नवनीत

अथवा
मराठी कवितांचे वेंचे
हूं पुस्तक
के. परझुराम वह्ारू गोडवोले
यांनीं केलें ब इ. स. १८५४ मध्यें प्रथम प्रसिद्ध ज्ञा्लें-

त्यानंत्तर
कै. रावजी शास्त्री गोडवोले
यांनीं त्यांत बराच फेरफार करून इ. सं. १८८२ म्यें
(नत्रीन) आवृत्ति काढिली-

पुढें
पुणें येधील ट्रेनिंग कॉलिजांत वेलोवेव्डीं भसलेले न्हाइस-प्रिन्सिपाल
यांनीं छुधारणा केल्या-

प्रस्तुत
शतसांवत्सरिक ( अठरावी ) माद्चत्ति
अनंत काकवा प्रियोक्ृकर
डायरेक्टर, मराठी संशोधन मंडत्क, मुंबई
यांनीं प्रथम इ. स. १९५४ मध्यें प्रसिद्ध करण्याकरितां सुधारून वाढबिली-

मुंबई राज्य शिक्षणखातें
शक ] मुंबई: इसवी सन
१८७९ गब्हमेंट सेंट्रल प्रेस १६७७

आवृत्ति १ ली १८५४, रेरी १८०७, १री १८५९, ४थी १८६२,
५वी १८६४, ६ वी १८६८, ७यवी १८०१, ८वी १८७३, ९५ वी १८०८,
१० वी १८८२, ११ थी १८८६, १२धथो १८८९, १३वी १८९४)
१४वी १९०७, १५वयी १९१०, १६वीं १९१८, १७वथी १९१३;

प्रस्तुत ( शतसांवत्सरिक ) आवृत्ति १८वी १६५७

हवा पुस्तकाच्या प्रती

डायरेक्टर, गब्हमेंठ प्रिर्टिंग माणि स्टेशनरी, मुंबई,
यांजकडे विकत मिव्ठतील

या आइत्तीची प्रस्तावना
पूर्वतिहास

झूवनीत * हा प्रंथ प्रथम इ. स. १८५४ सालीं प्रसिद्ध झालछा. प्रस्तुत
भादइत्ति १९५४ साडों मुद्रित होण्यासाठीं तयार केलेली माहि; म्हणून तिछा
“ नवनीता ” ची शतस्लांवत्सस्कि आवृत्ति असे नांव द्यावयास हरकत नाहीं-
आणखीही एका इश्ठीनं या आदइत्तीछा महत्व आहे. जुन्या नव्या सर्च
मागच्या भादृित्त्या जमेस घरतां प्रस्तुत आावृत्तीचा मनुक्रमांक भठरावा लागतो.
अठरा या आंकब्याछा भारतीय वाह्मयांत फार मेठें स्थान बाहे. पुराणें
अष्टादश, महाभारताची पर्व अष्टादश आणि श्रीमद्भगवद्गीतिचें अध्यायही
अष्टादशच.

जुन्या मराठी वाब्मयाची लोकप्रियता बाढ़विण्याचें फार भोढठें कार्य
“नबनीत” या पुस्तकानें केछेलें भाहे. तें कसे हैं पाहण्याकरितां थोडा
पूर्वतिहास छक्षांत ठेवणें अवश्य भाहे-

हू. स. अठराशें अठरा साढीं नव्या इंग्रजी सत्तेचा अंमछ महाराष्ट्रीत सर्वत्र
प्रस्थापित झाल्यावर छोकशिक्षणाचें कार्य अंगावर घेणें हें नव्या राज्यकरत्याना
आपकें कर्तव्य वाठकें, १८२२ साल्च्या ऑगष्ट महिन्यांत २१ तारखेछा
गव्हनर मौंटस्टुअर्ट एल्फिल्स्टन यांच्या नेतृत्वाखाीं 'नेटीव स्कुछ बुक
अँड स्कुछ सोसायटी ” अथबा 'हैंदशाब्ण पुस्तक मंडल्ठी ” ही संस्था
अस्तित्वांत आली. या संस्थेचा युरोपियन *सक्रतार ' के. जॉर्ज जर्विंस हा
होता. यावेद्ीं हिंदी लोकांमध्यें रूह असलेल्या शिक्षणपद्धततीची पाहणी
करून त्यांत काय काय सुधारणा घडबून आणतां येतील, हैं ठरविण्याकरितां
एक खास समिति नेमण्यांत आढी. या समितीनें तयार केढेलें के. जर्विस
'याची सही असलेलें तारीख १३ सप्टेंबर १८२३ चें एक निवेदन उपलब्ध
आहे. त्याव्ररून त्याकाछच्या राज्यकर्त्योना मराठीच्या जुन्या प्ंथमांडागची
भाहिती असछेली बिछ॒कूछ दिसत नाहीं. झत्यांतून ही नत्री वाष्यसृष्टि
आपणांस निर्माण करात्रयाची जाहे अशी त्यांची कल्पना असावी, अर्से
दिसतें. या निवेदनांत पुढील मजकूर गाइछतो :---

+न8 3०संलए प०ए९8 09 घहुए ऐश्शए एगाशएलवे पैब पल द्यााह्ड

शाॉल्ापठय आ0्पौते 98 काएल्श॑ल्वे [0 पीह6 एाल्एगवांणा बपते एफॉी।ल्िएंा
06 छ00७5, 900 407 फै९ शेथ्राशांगए बगते [0 पीह ग्रातत उत्तेस्वाल्टते

६ नवनीत

उक्चह्ट०5 रण स्वात्यांगा शााणह पि8& वाए०5,. 3) - स्थ्यावल्तोंय तोशेण्लड
0० 000 [90 छा०शं॥९65 उफं०ल $0 धांड शच्जंतेिश्ाटए पाए ठग पींड00एछा
उठ्याटशु५ 07 गण: स्यॉट्फबाल्ते १०७ एाण्चाण॑8. फ्रतालएंणा,. गगाह
द्चाभपा शाते 90णुप्ाण गाएंप्व2/25 ग40९ धॉफवए3 छशशा 7ट्ायालल्पे

१0 पा एए७9056$ 0६ 00॥४श5कप० बात एप्तद्मं7९55 बाते ॥8४6 ग्रलएथ 90० -
ग्फजॉप्पे 40 धार ९परक्यांगा गाते स्तलाझंग ० रीशब्चाएःर स९एशा वा 45
प्रण्शाणक्ञ्ञ ईणा$ड,. 708 ००काआं।[66 पौशर्शगरर ग्रापड तेएएलाते 0॥ ॥7९

छद्मप्रणा$ 6 फषा०फएता हुथाँशिाशा ग्रे एरतेद् 00 एणंगरा 60, 40 5एण

॥/0॥8000 गरशाए6५ 85 गर99 छाते छल) 85अंद्न्ा०ट, पा8 छाणश' ग्राण्तेट

रे उश्तेएलाए 858 गाएप्४8९5४ (6 गीए2ते वर्षों जाते ज़लंफ्रड छाते 0

९0078 वीशा 5प्र00९5४ॉए गज्रा पीढ पशाहे॥धणा छत काली एणॉड

॥00 थाष्टीशा 85 गाब् 98 शूणणाणएल्ते 599 ए७ 07एलए5- १

कर्नल ब्हन्स केनेडी यानेंही १८२४ साढीं प्रासिद्ध झालेल्या आपल्या इंग्रजी-
मराठी व मराठी-इंग्रजी कोशाच्या प्रस्तावनेंत असेंच अज्ञानमूलक विधान
केढें बाहे. तो छिहितो :--

“१६ ग्रापड 96 0795४४०० धात्र। पा कयागीं 48 गाधारेए 9 $ए0शा
8888०, घायते पा ॥ ॥85 ॥6एछ7 फैशशा वप्रॉधएक्षेश्ते 6 कशी।रते एछ
श्पाणा5 शंगील व 97056 67 शश5इ&

या छोकांची अशी दिशाभूछ होण्याचें कारण, क्षनेश्वरापासून मोरोप॑तापर्यत
कववीनी ज्या भारषेत प्रंथऔचना केछी ती, ' प्राकृत ” या नांवानें सामान्यतः
प्रसिद्ध असंके्ी भाषा, मराठीहून भिन्न भाहे, गर्शा त्यांची चुर्कीची समजत
झाली होती, हैँच दिसतें.

युरोपियन लेोकांचा मराठी भाषेचा अभ्यास जसजसा बाढइत चाछुछा
तसतशा हा भ्रामक कल्पना हछुहल्बू नष्ट होऊं छागल्या, १८४१ च्या झुले
महिन्याच्या मुंबई शाखेच्या रॉयल एशियाटिक सोसायटीच्या जर्नल्मध्यें
डॉ. स्टीव्हन्सन यानें पुर्दील मत प्रदर्शित केले माहे :--

>_नुफ्नढ अुशावा।॥$ ॥7ए8 एऐएशा 208 गीत फ्राएं्ड्रीण्ाए वा08 (ण
छाथा ऋण्ानी(8 छा०ए25 छाते ग्राधांगे वेहल्पेंड; घातें ग्रिशः ग्रां5009 795
९लक शा 7० णाँए ४४ ग्रशांए6४ 06 धीा& ००णाप७, 90६ 85 ग0९ा
तल्क्गाण्ते गाए ० एलाए ऐएनाइजांत्तत्त 00 79०४थय वध 8 वीडताल
0०घे८ पछ 0पए 6छा श्ाएुएण्ट्र०., 7९ ॥95, ॥0एए5ए६:, 4. शिवा, 966० एए
मी, ००९ 2 6७, थानों? 5एए0905९व धक्का प्री९०ए एश० तधंता।8 06
एा9 फश्ााबटपोग अल्प; ग ०, पी॥8 08 ग्रबं०0 एोंगंणी, एड
ह00 च6 [06००च॥, 7णीश्वे 93६ शा धंतेढ ०६ 3घा०्गरावढतेशा ००ग्रदुप४,
848९० [4७४६ $0 8 छएथए ण ऐश, गाते सं5छए०० 6 50एशलंड्रयाए

१ फल क्म्माएक्ए 5०लटाकाररवा, 5, 70., 9०). 8/83 ०6 3824, 5, 700,

प्रस्ताचना छ

रण पता जता णाए ०णागाशाल, एछ३5 पाधे& फल पा 8 7006 ०
एछगरगांथा5,.. परत वीसशबाए8 छत शिल कैबिभा)95 ट्शयाण॑ जैवे९्ट्ते 98
एणाएश्त जाता पवा ण॑ गिाकुण्या प्रथप॑ंगार, फप परीरए शरढ ऐड 29०
ग्राध्या5 50 ब्रा: 9धगंपत 47 प्रथा ग्रानश5 85 ग85 0/67 ऐश 5प00056ऐ.
परप्रह8 ऋ्गागांमंव्शें छप0ा ण॑ पीद्या सा शेह थे पीशेए इ०चुएशेंग्रॉचाएड
पंत फऐ_र स्०्प्रपणा #ण85 0 5३छला( साशिक्षाः पंप फ8 27थीफांएर
७ ग्रात४ छझाण्शणाएल ग्रयांध ३ ग्रणा ग8ए७ प्रिथ्चट फैश्शा 'एथापाए
ईंप्रशात्राट९5--४5 0 प[8 एा5७ रण ध्रंग्रध्ाक, ज्री।0 छा०8७ ०णागणल्यांड ०
९ मआबडु१एच-०६ छ्माटा$ जाक्‍0 998 80060 छा ०070पए070 ०
प्रा6 इ९ाशर्ों एल््रद्पाए,.. 6 खैगरना45५ 7५98, एल्जंतेटए, 8 ॉशियाॉप्रार
0 घाशए 097 एगात।शा बंध 4 तशेश्ल ट्वीट्त छाल छाल, प्रगांड छाब्यां,
75 जज जज 2एछएथका फ्िणा। पै8 5छछ९लेग्राशाड भ्षीशएब्ात5 70 06 हट्रॉएश॥,
48 ग्रणााहु ऐप ॥6 छ65९श 59णै:छ7 ]87879888 व 870 शाउवुएट 07655,
थाते सपि0्पा भाए ० पार गरापेशा बऐतंधरंणा5 (0 पी विशाहण०४छ8०
ख्रपर0्वप्ट्त फ़ धाल. धागार्वेग्राड,. 0९०06, 49000९0, ३47 - व्याएँकि'
९०प्रश्शइक्राणा5, व्यी थी पा० ऋणेशा वाएफ्ब्चहुएड 6 वजतांब शान्‍णती ;
कण ऐंड ठां॥०0५ गा छाब5 छ/09काए प्री प्5छते 97 धौशेंए ईशगशा5
चा९8 0 ई00 एशांग्रांटडड 880, 45 50० ग्र्ाल्वे 97 ऋबए ण स्यांपशार २

याच निंधाच्या शेवर्टी त्यानें, पुंढें बारा तेरा वर्षीनीं मूर्त स्वरूप
लाधलेल्था “ नवनीत 'प्रकाशनाची कल्पना मांडिली बाहे. ते लिहितो :---

“] शणाँव रत्न [0 5९९ पाल बाएश्थपं07 ए ९57९वे ग्रव४९४ ताएठश्ते
६0 & $९४०४०॥ 06 ४076 ०६ शा 9९5६ ०0६ धा९ छां९०९४ ०0/९7/४07९,
का पिढ एणए०४8४ . ० मश्यछ 0४० ० ए९6 १णेंप्रा6४ ॥0एप78(९४४
जरयाश्ते, एफ बा बगवेकर 06 तांमिए्णो[ ऋण 407 (6 54९ 06 9९85,
पक6 अपतेए 06 धीहड९ #रपगण5 #०णोए वाए70ए९ पल उछोछ एण >ैशिवफ,
९णाए0गंएं0, शी 5. वध तथ्राहुणा.. ४ [एार्वशाँ पा था. गेंगिती
€अलेए्भनए& शप्शाएंत्0 [0 07थंह्वा वॉशशांफर,. 0 4 [ल्याालपें )॥/ए2 ९
ऋषष्टींशी 45 ग्रढ्तेणि 40 0एचा पर 40 ग्रे 3 शण्ला0ए058 ता 30635; ऐप
छि8 फिम्रलयों ग्राएह 926 डॉफ्तॉस्ते व॥ णातश फ़ैडां 2॥6 खबए 92 कील 0

वा एशाशीशंगरीए च्रावगप्रए् मं ९००्॑रफग्रार, पाल [क०ण०वह९ ग6 55
बल्पुपांध्ल्ते,!

बोर्ड ऑफ एज्युकेशन झर्से नंत्रे नात्र मिव्ठालेल्या हैंदशाक्का पुस्तक
मंडक्लोछाही, उशीरां कां होईना, जुन्या मराठी वाह्प्रयाच्या महत्त्वाची जाणीव
झाली. १८४५ साल्च्या रिपोर्टात आपणांस पुदीछ मजकूर भा्दव्तों :--

“पुप्नाछ छवर पाशबाणाल 6 पी जैंशबी095, 85 70785 थी 9९०76
शायएशते 0 4 अंध्रोगा जञश.88 0 संप्रोटिय07, 48 १0 फल 0फाते बे छलेत

वा फीीव:दिदा नस 2257४ वट सर पद 5 22 0ज व: 282 ३::0066 7: उलि३ पर लेए+ पाप कका४ जि रअध दर न्‍न
२ ७97. 5९एशा50७; * शैप 8359 ठग ऐं।४ एल्त2ट्पोडत लाल 6 शी ैसबशवपी5ड ",
उ०प्रशादों श ॥#९ 20749 गाल मेठएद 4जब्कल 5०8०9, एणे, 4, 2४०, ॥, [ण३
84, 59. 7-2.

८ नवनीत

$0785, रण ोमंणी ववश58 टणीएलांणाए फ्रांह्रा। छ गराबते6 4६ शारिए॑शा
सालणाक्नहश्शां एणढ बरीणिवेस्त खाते वंत्र ज्यांली प्रूणाल फ९ हलाप्रागल
्पूश6ब्भ्रणा एज चीशा ९णेजहुड बाते ॥णाल ० शाणाह्वा। 45 [७ एछ९ ई०णाते? ३

तथापि, ' नबनीत ! जें प्रथम तयार झालें तें उपारिनिर्दिष्ट डॉ. स्टीव्हन्सनच्या'
सूचनेमुल्ठें नब्हे:

पुना कॉलेजमधीर मराठी बगीच्या वरिष्ठ विद्याय्योना मराठी कविता
शिकवाबी, अशी सूचना कृप्णशार्क्ती चिपल्दूणकर यानी मेजर कँडीना केडी
होती; जाणि द्याकरितां जुन्या मराठी कर्वीच्या वेंच्यांचा संग्रह प्रसिद्ध करण्याची
आवश्यकता कैंडीना वाटछी. १८५२ साल्च्या रिपोर्टात ते छिहितात :--

“जए़ता उ०छगते ॥0 एजंशगव3 5358975 आएए९४00०7 प्रा 5076 90९7५
ओए्पोंत 96. लाते गा पा एकग्रणिशा, 4 छ९8 ६0 गल्ापणा पौधा:
इ$णा6 पचंधार 880 4 उश्युप्रर्डाए्ते ग्राए छ्ाइणावों शक्नाए( [0 ०0
8 एणप्रा68 ण॒ाहहुथा। रण! गिणा कैगायगय 20065 जोणी
] ॥०१७ 40 98 #ंों४ 5004 ॥0 छा25९०६ १0 ॥6 फ0शवते.” ४

बशा प्रकारें 'सुरस वेंच्यांचें! (8॥०257॥ 72::07०(9 पुस्तक छवकरच तयार
झर्ले, यासंबंधी शिक्षणसमितीच्या कार्यब्राह्ला त्यांनी छिहिलेलें पत्र/ पहा :--
पक
३. 5700४फ7०., 5तुणं।र,

$९0शाश/ १0 ध6 छ0ग0 ता छतेपट्वणा,
फछत्गा०49.

7,
है ॥३९९ पर प्रणा०्प ९0 7९ए०४ ईण पल गराणिशणांता ० प्र एतक्माते
पा०घ छा छएणे: 06 ए०शतंवणें कताणढ5, एरोंणा ॥ इ०७8त गंघ गाए फि्कृणा

0६ 0९ 0णाण्ड० ि 8४: ;छ7 फऋघड पाते एल्एथ्रमांणा 99 गा? सिब्रावा।,
45 उ९्व07 ई0एा पड शा655.

8, 7६ एणाॉकेए5 छापगबवरं5 एणा पाए -%णीौ७ ए प्रणेद्वदा), उरदा0०0,
ब्दी06हा, वेहआातपे4द5,. दा, श्ाधार: प्रद्यावए३, मैया: कि जाते
070)0वक ९णारंञांधहु 06 बटवाप्ड55, ऑणेप5), दएर्दड खापे ऋवाशिदावं5

३ मल्क३ रण धर 9०वें 7 कवाटगा।मणा 9 मोर एथम' 3845, 7२०, ए, 8077039,
१846, 9 १8. ५ | है

३ जार्कफएः ० एपगीट पक़फ्टांणा वलटकतेंड, 20099, 70ाव 0००४९ सेकःण्ाः
हि पं प्रह्शा 2852, छ. 276.

५ 0. ए, , झ०्यव मग॑ सक्ात्य०0, 3853, छ. 800.

पस्तावना भा

छल्डात९४ 6 ग्रॉउ0ए७ प्रश्चा७ एक 8 ह00प शाधाएं एशलंगरशार 0 पीर
ल्णाएक्शॉणा प्थीव्त "एव? गा पंरिशियां श्त्तीण5.. प्गाह $०णे: ध्यो
छा०0क9 एणणशा। 800एा 300 9०885.

83. ॥ 8गॉलं६ एशायंडनंणा 70 वीठट्टानजी था स्पीतणा ण 500 (छएछ
फण्णतेश्ते) ००४65,

व्‌ ॥8ए४९ प्रा6 ग्रणाणा। 00 9०, #5,
जृठणा ग्राण४ केल्संशा। $शएशा,

(अछण्ध्त) एप्र0७७$ ९८५घ्०९,
>धि०ण,
झरालंछश ० पार ए0ण7 0०९७९.
ए007% 0०6९९:
]80॥0 5९ए5/श॥/६य 858.

८ नवनीता' च्या निर्मितीचा पूरत्रतिहास हा असा आहि-

पहिल्या आवृत्तीचें स्वरूप

* नवनीत ” अथवा “ महाराष्ट्र भार्षेतील कवितांचे बेंचे ! हे पुस्तक पुणे पाठ-
शक्ठिकडीछ छापखान्यांत इ. स. १८५४ साढीं शिव्ठाछापावर मुद्रित झाल्लें
[ आकार (ईच) ८"१५८५*२ ; पृष्ठसंझ्या ८+४०० ]. याच्या “ प्रस्तावनें ! त
परशुराम तात्या गोडब्रोले त्याच्या उद्दिष्टासंबंधीं छिहितात :--

४ बहुतकरून कोणत्याही भार्पेत कविता नाई असे नाही. दा हिंदुस्थानांत
अनेक भाषा चाछू भाहेत, तितक्याही भाषांत बिहानांनीं कबरिता केल्या आद्वित-
कोणत्याही मापेचा उत्तम परिणाम म्हटछा म्हणजे कबिता होय. ज्याठा
भाषाज्ञान चांगर्ले असतें तोच कविता करूं शकतो. आपणि त्याचीच कविता
सरस व लोकमान्य होते. भाषा सुधारण्यास व मनाची शक्ति बाढ्विण्यास
कविता हैं एक मोठें साधन गाहे. सांप्रत सर्व ब्रिय्या शिकविण्याचे प्रयत्न
चालले आहित, त्यांत कविता शिकविण्याचें साधन कमी गांहे तें अवइय
असलें पाहिजे बसे बहुतांचें मत आांहे. तोच उद्देश हूँ पुस्तक रचण्याचा आहे-

सांप्रत या महाराष्ट्र देशांत महाराष्ट्र (मराठी ) भाषा चाढत भाहे. दवा
मराठी भाषेस प्राकृत भाषा म्हणतात. झा प्लाकृत भांपत कविता करणारे
कवि मुकुंद्राज, ज्ञानेश्वर, एकनाथ, मुक्तेश्वर, वामनपंडित, रामदास, तुकाराम,
श्रीधर, मोरोपंत, अमृतराय, इत्यादिक बहुत होऊन गेले. ्ाांनीं पुप्फन्ठ

१० नवनीत

प्रकारच्या कबरिता केल्या अहित. ज्यारा मराठी भापेचें ज्ञान चांगलें असावें
अशी इच्छा असेल त्यानी प्राचीन व कर्वाचीन कबीचे प्राकृत पंथ पुष्कछ
बाचावे हैं आवश्यक अहे. ज्यारा ज्या भापेचें प्रण ज्ञान असतें त्याठा
त्या भापिच्या कवितांतीछ नाना प्रकारचे चमत्कार व रस पाहुन किती
आनंद वाटते ! साथारणपर्णे छिहिलेल्था विपयागिक्षां कवितेंत वर्णिढिला
विपय वाचणान्यांस गोड छागतो, कारण की करवितेंत भकक्‍यादि भाव व करुणा
अंगायदि रस असतात, तर्तेंच उपमादिक भर्नेक भर्थाढ्वकार व मनुप्रात
यमकादिक शब्दांकार असतात, ह्ामुद्ं वाचणान्यांच मनोर॑जन फार हींतें.
भराठी भांपेतीक गय कत्रितेपेक्षां पय कविता छोकाँस फार आबड़ते,
कतरिताम्ंथ वाचून त्यांचा अर्थ छात्र हें एक मोढें आनंदाचें कृत्य आहे

मंग़ठी भर्पित कव्रिताम्ंथ पृष्कछ व मोठाले भहित, त्यांति छंद व चाडीही
मनेक अकारच्या अहेत. त्यांची गोंडी छागून तिकडे तरुणांच्या मनांची
प्रवृत्ति न्हावी ध्ाकरितां मराठी भाषेंतल्या बहुतेक कव्रितांतीझ थोडथीडे' बेचे
घेकन हैं एक टढहानसे पुस्तक केले भाहि. हैं मन छावून वाचिडें असतां
कवितांचे प्रकार व रीती व त्यांतीठ चमत्कार व रस हीं सर्व थीडक्यांत
समजतीछ, दा छहान पुस्तकाचा अभ्यास चांगछा झाला बसतां मोठाडे अंथ
पाह्ाण्यास मार्ग सुलभ होईछ. फिंबहुना कविता क्ररण्याची शक्तिही प्रात
होईछ. काब्याचीं छक्षणें व काव्य करण्याची पद्धति ह्यांविषयी दुसरे प्रंथ
आहत, म्हणून एंथ लिहिण्याची गरज नाहीं. हा पुस्तकांत छिद्दिण्याचा क्रम
म्हूटछा तर कव्वीच्या काव्ठावरून किंवा कवितांच्या योग्यतेबरून धरछा भर्से
नमाहीं, तर, जसा संग्रह होत गेछा तसा घरिछा गाहे. तो असा, प्रथम अभंग,
सापुर्दे जीव्या, त्याच्यापुर्दे बामनी छोक, मग मोरोप॑ती आायों वगैरे... त्यान॑त्तर
कितीएक कर्चीनों कैलेली आरयानें, कटिवंध, पंदें, बगेंरे लिहिलीं भा्दित-
त्या ध्या ठिकाणीं कितीएक कबवीचे माहीत होते तितके थोडथोडें इत्तांतदी छिहिले
» भह्देत. मे पुस्तक करण्याचा हा प्रथमच प्रसंग अहिे म्हणून सुज् पुरुष
दोपदष्टि न करितां भुणछेश घेऊन भाधिक उत्तेजन देतीऊ ब्शी आशा भहे-?

. * नवनीता'ची ही पहिली संपादणी त्याच्या अल्ौीकडीछ भाहत्तीशी ताइन
पाहिडी असतता त्या दोहींमध्यें पुष्कठच फरक जआाढल्ूून येईछ.. कही उुने
ब्रेंचे गालण्यांत भाले ; मनेक नवीन वेंचे घाल्ण्यात अछि; ठीफा प्रायः

प्रस्तावना श्र

नब्हत्या त्या भखूर दिल्‍या ; शब्दकीश नब्हता तो शेवर्टी जोडण्यांत भाढा;
शब्द तोडलेले नब्हते ते तोडले ; किस्कीरू सुधारणा ठिकठिकाणीं करण्यांत
माल्या; "महाराष्ट्र भाषेतीक कब्रितांचे वेंचे! हें प्रंथा्ें जें मुख्य स्वरूप
तेबढें मात्र सबेतोपरी अबाधित राहिलें आाहे-
पहिल्या आदत्तीच्या आरंभी चार चरणांचा एक छोक भगाढव्यतो, तो स्वतः «
परशुरामतात्यांचा असावा. तो असा :---
सचेतःकैरांतें विकच कार जगत्ताप संपूर्ण टाल्ठी |
अज्ञानध्यांत सारे हरि रसिकचकोरासि अत्यंत पाछी |
नाना वस्तु प्रकाशी कविद्ृदयपयोराशिसंतोपहेतू |
काब्येंदु स्वप्रमेनें खब्ठजनहृदया होतसे धूमकेतू |
ग्रंथाज्या शेत्रटीं परशुरामतात्यांनीं 'ररसिकजनांस प्रार्थना ” केली भाहि
ती अशी :--
काव्यामृताचा. नवनीत भेला |
हा गोड छागो तुमच्या जिमेला।
याची तुम्ही चाखुनि घ्याल गोडी ।
तरी मुखाची मिव्ठयाल जोडी ॥
नाना काव्यतरुत्रजीं हुडकितां जीं जी बरीं भावी ।
तीं तीं बेंचुनि घेतलीं सुकुसुमें पात्रांत जी मावीं |
त्यांची गुंफुनि रम्य मा विद्ुधां अत्यादरें अर्पिली |
ती कंठीं विछसो ति्णें कविसभा होवो सदा तर्पिली ॥
है बेंचे बहुयत्नें मेलूविले परझुरामतात्यानें |
ज्यानें अबछोकावे पावावी शीघ्र रसिकता त्यानें ॥
शेवर्टी रचनाकाछाचा निर्देश पुढीछप्रमाणें भाहे :--
आनंदअब्दीं सन्नाशेशेहत्तर शर्की भछा |
मार्गेकृष्णवृत्तीयेला प्रंथ संपूर्ण जाहछा ॥
झंभर वर्षोपूर्वी तयार ज्ञाढेल्या पहिल्या 'नवनीता'चें स्वरूप हैं बसे जाहे.
या पहिल्या आझाइत्तीच्या केवछ पांचशेंच प्रती छापतया होत्या. त्या
खप्ून गेल्यामुद्ठें (८५७ साढीं “नबनीता” ची दुसरी गाह्त्ति प्रसिद्ध
कराबी छागछी. हिला ऑफिशिएटिंग ट्रान्स्लेटर भास्कर दामोदर पारदे

१२ नथनीत

यांती पयरचना व 'करत्रीचें वर्णन! या ब्रिपयांतर दोन छह्ानसे' निर्बंध
आईँभी जोडलेले भादित.' पहित्या भाइत्तीमध्यें नसंडेछा कठीण शब्दांचा
कोशही था गआाइत्तीमथ्यें पहात्रयास सांपडती. या दुसन्‍्या थाइत्तीठा भात्कर
दामोदर पाछेदे यांनीं प्रस्तावना (िहिली आांहे. तिच्यामध्यें ते लिहितात,

# या ग्रंधाची दुसरी आइत्ती छापणें अब्रइ्य वाठटल्यावरून परझुरामपंत यांस
पहिल्‍्या भाइत्तीत जे दोप राहिले होते ते नीठ करावयास्त सांगितले. मुख्य
दोप हा होता की क्री ज्या ज्या काछीं होऊन गेले त्या त्या काव्म॑च्या
अनुक्रमरने त्यांच्या कवितांत्तीक बेचे जुब्ले नब्हते. मागचा कब पुढ़ें
आगि पुढ़छा मांगें भर्स झार्ले होते. कितीएक चांगले प्रंथ न सांपडल्यामुब्दें
त्यामिधून कांहीच उतारे घेतके नब्हते व दुसरेही कांही फेरफार करण्यासारखे होते.

हीं परशुरामपंत यानी पुष्कछ श्रम करून, अ्ंथ सॉपडले नब्हते ते
बहुतेक मिक्रत्रेठ आणि त्यांतून वेंचे करून घातले. है वेंचे त्यात्या
ग्रंथांतीक केबछ उत्कृष्ट कवितेचे प्रदर्श्र भाहेत भरें म्हणतां येत नाहीं.
कारण सर्व ग्रंथ साथंत वाचून त्यांतून सर्वोत्कृष्ट स्थल निबरड्ण हैँ अल्प
काछठाचे व अल्प सायाक्षार्चे काम नब्हे. तथापि वेंच्यांवरून प्रायः
त्या त्या कबत्रीक्या ग्रुणांचें स्वरूप छक्षांत आल्याशिवाय राष्मणार नाहीं:
जुन्या वेंच्यांत त्याज्य जे भंश होते तेही जितके इछ्ीस पढले तितके
काहून टाकले- 7 ४;

पहिल्‍या भाइत्तीताछ हिंदुस्तानी व संस्कृत उतारे दुसन्‍्या आइत्तीत गाछलेले
भाढकतात.. तिसरी आइत्ति दोन स्वरूपांत १८५९ व १८६० साढीं भाणि

६ ' नवनीता * च्या आठव्या ( १८७०३ ) भाड़तीज्या * सूचने ! मध्यें ' नवनीता ' सी
हुसरी भाशइति १८५० सार्ली व तिसरी १८६० साली निषाली, भर्तें नमूद भाडें;
परंतु ग. शै. ग. दाते यांच्या मराठी भ्रंथसूचीमध्यें द्वितीयात्ोति १८५८ साली निघाल्यानें
बर्णन आह. यावह्न पार्दे यांच्या उपरनिर्दिष्ट निवरधांशिवाय साथी आद्वत्ति १८५७
साली थ निर्वधांसद् त्तीच पुदें १८५८ सालों श्रसिद झाली, अरे बाद छागतें, पुर्णे
विध्वापीठामण्यें सुखए नसकेली दुसन्‍्या आशत्तीची निबंध असलेली प्रत भाहे, ब्रिटिश
म्युल्लियमच्या मराठी सुद्वित अंथ्राप्या केंटलॉगमध्ये (१८९२, कॉलम ९२-९३ पहा)
तिसस्या भाइत्तीच्याही, पाब्थांल्या निवर्धाशिवाय (१८५९ ) व निवधांसद (१८६०)
भशा, दोन प्रकारांची तपशीडवार वर्णनासद नोंद भाहे. प्रस्तुत लेखका क्डे तिसच्यां

- झआाशत्तीच्या या दोनदी श्रकारच्या अ्रती आहेत ; परंतु त्यांस मुखपर्ट नसल्यामुर्ठे त्याँच्या
प्रकाशनवर्पाचा निर्णय दोत नारी,

प्रस्तावना २३

चबथीही तशीच ( दोन स्वरूपांत ) १८६२ साली निघाली; त्यांत विशेष मोठे
फरक केलेले दिसत नाहींत. मात्र भास्कर दामोदर पार्दे यांचे उपरिनिर्दिष्ट
* पद्रचना ! व ' कविवर्णन ? हे निर्बंध स्वतंत्र छापून या दोनही ब्राइत्तीत
कांहीं प्रतीनाच जोडलेले आदव्ठतात. निबंधांसह प्रतीची पावणेंदोन रुपये,
व निब॑धांशिवाय प्रतीची दीड रुपया, अशी किमत ठेवण्यांत आली. हा प्रकार
भास्कर दामोदर यांना रुचछा नाहीं. ता. ३० नवंबर १८६३ च्या पत्नांत ते
डी. पी. आय. मि, हॉवर्ड यांना लिहितात,

*्‌ ए०हैत एथए७ फांड कृछणापा।ए ६० च्राष्माणा, पी 259९९ 0 घं6
इश९८घं०४५ (४07 [076 'शक्षिथाएं 0063, 96 40 ४5 गंप्९्णपेश्ते प्राश कराए
छडघए8 शीण्णेत ब्रोए3४95 926 छाश्त जयंत पैशा, परीी6 इस्कृथथां०ा
0६ श6 (एछ0० ३5 0त ॥0 ब९००णाई तंल्ञाब8 शत 6 इगर्ंशल्त 07 ध्यो
गथापेक ०णगजंपेशबण०७ जाक्गाएु०8 49 720... पग्रढए ज्यों गरश्र्श0७ 98
बोेफ998 छांग्राश्त 02०, पराठ5 ॥ गढ्क शा एएए एग्रापाए ७

ही भानगड कशी उपस्थित झाछी यांचा उगम आपणांस सरकारी बुक
डेपोचे मॉक्टिंग क्‍्युरेटर माधव एन- शिरगांवकर यांच्या एका पत्रांत सांपडतो«
आपल्या ता. २७ जून १८६४ च्या पत्नांत त्यांवेछचे ऑंक्टिंग डी. पी. झाय-
मि. ए. ग्रांट याना ते लिहितात,

_*इह0600णा5. गा. पा बाबा 2005. ए४४ ०णाजील्त फ
हा, एगगाशा उन ७०0ण९, एशाव( 00 फ्र8 >ैशिला। प्रशाशवाण:,
पफाढ ००एणंह्ठा। ण ध6 एणार एव 9009 एए 50४छशाप्राश ई0 ऐड, 50
गा. ॥6 #९९०ण्ागशातेबाणा 0 चैश्ु०० एथशातेए वा 853-84, २० १07०४
छ्0० चाल सागगेप्वा जिवा0पेण बपेतेट्ते १० ॥ पड ९४०४६ 0 ए705009
गपे ए6९5 ०06 धाढ फैग्यिवाए एणएटॉड. छिपा 3 90 गण फ्रांगोए परावा शेड
मतकंपंणा ९0 शापंप्रे७ कं 0० पी ००ए9पंशा। ० गांड छ90०-८.. मिछ गाबए
4 6 भ्रीए७ छुपायी गांड €४४४४5 इ९एथमवॉट, औ5 ० ०कूग्राही): 06 हां$
छ०णे८ न एक कऊु्भंपे [ए 7279 60एथशगधधशाएं शाते 85 40 45 | गरापणी
एरथ्वुफ्ठ४, 45 एएएबंता औण्पोर्ते ऋण 96 छहएका पु 70 पिह0. 5
जझावग्रदया' थाएतेवए, प्ररेए5९ णैगंता 40 फि8 ०णफ्रोष्टीध 48 गए गा गाए
०४० शा,

सर छा0०ए05९४ पका पाल एफंस्‍डापंणा चाल णीर परंपिणा प्रांड
€558७9 शाठपौते 96 तो5००्गरांग्रापथ्त उपते प्रवा यंत्र पोल 65१9३ गोण्यात
फैल फएपरगाट्त,. पाल इकाथणाएओ ७ फैल अगिशी। उछ्ातेएड ए९०ुणेट 00
ग्र0६ ट्ार 0 गीड 65३७ णा श705007 ० धाढ ॥ए९5 66 धार 90०5, एशात्रा
22202: 5422 5 54 ८2:55 64 20: क्‍क- कल 27% 2256 224 28:85: 7: +द7८८८० ४४ //66%6 द2: 76:22:

७ 7. ए, 3. 8०0: 7७०, ए०., डे, 3564-65, फ़. 855.

१४ नबनीत

पाए॥ एथां 4$ ग़शर ए90००0४.. ३4 क पशर्ेण8 ण॑ तंग एब धीद
इशेश्लांणाड 707 पाल अब्ावण/ 7०68 ध्योग0फ7 ैफ, सक्िनुद्याँड 55495
जीणगोते गण ४७ तंड०णाप्तातएट्ते.” ८

या प्रश्नाचा निकाछ पाल्ठयांविरुद्ध आलेछा दिसतों. १८६४ साहची
पांचवी आध्त्ति सछा पाहाव्रयास मिकालेली नाहीं; परंतु माइया संग्रहीं
असछेल्या पुढीछ सहात्री (१८६८), सातबी (१८७१) व आठवी (१८७३) या
परशुरामतात्यांच्या हयातींत प्रसिद्ध झाठेल्या आश्त्त्यांमध्यें ते निबंध प्रसिद्ध
झलिले दिसत माहींत. नवब्या (१८७८) भाद्त्तीच्या तपासणान्यांच्या
सूचमेंत भास्कर दामोदर द्ांनीं छंदांविषयों छिहिलेछा निबंध नवनीताच्या
मार्गीछ कित्येक जाइत्तोत भारेभी छापछा होता, परंतु आता त्या
विपयावर परशुरामपंत तात्या ह्यांचा स्वतंत्र ग्रंथ झाल्यामुत्ठें तो निबंध येथें
गालका जांहिे, भशा अथौोचा शेरा आढल्तो-

“तववीता'चा वुसरा भाग

“ नवरनीत भाग २. कवितासाससंग्रह ? नांवाचें नवनीताच्याच भआकाराचें
एक डछहानसे पुस्तक परशुरामपंत गोडबोले यांनी १८६३ साछीं म्हणजे
* नवनीता ” ची चंबर्थी आइत्ती प्रकाशित झाल्यावर स्वतःच प्रसिद्ध केढें,

त्याचाही येथें उल्लेख करणें अवश्य जाहे:
या पुस्तकाला आश्रय देण्याददुछ डायरेक्टर ऑफ एज्युकेशनकड़े
पाठब्रिछेछा अर्ज सरकारी दसतरांत उपलब्ध थाहे..त्यांत तात्या छिहितात, “अर्ज
करितों ऐसाजे. प्ूत्री नवनीत किंत्रा प्राकृत कवितांचें वेंचे या नांवाचें बुक
जाड़ें जाहे. त्यांत अंथरसंग्रह पृष्कछ असल्यामुब्ठें त्याची किमत देण्याचें
गरीब छोकांस सामर्थ्य नसल्यामुल्कें तें बुक त्यांच्यानें विकत घेवत नाहीं
तेणेकरून कविताग्रंथ वाचण्याची त्यांची हौस पूर्ण होत नाहीं. यासादीं त्याच
मासल्याचें थोव्या किमतीत छहानसे एकादें बुक असार्वे भशी बहुतांची इच्छा
समजण्यांत आल्यावरून मी एक नवनीताच्था मासल्यार्चें छहह्यान घुक तयार
केले भाहे. त्यामध्यें नननीतांतीठ कविता न थेतां दुसरे वेंचे घेऊन घातले
भहेत. बहुतकरून भराठी सर्व कर्वीच्या कवितांचे थीडथीडे वेंचे नमुने
यांत भाहत, व जे चांगले मनोर॑जकसे वाटले तेच घेतले आहित. हैं. बुक
गरीब लोकांस वेण्याल सोयीबार पडावें महणोन याची किंमत भाठ गाणे
+ & उछ॑व: ए/- 585-86 के नह ला हु

प्रस्तावना श्५

ठेविली आाहे. नफ्याकडे विशेष दृष्टि दिली नाहीं. हैं बुक मी स्वतःच्या
खर्चावर छापविणार भाहें. परंतु या कामास सरकारचा भाश्रय मिल्ठलेल तर
फार चांगलें होईछ असे मनांत आणून खाबंदांस अर्जे केछा हे. तर या
बुकाच्या दोन हजार प्रती सरकारनें घ्याव्या, अशी माज्नी बिनंति भहिे-
याहन जास्ती चेतल्या तरी सरकारचें नुकसान नाहीं, भर्से मछा वाटतें,
कदाचित इतक्या प्रती घेण्यास सरकारची मर्जी नसेछ तर निदान पंचराशें
प्रती तरी घेण्याचा हुकूम व्हावा. याविषयीं जसा हुकूम होईल तशा प्रती
छापविण्याचा बेत घरतां येईछ. केलेलें बुक पाहण्यास हुजूर पाठविललें आहे-
हैं पाहाण्यांत येऊन परत पाठविण्याचा हुकूम व्हावा. ज्यादा अर्ज करण्यास
ताकद नाहीं. तारीख [दिली नाहीं.] मांहि आगष्ट सन १८६२ इ. मु प॒णें-

(सही ) परशुरामपंत गोडवोले. ”*

मेजर कँडींचा या पुस्तकावर, “व 98०७ ]00580 ४६ ६96 ७००४ ॥09 गए
8६ 40 78 परुष्रां॥8 0 6 58786 68280087 ॥8 'पए७77.. 4. 6007 708

886 ॥6 जी! ७७ 9०७४४४७ ” असा शेरा पडछा (१२ बगष्ट ); ग्राणि दहा
ठक्के कमिशन दिल्यास दोन हजार प्रती घेण्याची मि. हावर्ड यांनीं मान्यता
दिडी. आपल्या अर्जोत जरी भाठ आणे किंमत ठेवण्याचें अंथकारानें कबूछ
केले होतें, तरी पुस्तकावर किमत नऊ बाणे छापछेली भादत्ते. पृष्टसंख्या
४ + ११६; आकार (इंच) ८*४ > ५९२.

या दुसन्या भागाच्या आरंभी नवनीताच्या पहिल्या भागांत भारंभी घातलेला
* सच्चेतःकैखांतें !--- इत्यादि ' काव्यप्रशंसा छोक” दिलेला असून पांच
पृष्ठे ४ मंगछ छोक ” घातले माहेत ; ते त्यांचेच स्वकृत दिसतात. “स्तुती
कराती परमेश्वराची --' भास ही तुझी फार छागली '--- मश्ा यांतीछ दोन-
तीन कवितांना ऋ्रमिक पुस्तकांमध्येंद्री पुरे स्थान मिक्ठालेलें गराढतें.
शेचटच्या पानावर ५ ग्रंथकत्योची रसिकजनांस प्रार्थना ” जशी जाहे :--
अनेक काव्यागृत सागरांतें। जें शोधितां सार अरछे करातें ॥
तें अर्पिलें म्यां रतिकां जनांछा | त्यांच्या करो हुए सदा मनाला॥
काब्यामृताचा नवनीत भेठा | हा गोड छागो तुमच्या जिमेला ॥
याची तुर्ही| चाख़ुनि घ्या गोडी | तेब्द्ां खुखाची मिव्ययाठ गोडी ॥

९५ 9॥ल्‍6०० ०६ एकणार ए#१ए००प०७, छ००: 79०8६ एण. 6, 7882-63, छ. 7938.

श्र नवनीत

हा संग्रह बहुयत्नें केछा म्यां परशुग़मतात्यानें। .
ज्यानें अवल्ोकावा पावावी शीघ्र रसिकता त्यानें॥ |
जरि यात्रा जन आदर करितिछ घेतीछ हा पहायास |
तरि उत्तेजन होइल मज तिसरा भाग ते करायास|॥ ..,
या दुसन्‍्या भागाचा व्हावा तसा खप न झास्यामुलें, पुंढें वर निर्दिष्ट केलेला
तात्यांचा संकल्पित “तिसरा भाग ” कीच प्रासिद्ध झाला नाहीं. त्यांची बरीछ
आया उद्धृत करून निबंधमाछाकार विष्णुशाल्ली चिप्ुणकर उद्देगानें
छिहितात, “ही आद्या कितपत सफर झाली हैं सांगायणा नकीच. तिसन्याच्री
गोष्ट तर दूरच, पण दुसरा भागहि करण्याची विशेष जरूर नब्हती अर्से
सदरीछ ग्रंथकारास बहुधा ठवकरच बाटलें जसावें ! १०
चिपद्ठणकरांच्या मतें या दुसन्‍्या भागांतीछ वेंचे ४ एकंदरीनें पाहातां
पहिल्यापेक्षां सरस अहित ; ” परंतु त्याचा 'भादर” बिछकूछ झालेछा दिसत
नाहीं. हा “ नवनीताचा दुसरा भाग पाहिडेले तर सोडाच, परंतु भर्से
पुस्तक प्रसिद्ध झालें होतें, हैं ज्यांना माह्ीत आहे, असे वाचकही फार थीडि
बाढव्ठतील ! या दुसन्‍्या भागांतीछ मुक्तेश्वराच्या सभापर्चीत्तीठ “ नारदनीति !,
छुवाख्यान दिंड्या, प्रमाकराचा “लक्ष्मीपार्वतीसंबाद ” असे कांहीं बेचे पुढें
१८७८ सारूच्या नवनीताच्या नवव्या (किंवा नव्या) भरावृत्तीमध्यें अंतर्भृत
करण्यांत आालेढे आढव्यतात-
तात्यांच्या तिधनोत्तर नवी आवृत्ति
परझुरामपंत तात्या १८७४ साढीं निधन पावले. पुढें “नवनीता ' ची
नवीन ( नववी ) आश्त्ति काढ्ण्याचा ज्यात्रेत्हीं प्रसंग माला त्य्रेत्लीं हैं काम
विद्याखात्याचे डायरेक्टर मि. चाटफिस्ड यांनीं मेजर कैंडीमार्फत श्रीकृष्णशात्वी
तत्ठेकर व राबजीशाज्नी गोडबीले या विद्वानांकंडे सॉंपबिलें. “ पहिल्या
याउत्तीतीछ कठिण बेंचे सर्व काहून त्या ठिकाणीं सुछझभ वेंचे घाछावे आणि
सर्वास समजण्यास सुछभ पडेछ भशी हा पुस्तकाची आइद्वत्ति काढांबी, ” असा
त्यांना वरिष्टाकइन आदेश होता. त्याछा अमुससून या नब्या भाइत्तीत
त्यॉनीं कोणत्या सुधारणा केल्या ध्या संपादकांच्या झन्दांतच पाहा :

८ (१) मा्गीछ गाइत्तीत जे फार दुर्वोध आाणि अध्यात्मसंबंधी किंवा
ब्ेदांतस॑बंधी वेंचे हीते ते गाछून नत्रे सुझम, मनोरंजक भाणि तरुण
पुरुषांनी वाचण्यास योग्य असे वेंचें घातले आहित.
१० निवंधमाला, अंक ५६ (पुणे १८७४८ ), ४० २१-

प्रस्तावना श्छ

(२) सम्य रीतीस सीइन जें वर्णन होतें तें काढलें भाहे-

(१) कवितेंतील सर्व शब्द निरनिराब्ठे तोड्न समासांतील शब्द (--)
अशा खुणेनें निरनिराठे करून दाखबिले भहित-

(४) कठीण स्थरांचा अर्थ समजण्याकरितां पृष्कछ टीपा दिल्‍या
आद्वित-

(५) ज्या कर्बीचे उत्तारे घेतले भाहेत त्यांचें स्वल्प चरित्र वेंच्याचे
मारंभी माहिती मिव्ठाली त्याप्रमाणें दिलें गाहे-

(६) आहयानांच्या किंवा प्रकरणांच्या आरंभीं त्यांच्या मृल्लपीठिका
महणजे जवतरणें दिल्ली गाहित:

(७) रा. सा. भास्कर दामोदर हाांनीं छंदांविषयीं किहिडेखा निबंध
नवनीताच्या मागील कित्येक भाइत्तीत भारंगीं छापछा होता; परंतु भातां
त्या विपयाबर परशुरामपंत तत्या झांचा स्वतंत्र ग्रंथ झाल्यामु् तो निबंध
येथें गालूला माहे-

(८) भार्यान ज्या वृत्तांत मसल तें बृत्त मागील भावत्तींत उजब्या हातच्या
पृष्ठावर दिलें होते; पण भातां तसें न करितां त्या ठिकाणी आख्यानार्चे नांव
दिल्लें भाहे:

(९) ब्रंचे कर्बीच्या कालानुक्रमाप्रमा साथतीछ तितके जुछछे गाहित-

(१०) सुकुंदराज आगि ज्ञानेश्वर द्ांच्या कशितांत स्व चेदांत असल्यामुक्दे
स्यांचा अर्थ समजण्यास कठोण पडतो, म्हणून व्यांची कविता हा भाशत्तीतून
मजीच काढून टाकिली आहे-

(११) जे कब्रि ह्या आशत्तीत गाल्ठछे अहित त्यांच्या बदला हुसूरे कवि
चातले आहेत्त.

५ पे ) जुन्या कोशांत नवे पुष्क॑ठ् शब्द घाद्धन तो कोश बराच वाढविदा
आहें.
या नवीन आहचतीत माधत्र चंद्रोत्रानीं 'सर्वसंग्रहांत अनुसरलेल्या पद्धती-

प्रमाणें कवरितेतीक शब्द तोइ्टन निराब्ठे दाखत्रिणें बंगरे केलेल्या कांहीं
सुधारणा स्वागताह होत्या; परंतु बर ,छिहिल्थाप्रमाणें मुकुंदराज व ज्ञानेश्वर
यांच्या कविता “अजीच काहून टाकल्या” हैं पुष्कछांना आबड्ें नाहीं.
व्रिष्णुशास्री चिपछ॒णकरांनी “केसरी ! मध्यें लेख छिट्ठन या गोष्टीचा निषेध

केणा. तो असा :
श॥ 6-.8

श्८ नवनीत

# +नवनीता ? विपयीं विचार क॒रतांना प्रथमतः ही एक मोठी गोष्ट
रक्षांत माणठी पाहिजे कीं, एकंदर महाराष्ट्रकत्रितेंचं तें सार होय ; म्हणजे,
एकंदर मराठी कविता बत्यंत विस्तोर्ण भाहे तेब्हां स्थाछीपुछाकन्यायेंकरून,
अथवा मराठीत म्हणतात कीं 'झ्ितावरून भाताची परीक्षा करावयाची *
स्याप्रमाणें, थोडक्यांत ज्याछा तिच्या स्वरूपाचें ज्ञान करून पेणें मसिछ त्याला
तें बरीछ पुस्तकावरून व्हावें, अशी त्याची रचना असली पाहिजे. मग हैं
खरें आहे, तर महाराष्ट्रकवीपैकी कोणी अध्यात्म किंवा वेदांत विषयच मुख्यतः
बर्णिठा भसतां, व्यास “नवनीतां तून *भजीच कादून टाकर्णे ! हैं काय
उपयोगी ? मेहरबान चाटफिल्ड साहेब किंवा क्‍्यांडी साहेब यांस जरी आामच्या
ज्ञानोबांचें अह्मज्ञान दुर्वोध वाटकें, किंवा त्यांविषयी त्यांचा खासगत मर्तें
कांहीही असली, तरी “नबनीतां 'तून मुकुंदराज किंवा ज्ञानदेव यांजसारख्या
अत्यंत प्रसिद्ध कवीवर जर्धचंद्रप्रयोग करणें म्हणजे केबढा अन्याय होय !
इंग्रजी कवितेचे सार म्हणून एकादा ग्रंथ रचल्य, आणि त्यांत बायरन कबीच्या
ग्रंथांत अछीलत्ा भाहे किया शेछीच्या प्रयांत नास्तिकपणा गहे म्हणून
प्यांचि बेंचे जर मुर्ोंच बेतले नाहींत, तर चाढेल काय ? या इश्टीनें पाहतां
पूर्वोक्त कविद्ययाचा निषेध जत्यंत असमंजसतेचा होय हैं उघड भाहे. ...
४ नवनीता 'च्या या नवीन भाहत्तीची पुनः हुसरी ग्राइचि निघत भाहे भर्से
आम्हीं ऐकिलें महिं. तरी या वेक्ेस आमचे डायरेक्टर साहेबांनी भहरबानी
करून महाराष्ट्र भापेचे आध कर्वोची कांही कींच करून, त्यांस सांप्रत जो निबत्ठ
सधचंद्र मिछाछा माहें त्याविष्यीचा कडक हुकूम रद कराबा, व कोरठें
एकाद्या फोनाकोपन्यांत तरी त्यांस जागा यात्री, अशी सदर कर्बाच्या तर्फेनें
त्यांस थरामची विज्ञापना आह /१६

«५ निबंधमाठे /च्या १८८१ साछच्या जानेबारीच्या [ में महिन्यांत प्रसिद्ध
झालेल्या ] अंकांतही" याच विपयावर “आापछा एक वाचक” बशा टोपण
नांवानें ता. ९ एप्रिक १८८१ चें एक मार्मिक व ब्रिस्तृत पत्र प्रातिद्ध झाले
असून तें मूछांत वाचण्यासारखें जाहे.' * केसरी 'तीछ उपगिनिर्दिष्ट छेख
बाचूनच हैं पत्र छिहिण्यास लेखकास स्फूर्ति झाली असावी. या पत्राचे
लेखक काब्येतिहाससं्रहा'चे संपादक के- जनार्दन बाव्ठाजी मोडक है गसाबवेत.

१९ केसरी. पुर्णे, ता. ११, १८, २५ जानेवारी १८८१. ह॒
१२ निव॑ंधमालां (अं० ७३, ए. २३-३१ ), पुणे १८८१.

अ्रस्तावना १९

नवनीताची “पहिली (नवीन) ” आवृत्ति

यानंतर १८८२ सालीं *' नवनीताची दहावी भाद्षत्ति प्रसिद्ध झाली:
तिछा ' पहिली (नवीन) मादृत्ति ! बसे नांव देण्यांत बालें. ही भाव्वत्ति
तयार करण्याचें काम, मागच्या आइृत्तीच्या संपादकदयापैकी एक राबजी-
शाद्वी गोडबोले यांच्या स्वाधीन करण्यांत मालें. १८७८ च्या भद्ठत्तीमध्यें
बराच फरक करून ही नवीन भादवत्ति त्यानीं लोकांपुें भ्राणिडझी. या
ब्रावृत्तीमध्यें कांही! क्वीचे उत्तोरें कमीजास्त करून याशिवाय जशुद्धांची
दुरुस्‍्ती, नहस्वदीर्थ, पाठभेद बगैंरे किरकोव्ठ फेरफार केल्याचेंही नमृद आहे-

या बाइत्तीच्या प्रस्तावनेंत ' केसरी ' तीछ उपरिनिर्दिष्ट टीकेचा नामनिर्देश
नाहीं; पण निबंधमार्लेतींल पत्नांतील टीकेचें “ निबंधमालेन्या ७३ व्या
अंकामध्यें एका मार्मिक विद्वान गृहस्थानें ' नवनीता 'च्या सन |८७८
सालच्या भाइतींतले कित्येक दोष कादून प्रसिद्ध केछे, या कृत्यावइल त्याचे
आम्हीं गाभार मानतें,” भशा शब्दांनीं स्वागत करण्यांत गाछें महे.. मुकुंद-
राज व ज्ञनिश्वर यांचे वेंचे गाछलल्याबदल जी टीका झाली तिछा भनुरुक्षून या
प्रस्तावनंत पुढील खुछासा भाढलती :--

“४ ही आभाग्ृति तयार करण्याविषर्यी मे० दैरेक्तर साहेब हांचा सन
१८८१ सालच्या जुलै महिन्यांत हुकूम आला, त्यांतदेखीछ ही जाद्वत्ति सामान्य
ब्रिद्याध्यीस समजण्याजोगी असावी अरसे स्पष्ट लिहिलें गांहे; त्यामुद्ठें हा
मावृत्तिमध्येंही ज्ञानेश्वरींतल्यासारिखे छोकप्रिय वेंचे गाल्णें प्रात्त झालें,
जातां हे दुर्वोध बेंचे समजण्याची योग्यता ज्या विद्याध्यचि आंगीं आाी भसेल
त्यांच्या अवछोकनांत तेही यावे व इतर छोकांचेंही मनोरंजन ब्हार्वें, म्हणून
तसले वेंचे ज्यांत घातलछे महित असा नवनोताचा दुसरा भाग तयार करावा
असा मुख्य अधिकारी ह्ांचा उद्देश आहे- ”

हा दुसरा संकाल्पित भाग क्धी उजेडाला आहलाच नाहीं !

यापुर्दीलछ दुसरी नवीन (म्हणजे वास्तविक अकरावी ) आश्त्ति १८८६
सारी प्रसिद्ध झाठी, या आइ्च्ीमध्यें काय फरक करण्यांत आले त्यांपिकी मुख्य
मूछ संपादकांच्या शब्दांतच पहा:---

# १. ही बादृत्ति तार होऊन छापण्यात्त सुखात जाली असतां मे०
दैरेक्तर सहिब यांजकड्टन पत्र बारे, त्यांत त्यांनों बसा सक्त हुकूम दिला
कीं, नवनीतामध्यें जी ग्राम्पधमसूचक प्चे असतीछ त्ीं सर्च कादून टाकावी-

२० नवनीत

त्या हुकुमान्वर्ये मुक्तेश्वराचें दुष्यंतशकुंतछाख्यान, व मोरोपंताच्या काव्यां-
पैकीं ययातीचें भास्यान व दुष्यंतशकुंतछार्यान हीं तर हा आाइत्तीतून
मुरींच गादून टाकारवीं छाग्ीं. त्याचप्रमाणें प्रायशः प्रत्येक कबीच्या
वेंच्यांतून कांही कांही पद्में गाठ्यावी छागलीं; व तीं पंच गाल्लल्यामुल्लें जेथें
जैथें पूर्वापार संबंध सुटतो असे बाठकें तेथे तेथें तो दशविण्यासाठी गद्रुूपानें
संक्षेपत: कथाभाग घातढा भाँहै. त्याचप्रमाणें कांही कांही वेंचे विशेष
मुरस वाठले नाहींत तेही गाढ्ून टाकिले भाहित-

२. ब्ाभाइसीत मु्तेश्वराचें हरिय्ंद्राह्यान, मोरोपंताचें मंवरीपाख्यान
व कर्णपर्वातील कर्णा्जुनयुद्ध आणि कांहीं कर्वी्ची पर्दे असे मुरस व उपदिश-
पर बेंचे नवीन घातके भाहेत-

३. सन १८७८ व सन १८८२ दा साढी तयार झालेल्या नवनीता-
च्या आइत्तीमष्यें पूर्तीच्या आवृत्तीतली ज्ञनिश्वराची कविता सारीच
गादून टाकिली होती ती गाल्ण्याचें कारण त्या त्या साढीं छापलेल्या
सावत्तीच्या प्रस्तावनेत दर्शविर्कें आहे. गातां कित्येक एज्युकेशनक
इन्स्पेक्टर ह्वांचें मत असें पडढें कीं, ती गाढ्दून टाकिली हैं चांगे झार्ले
नाहीं. त्याचरून ती कविता झा ग्राइृत्तीत घालण्याविषयी में० देरेक्तर
साहेब ह्यांचा हुकूम भाढा; परंतु त्या बेव्टीं ही गाृत्ति सुमारें अर्धी आधिक
छाप्रन तयार झाढी होती म्हणूम ज्ञानेश्वरीतीछ बेंचे (अध्याय १३ व १३ )
हा आइत्तीमध्यें शेबर्टी घालांब्रे छागछे- ”

तिसरी ( नवीन ) आधूतति--ब्रास्तविक वाराबी--रावजी शाज्त्री गोडबोले
यांनींच तयार केठी व ती १८८९ सार्णी प्रसिद्ध झाडी. ही माश्त्ति तयार
करतांना विशेष गोष्टी करण्यांत आल्या त्या बशा :--

# पूर्वीच्या गरागृत्तीतल्या ज्या ज्या पद्मांमध्यें अछीछठ किंवा असम्य
शब्द चुकून राहिलेले आढल्के, तीं सारी पंयें काहून ठाकिढों भाहेत-
तसेंच ज्यांपासून वाचकांस विशेष सदुपयोग किया ज्ञान प्राप्त
होण्यासारखें नाहीं, जीं विशेष मनोरजक नाहींत किंवा जीं विशेष पंथांस
अनुलक्षन आहित, अर्शी प्रकरणें, अंग, छीक, कटाब इत्यादिक कारन
टाकून स्यांचे ऐवजजी बोधपर, ज्ञानप्रद, रसभस्ति आणि विदेप पंथास
अनुलक्षून नसणाएी जशीं प्रकरणें बगैर घातछीं अहित-

प्रस्तावना २१

इतर फुठकछ फेरफार सोडछे तर जुन्या जाइ्रततीत मागच्या द्वारानें प्रवेश
केलेल्या ज्ञानेश्वराछा या आवृत्तीत पहिलें स्थान मित्ालें आगे 'यंगारुनमाछा
नांवाच्या काव्यांतीछ बेचे “ नवनीतां त नव्यानें समाविष्ठ झाले-
यापुदील आवृत्त्यांमध्यें किसको सुधारणांखेरीज म्हणण्यासारखी विशेष
उल्थापाल्थ झाठी नाहीं. या आइत््यांचे संपादक पुर्णे ट्रेनिंग कॉलेजचे
ब्हॉइस-प्रिन्सिपाछ असत. या आबूत्त्या केब्हां व कोणाच्या संपादकत्वाखाढीं
निधाल्या तें पहा :--
१८९४ चवथी नवीन (तेरावी )--ना« वा. गोडबीले-
१९०७ पांचवी नवीन ( चवदावी )--( ग. वि. डांगे ), ना. वा. गोडबोले.
१९१० सहावी नवीन ( पंधरात्री )>--हां. गो. सांढे-
१९१८ सातवी नवीन ( सीत्ठावी )--म. सा. तिरोडकर«
१९२३ आठवी नत्रीन ( सतराबी )--सोल्ावीचें पुनर्मुद्षण-
जुन्या मराठी काव्यवाड्मयार्चे महत्त विदेशी राजाधिकान्यांनादेखील
नवनीताच्या यशामुद्ें जास्त जास्त पढूँ छागलें, आाणि इतर देशी भाषांत
* नवनीता ” चें अमुकरण ब्हावयास छागलें. डी. पी. आय- मि. हावर्ड
दक्षिणा प्राइज कमिटीछा पाठबिलेल्या १८६२ सालच्या एका पत्रांत छिहितात,

पफ्8 स्योप्रल ० 4गवॉ8९०ा०घड फछणलाए 45 एशए हाथ्थ,. ]6 ६४0९९055
0६ भा पिन्चणया ]९0 जा ६0 शातवे९१ए०ण ६०0 फ़गाए 07६ 2 शा 0प्रुशिवप
९06०४०७, 808७ णापञ्रवेध्क्ा8 ठंधिरापंरढ फ्ांणी गांसिए ध05९
गिणा शव 4 गराष्छा वगी डाणा-अंहा।०त कांस्लांग्राड इध्चाध्ते 97 फ९
€डटोएडए8४ व्रतेरठल्ाट8३ 060 *प९शी जोव्वए९ट, 7 5प१०९९९त१९०७ गा
॥रतपलागहु चाढ6 छपुुंशवा पश्ा३९्ैब 505९५ १० 20७ पल $९लशाए
० ९एणराफ्ञी6, (णा 8 गैशापेएणा6 उद्याप्राध्यबा0ं, 8 700: 6 धो खाते
जंग 4 तत्थालत, 70 म8$ छ>शशा अएए एगशल्त, बाते 45 इथोगट्ट 5०
ग्ग्ज़ंव/ गाव 4 गरठए९ ज्ञाणोए 40 7९९०ए४९२ वार 6 इबाशः 67९४
€पूएशापो (पा रत व5 ३05९० 40 ॥9 छशुभपारा. (३

हाबडेनें उल्लेखिले्े उपरिनिर्दिष्ट गुजराती पुस्तक म्हणजे दूपतराम
डाह्माभाई यानें तयार केलेलें “काब्यदोहन ” हैं दिसतें- ( प्रकादनवर्प
इ. स. १८६४ ).

* नवनीता ” चा उगम व ब्रिकास कसा झाछा, हैं वरीझ विवेचनावखून ककून
येईछ. “'नवनीत ज्या काव्यांत तयार झा्े त्या काव्ठांत, रा. ब. दादोबा पांड्रंग
यांच्या शब्दांत सांगावयाचें म्हणजे, नत्रीन विद्वानांना “मराठी ती काय भाहु

१३ 0. ए., ., छलटणठ05, 0०चंवठ मग्राम्य, ४०), 25, 3502-63, $, ॥5.

श्र नवनीत

डोकांची भाषा बाहे *, अर्से वाटत बसे... भशा जोकांना आपल्या जुन्या मराठी
वाआयवैभवाची ओल्‍ख देऊन त्यांचा न्यूनगंड नष्ट करण्याचें व मापल्या
मायभापेचें प्रेम वाढब्रिण्यार्चे महान कार्य 'नवनीत” या म्ंथाने केछें:
“नवनीता 'ची सोत्ठाबी भाद्त्ति १९१८ साढीं निधाठी, भागे छगेच पांच वर्षीनी
१९५२३ सालों त्याची ( पुनर्मुद्रणात्मक ) सतराबी आध्वति प्रसिद्ध कराबी छागढी,
सावरून त्याची छोकप्रियता भल्वीकडेपर्शत कशी टिकून राहिडी आहे, हैँ
उघड दिसून येईल. “नवेनीता'ची ही शेवटची गाह्मतिही ठवकरच खपून
गेली. गेडीं कित्येक वर्ष “नवनीता'ची प्रत विकत मित्ठणें तर सोडाच,
परंतु पहावयाठ्ा मिल्ुणंही कठीण ज्ा्लें होतें. त्याची नवीन भाह्त्ति काढ-
प्याची सरकारची हालचाछ दिस्न येत नाहीं, असे पाहुन कांही खाजगी
प्रकाशक ती प्रसिद्ध करण्याच्या खटपर्टीत होते. अशा परिस्थितीत कै. बाल
गंगाधर खेर व कै. पु. मं. छाड यांच्या प्रेरणेनें मुंबई सरकारनें * नवनीता “ची
नवीन सुधारून वाढविलेली आाइत्ति काठण्या्ें निश्चित करन त्ती कामगिरी
प्रस्तुत संपादकाकंडे सोंपचिछी. त्याप्रमाणें हैं काम ९५३ साढींच पुरें होऊन
१९५४ साढीं ' नवनीता ”ची शतसांवत्सरिक भाइत्ति म्हृणून हा ग्रंथ प्रसिद्ध
करण्याचा संकल्प होता. परंतु कांहीं अनपेज्षित गडचर्णावुत्ठें तो सिद्धीस
जाऊं शकला नाहीं. तरी पण २५ डिसिंबर १९.५४ रोजीं पहिले कांहीं फार्म
छाप्रून या शतसांवत्सरिक बादत्तीच्या मुद्रणारंभाचा मुहूर्त करण्यांत भराठा ;
गाणि मातां ती संपूर्ण स्वरूपात प्रतिद्ध होत गाहि-
प्रस्तुत शतसांवत्सरिक “अठराव्या” आइचीमध्यें मागन्‍्या भाशत्तीतील कांहीं
उत्तांर कमी करून तितक्या प्रमार्णांत नव्या कर्बाचे उतर धालावे, अशी
एक सूचना होती ; पर॑तु आपला आबडता एकादा उतारा गाव्ठछा गेछा, भशा
तकारीस बिलकूछ जागा राहूं नये म्हणून जमे उतारे मागच्या आ्वत्तीत होते
ते सर्व कायम ठेविछे आाहेत- त्यामुरें नवे उतारे जास्त कबीचे व फार मेंठे
बसे चेतां गाले नाहींत.. तथापि नव्या उतान्यांमुत्ठ सुमारें पाउणशों प्र
शेवर्टी वाढलींच,.. आपरा धर्म, पंथ किंवा जात जरी निरात्झी भसकी तरी
सर्बाची मातृभाषा एकच मराठी अहि, ही गोष्ट सर्वोच्या रक्षांत राहाबी म्हणून
प्राततिनिधिक स्वरूपाचे कांहीं उतरे घेतले आहेत. “नबनीता ” ची ही गाइत्ति
पाहून कोणत्याही धर्मोच्या, पंथाच्या किंवा जातीच्या माणसाढछा मराठी
मातृभापेबद्दल आधुरूकी वाठात्री व तदृद्वारा महाराष्ट्र व भारत योबदछ त्याच्या

प्रस्तावना श्र

मनांत प्रेम व अभिमान निर्माण व्हावा, हाही यांत एक हेतु जाहे. असेच
आणखीदही प्रातिनिधिक चांगछे उतारे देतां भाऊे असते तर बरेें झार्ले असततें.
हे नबे उतारे निवडतांना कै. पु. में. छाड यांच्याशी विचारविनिमय करूनच
निश्चित केले होते. आरंभीचे कांहीं छापीछ फार्मही त्यांनी पाहिछे होते.
हा ग्रंथ छापून तयार झाडेडा पाहण्यास ते भापल्यामध्यें नाहींत, याबदरू
म॒त्य॑त दुःख हीतें.

प्रस्तुत आावृत्तीत केलेल्या कांहीं विशेष गोथ्ी पुढीलप्रमाणें आहेत :---

(१) १८७८ च्या थाजत्तीपासूनः मुकुंदराजाला 'नवनातां तूम जो
“अजीच ” कमी केंछा होता त्याढा, विवेकर्सिंघूंतील जुनाच-उतारा या
भाज्चीत घाढ्न, पुनः ' नवनीतां 'त स्थानापन केला बाहे-

(२) (भ) पुढील नवीन कर्वीचे उतारे घेतले बाहेत :---कवि नरेंद्र, भास्करभट
बीरीकर, पंडित दामोदर, विष्णुदास नामा, शेख महंमद, दासोपंत, तीमास
स्टिफन्स, शाहीर तुव्शीदास, आाणि सामराज-

(भा) देवनाथाचें एक पद जाणि निवृत्ति, ज्ञानदेव, सोपान, मुक्ताबाई,
चोखा महार, सेना, सावता मात्ठी व वहिणाबाई यांचे अभंग नवे थेतले
आहत. सोहिरोबा आंबिये यांचे पदांखेतेण अनेक जोवीबद्ध ग्रंथ भद्वित,
त्यांतीछही एकादा उतारा ध्यावा, अशी एक सूचना होती; परंतु विस्तारभयास्तव
ती छतीत भाणतां माली नाहीं. त्यांचीं दोन पर्दे मात्र नत्रीं घातढीं आद्वेत

(३) पूर्वीच्या कबींचे उतारे त्यात्या कर्वीज्या अधिकृत आदत्यांशींव
कांहीं ठिकाणों त्यांच्या काव्यांच्या हस्तलिखितांशीही ताडून पाहून मबश्य
वाटल्या तेथें दुरुस्त्था केल्या गाहित-

(४) नित्रंधभाेंत (थक ७३) प्रसिद्ध झालेल्या, . * नवनीता बरी
उपरिनिर्दिष्ट टीकालेखांत, “जागजागीं कर्वीचे मूछचे पाठ (जुन्या आइत्तीतील)
फिरवून त्या ठिकाणी आपल्या गकलेनें नवे पाठ केले भ्राद्वेत ... या
कारणानें या पाठंतरांनीं कर्वीच्या मूछ््या छझुद्ध कीर्तात मात्र डाग छामूं
पाहातो, सुधारणा तर होत नाहींत,” गशी रास्त टीका होती. नल्दमयंती-
स्वयंवराख्यानामध्यें मसे नये पाठ बरेच होते ते बदद्धन “नबनीता 'च्या जुन्या
१८६० जया बाइत्तीप्रमाण फिरवून घेण्याचा प्रयत्न केछा आहे. तर्सेच या
काब्याचीं बच जुर्नी हस्तलिखितें पाहून व भंतर्मत प्रमाणांवरूनद्वी प्रश्नितत
वाटलेडीं, मागच्या माहइत्तीतीझ या काब्यामघीलझ १२०-१२१ जआाणि
१३३-१२८ व १३० या क्रमांकांची प्ये गाल्दूब टाकिडी बहित-

श्छ नवनीत

(%) मागच्या गाइतीत चिंतामणीच्या नांवावर असकेलें 'श्ुुवास्यान ? हैं
दिंडीबद्ध काव्य वास्तविक उद्धवचचिद्धनाचें आहे, असे अनेक जुन्या हस्त-
लिखितांबछून व जुन्या कार्ढीं प्रातिद्ध झाठेल्या मुद्रित काव्यांबरून भाणि
अंतर्गत प्रमाणांवरून दिसून येतें. म्हणून या कराध्याच्या एका जुन्या
प्रतीप्रमाणें तें उद्धयचिद्ूधनाच्या नांवावर छापडें आाहे-

(६) गलीकडे श्वाल्छि संशोधन छक्षांत घेऊन कर्वीच्या चरित्रामिध्यें मवश्य
बाटले तेथें बदछ केठे आहेत व कवीच्या परिचयानंतर, एकादया वाचकाछा
त्याच्यासंबंधी जास्त माहिती मित्ठविण्याची इच्छा झाल्यास ती त्याछा पुरी
करतां यत्री ग्दृणून, कांहीं निवडक ग्रंथांचा निर्देश करण्यांत आडा भाहे-

(७) या ग्रंधाचे आय संयोजक कै: परझुरामपंत गोडबोंछे यांचें लहानसें
चरित्र व त्याच्या ग्रंथांची यादी, गाद्य नवनीताचें मुखप्रष्ट व परश्ुरामपंतांची
हस्ताक्षेरें व फोटो यांसह, पुढदें जोडिछी भाहे.

जुन्या भादवृत्तीतीक दीप काढ्ून काढण्याचा जरी या गाइत्तीत प्रयत्न असछा,
तरी या आइरत्तीतही भनवधानामुक्ठें मुद्रणाचे किया अन्य कांहीं दोष राहुन
गेले असणें अगदी शक्‍य भाँहे. वाचकांनी कृपा करून ते आमच्या नजरेस
आणल्यास फिंबा अन्य कांहीं उपयुक्त मुचना केल्यास “नव्रनीता” थी पुढची
आवृत्ति तयार करताना उपयोगी पडाबी म्हणून सरकारकडे एक झुद्द प्रत
तयार करून देण्पाची आमची मनीप्रा आहे. मात्र या सूचनांच्या
ग्राक्माग्राद्यतेबदल निष्कारण पत्रव्यवहार करीत न बसतां, केवव्ठ पत्रांची साभार
पाँच अवश्य देण्यांत येईल-
प्रत्तुत आदृत्ति तयार करतांना ज्या ज्या मित्रांचें साहाय्य झा्ले त्या
सर्बीचा प्रस्तुत लेखक ऋणी जहे. शेत्रदीं या “नत्रनीता” च्या
शत्सांवत्सरिक आधृत्तीची संपादकीय कामंगिरी आमच्याकडे सोंपवून मराठी
मायेची सेबा करण्यास ही जी एक नव्री संधि प्रात करून दिली, त्यावदुछ मुंबई
सरकारें आभार मानणें अवश्य भहि-

केनेंडी ब्रिज, मुंबई ४. अ. का. प्रियोणकर-

सरस्वती बिल्डिय, ।
ता. २२-१०-५७

नंवनीत, |
महाराष्ट्रनॉबंवीझ
कृवितलेदेंते,
हेंपुखक मेहेरबान्‌ मेजरक्योडी सहिबबहादुर्‌
पणेपाठरालेचे पिनसिषाल ः
द्योच्याजज्ञेवरूल
परशुरामपंतगीडबोलिद्योनी |
संग्रहकरूनरचिलें,ने
मेहरबानबार्ड आफ़्एयुकेशन
ह्योचाहुकुमावरूल
पुणेपाव्शाव्ेकडीऊछापखान्योतछापिलें,
सुकामपुणें.
छापणार नारेरामचंद्रठकार स.+ छा०

इसवीसन१४५,९

शके१७७६७
शी हि ---7-------ह

आय नवनीताचें मुखपृष्ठ
२६ 6]--3*

< नेनीतर फलक मअग शी,
(िकानिण्धापीएता रतेकीयहलली की; राशन
. शिकाकया्प पस्तकरत छकितोानाजजेशकेक
खद्धचारलेस्वाजिक्षण फंड ती छजे सान्गे गेल:
] रंजायही दावेतोचीगोे/जयता डाकलीई
री न लिजुकांस उरकिलाएशिक नानक .-
र्जारच्‌फुऋमाअसल्थकसकत माखरलो न
जिसे कविता शिकानेशक्त फ्कजपलोआ
'तान्ाजकतातो अरे लए ताक ग्टी उड़कें
'लबी कसर परेका फा धीवव्य#ीत्यं औक-
'नांहीं: कावितोन्कर एन काय ऋअर्ग/ेदीके: !
ध्ाकोगेनाही आड़ एल्जताजथ जी,
स्रतिशतनाहीं)_ अतिवर्सियत किधार्थ्यतरी:
फलाफेवातः वेभेहीमग्रबीकरितोने अयीके
जर तर तह वेकी अल लजर कहें:
की एइचहनार व हेत_हारकॉब्रेकी
रहित तरल सहेवलोसारनी नदवैकरितोजी,
परीक्षाआ्वी अमे- अदियेकि ले आह -यावकु ता: ०]
स्वहेलकीकिगरागिक लिता चान्‍्यंत करृतीठ 2

परशुरामपताचें बाव्यवोध हस्ताक्षर

< +>यष्णैीमग्लप्रयाघ्एलम्रए
-अग्गगालणंग़े पेट एप
| चिट्रतकापप्रग

फगएककदव
रा

भ्रमण लएरितीवरष्पंद्न रा
| ककम्रगछिएकएगहरपूहाक.
प्रशश्ज्र्य्शापतक्े..

पक

परणझुरामपंत गोडबोले

>घृष्माफत्मीएफेकीर

“पृ

परझुराम वह्लाछ गोडवोंले
(चरित्र आणि वाड्मसय )

“नवरनीत 'कर्ते परझुरामतात्या गोडबोले यांचा जन्म वाई (जि. सातारा)
येथें इ. स. १७९९ साढीं झाठा. गोडबोल्यांच घराणें वास्तविक मूक
कोकणांतलूँ; पण तप्यांचे पणजोबा बल्यवंतराव हे केब्द्वांतरी र्नागिरी
जिल्हांतीक पावसगोव्ठप हैं आपलें मूठ्ठ गांव सोडन रास्त्यांच्या कारकीर्दीत
बाई येथें जाऊन तेथें स्थायिक झाले. या बब्थवंतरावांचे चिरंजीव प्रशुरामपंत,
गाणि त्यांचे चिरंजीब बत्ठबंत ऊरफी बल्लाव्ठ.. “नवनीत'कार परशझुरामपंत
है यांचे पुत्र होत.* तात्यांचें शिक्षण वाई येथेंच झालें. नारायणशाज्ली
देव यांजपाशोीं त्यांनीं संसक्ृत भापेचा अम्यास केछा. मराठी काब्याची जी
त्यांना गोडी छागछी ती मात्र त्यांचे वंधु दाजिवा यांच्यामुलें, असे म्हणतात-

परशुरामतात्या यांचे जीग नांवबाचे एक मामा पुण्यास राहत असत-
त्यांची तेथे पेढी होती. आपकें शिक्षण वाईस पुरें केल्यावर तात्या पुण्यास
येऊन त्या पेढीवर कारकून म्हणून नोकरीस राहिछे. पुढें मुंबईच्या शिक्षा-
मंडव्डीनें ज्याबेत्ठीं ' महाराट्र भापेचा कीश ” तयार कराबयास बिता, व्याव्रेव्ठी
सहा पंडितांची या कामाबर योजना श्ञाढी. त्यांपैकीं एक परखथ्ुरामतात्या
गोडबोले होते. या कोशाचे देन माग १८२९ मध्यें व पुस्वणी १८३१ साढीं
प्रसिद्ध झाछी, या तिन्ही भागांच्या मुखप्रृष्ठांबर तात्यांचें नांत्र (सहांपैकी
एक) कर्ते म्हणून आढठतें. मुंबईठछा असतांना मेल्स्तरथचा भराठी इंग्रजी

# नामाथदीपिका? व “नवनीत भाग ३२१ या भापल्या प्रंयांतीझ स्व॒रचित
कवितांमध्यें परदुरामपंतांनीं नारायणमुत ” करता स्वृत:या नामोड्रेस फेला भाहे,
* मारायण ” हैं कदाचित तात्यांच्या बडिलांचें नक्षत्रनाम असावें, कारण श्रा, केझमाना
उन्यांचे चिरंजीव नीव्यकेंठ हे कआपलें मांव “नीव्यंठ विनायक छठत्रे” लिट्टीत, भर्मे
कैझनानाच्या टिपणबद्दीवूून दिसतें. “ विनायक ? दूँ केस्‍ुनानांचें नक्षत्रनाम होतें, ( मरादी
संशोधन पत्रिका, मुंबई वर्ष ५ अंक १, ऑक्टो० १९५७ पढ्ा.,) दुसराष््री एक तर्क संभवतों :--
ज्याप्रमाणं आपके गुर निरत्तिनाथ यांसवर्धीया आदर भ्रीज्ञानदेवांनी “ श्रीनिरत्तिनाथसुर्तें।
केले ज्ञानदेवें गीते । देशीकारलेणें ॥? या झब्दा्ती शानेथरीच्या झेवर्टी व्यक्त केला भरे,
त्याप्रमाणें परशुरामतात्यांनीदी भापके गुद नारागणशास्री देव यच्याविषर्यीयी आपली
पूज्यवुद्धि “नारायणमुत ? था अभिषानानें नमूद कछन ठेविली असावी,

० नवनीत

कोश (१८३ १) व डॉ. स्टीव्हन्सनचें मराठी ग्रामर यांच्या बाबतीत परशु रामपंतांचें
त्यांवा साहाय्य होतें, अ्ें मेजर कैंडीनीं लिन ठेविें भाहे. पुणे येथील
सरकारी इग्रजी शाल्चे हेडमास्तर मि. इंस्डेल यांनाही परशुरामपंतांचां उपयोग
जाला चरसे केंडी लिहितात.. (9.7, उ6क्कव ० खरा, उविलपोंध-
#०8 842, 9. 886), स्वतः कैंडीनाही व्यांच्या ईप्रजी-मराठी कोशाच्या
कार्यात परशुरामप्ंतांची मदत जाली गसली पाहिजे,

के, जर्विस यांच्या हाताखार्ली मुंबईच्या नेटिय एज्युकेशन सेोसायलीमध्यें
तीन वर काम केल्यावर, दोन वर्ष पुण्याच्या कठेक्टरच्या कचेरीत कारकून
म्हणून्न परशुरामपंत राहिले. पुढ़ें पुणे पाठशाल्ठेच्या छापखान्यामध्यें सुपरिर्टडेंट
म्हणून आठ वर्ष चार महिने त्यांनीं काम केडें.. (0, 9. 3. ध/हरमल्क&
856, 90. 490-490), “नत्रीन लघु हितोपदेश ” (१८४५), “ सरव्करेघ
त्रिकोणमिति ” (१८४५), ' मरात्यांची बखर (पूर्वार्ध, १८४६ ची द्वितीय
गाशति ) बशा या पाठशाक्ेत छापलेल्या कांहीं पुस्तकाँवर मुद्रक म्हणून
परशुरामपंतांचें नांव आढ्तें. स्वत्तः तात्यांचें 'नत्रनीत याच शिक्का-
छापखान्यांत पुदें (८५४ साढों मुद्रित झालें ; परंतु त्यावेत्ठीं ते विकडे बच्हते-
पुर्णें पाठशाछेचे मुख्य मे. कँडी यांच्याकडे मशाठी ट्रान्स्छेटर व रेफरी हैं काम
१८४७ मध्यें माल्यावर परशुरामपंतांना त्यांनीं आपले पंडित म्हृणून ता २५
नवंबर १८४७ पासून नेमून घेतलें. (0.7.., 20056 00॥69०. ४०. 8,
3855)- या ठिकाणों तात्या आायुष्याच्या अखेरपर्यत होते, भर्से दिसर्तें.
कारण पंचावन्नाब्या वर्षी सेवानिवृत्त झालेंच पाहिजे, असा आजच्यासारखा
त्या काछीं कड़क निर्बेध नसावा. कैंडीचा जन्म १८०४ सालीं झाला व ते
मी ट्राल्स्लेटर या जागीं १८७६ पर्यत (म्दणजे तात्यां्चे निधन झाल्यावर
पुर्ढें दोन वर्ष ) हीते-

में. कैंडीचे मदतनीस पंडित म्हणून काम करीत बसतांनाच तात्यांनीं मराठी
भाषेची निरनिराब्या प्रकारें सेवा केढी. जुन्या मराठी कवितेचा त्यांचा
ब्यासंग प्रगाद होता. एक रसिक ब मार्मिक पंडित म्हणून त्यांचा सर्वत्र
लौकिक बसे. मोरोपंतासाररया कबौच्या एकाया कठीण स्थव्याचा अर्थ
नीट छागठा नाहीं, म्हणजे कृष्णशाल्री चिपछुणकर्रांतारखे पंडितदेखीछ
व्यांच्याकडे धांव घेत, असे नमूद आहे- सर्वसंग्रहकार माधत्र चंद्रोवा डुकले

चरित्र आणि बाह्य डे

यांनीं जुन्या मणठी काव्यसंपादनाचा व प्रकाशनाचा जो प्रचंड उद्योग
चालविला होता त्यांत तात्यांचें त्यांना मो्ें साहाय्य हीतें व तें माधव चंद्रोबांनी
आपण प्रकाशित केलेल्या ग्रंधांच्या मुखप्रष्ठांवर वेलेत्रिरी ऋृतज्ञतापर्वक नमूद
करून ठेविलेंही भाहे. तात्या स्वतः चांगले मराठी कवि होते. जुन्या
मराठी क्रमिक पुस्तकांतील नव्या कविता बहुतेक स्व तात्यांच्या होत्या-
गंगामाहात्म्य ( अप्रसिद्ध ), बाल्बोधामृत असे कांहीं पय ग्रंथ त्यांनीं रचिले
आहेत. अनेक संस्कृत नाठकांचीं त्यांनी गद्यपद्यात्मक भापांतेरें केढीं.
बालशाज्लरी देव टोकेकर यांनी १८६६ साली कादंबरीचें मराठी भाषांतर केले
होतें त्याचें सार तात्यांनी काढलें. त्याचा प्रूवर्षि प्रसिद्ध ज्ञाठा; तथापि
उत्तराध कांहीं कारणानें अप्रकाशितच शहिला. ही गोष्ट माहीत नसल्यामुल्हें
सीताराम बाबाजी गुजर यांनीं कार्दंबरीच्या उत्तरार्धाविं भाषांतर करून पुढ़ें
१८८४ साढीं प्रसिद्वीछा आणिलें. “नवनीता वरून तात्यांची रसिकता
ज्याप्रमाणें दिसून येते त्याप्रमाणें 'केकादर्शा बरून त्यांची टीकाकार म्हणूनही
योग्यता कछुते. छंदःशालत्रावरीक “बृत्तदर्पण ” हा त्यांचा छहानसा प्र॑थ
मुप्रसिद्वच भाहे. रा. घों. बर्ते यांचें चंद्रहास्य नाटक (१८६४), रामचंद्रशात्री
रे यांचें नेषय सगे ! (१८६९), अश्शीं कांहीं पुस्तकें त्यांनीं सुधारून

नांबाप्रमार्णे तात्या अत्यंत गोड स्वभाबाचे व मनमिताऊ होते. त्यामुद्ठें
सर्बोना ते प्रिय झाले. श्रावण व्य अष्टमी (गोकुव्ठाप्टमी ) शके १७९६ या
दिवशौों, महणजे ता. ३ सप्टेंबर १८७४ गुरुवार रोजीं, पुणे येथें त्यांनीं आपली
इहलोकची यात्रा संपत्रिलली-

जभ #४ पलक लत + के ++++न या 3 नया

मसनुक्रमणिफा

१ मुकुंदरान
परिचय न
विवेकासिंधु--परतक्षा्चें स्वरूप दे

२ ज्ञानदेव
परिचय ६०

ज्ञनिश्वरी-- अध्याय १२ मधील वेंचे.. «««
ज्ञनेश्वरी-- अध्याय १३ मधील वेंचे.. «.«

३ भामदेव
परिचय क्र
स्फुट अभंग शक
अभंग--बाढ-्त्रीडा ४०
अभंग--कालियमर्दन ब्प्
अभंग--कंसबध बन
स्फुट अमंग--जनाबाईचे «४
स्फुट अभंग--राजाईचे बढ
स्फुट अभंग-गोणाईचे बे
स्फुट सभंग--गोंदोबाचे

॥» ७...
४ कंवे नरद्र
परिचय घन
रुक्मिणी-स्वयंबर--कथारंभ डे

५ भास्करभट्ट वीरीकर

परिचय >ह
शिश्ुपाठ्यध---शिश्ुपाठावरीछ स्वारोची तयारी
६ पंडित दामोदर
परिचय 5
चच्छाहरण--यम्ुनावर्णन दर

७

२०
२०
२६
२८
३|

३८
३८
३९

३९
४०

व्‌
8६

देच् चबनीत
७ विप्णुदास नामा

परिचय ५ गा
महाभास्त--द्रीपदी-स्व॒यंवर न कर]
< एकनाथ
परिचय बेटे ध
भागवत--नरनारायणारयान बेर रस
भावार्थ रमायण--अंगदशिए्टाई मे कम
९ शेख महमद
परिचय गत नल
योगसंग्राम--परमेश्वर एकच ३ बह
योगसंग्राम--ईश्वराचा उपकार हि न
योगसंप्राम--साधुसंत न बे
१० दासोप॑त
परिचय वे मे
अ्ंधयज--संसार असार «० गे
११ “क्रिस्तदास” तोमास
परिचय «४ «6४
क्रिधन पुरण--मंगछाचरण ४५४ व

क्रिश्वन पुरण--मराठी भापेची प्रशस्ति ««« ५5
क्रिश्वन पुराण--कुमारी मेरीचें वर्णन. ... ४8
क्रिश्वन पुराण--संतां महंतां होताहे दुःख मधशुपानावें

१५ तुकाराम
परिचय न्न्न बे
स्फुट अभंग डा न्बः
१३ वामनपंडित
परिचय «5 ६३४४
बैंचे--मंगछाचरण *४ ३

बैंचे--नामसुर्वेतील अप

श््ष्ट
४९
४५

५५
६४

ई्९
०
७०

छर्‌

७४
७४

५८
७९
€०
<८(
८३

८५
८६

> र5
« (र८'

१२८

पक 6--0

अनुक्रमणिका ७

प्रष्ठ
बेंचे--वनसु घेंतील १३१
वेंचे--वेणुसुघेंतील १३१३
वेंचे- राक्मिणी-पत्रिका १३५
वेंचे--भामाविलासांतील १३७
चेंचे--रुक्मिणीविलासांतील १४०
-बैंचे--लोपामुद्रासंबादांतील १४३
बेंचे--वामनचरित्रांती १४७
चेंचे-- भरतभाबांतील १५१
वेंचे--न सिंहावतारांतील . १६१

स्फुट छोक--भर्वृहरिकृत संस्कृत नीतिशतक व चैराग्यशतक
य॑त्या मराठी मारषांतरांतील बे बज. १७२

छ
परिचय 2505 १८३
स्फुट अभंग १८४
स्फुट--भक्तिपर अमभंग १९६
स्फुट--कल्यिगपंचक १९७
सफुट--मूर्खपणपंचक १९८
वेंचे--दासबोधांतील १९९
वेंचे--मनाचे छोकांतील र्०्२
बेंचे--सत्संगतिशतकांतील २०७
वेंचे--बैराग्यशतकांतील २०८
वेंचे--करुणाष्टकें, गष्टक पहिलें २६०
वेंचे--करुणाष्ट कें, भष्टक दुसरें क »» २२
र्‌
परिचय मर २१३
सभापषे--नारदनीति २१३
हरिथ्ंद्रास्यान ० र्र्र
१६ उद्धवचिद्धन

परिचय रे २५१
प्वाज्यान २५१

८ नवनीत -

१७ रघुनाथपंडित

परिचय
नक-दमयंती-स्वयंवराख्यान न ०७४
हि १८ शाहीर तुझ्शीदास
पारचय ८४ देह
श्र मर्दीचा पीवाडा हि

१९ सामराज
परिचय 5
रुक्मिणी-हरण ३५४

२० श्रीघर
परिचय ०४

चेंचे -रामबिजयांतीछ (अंथारंभ )
वेंचे--हररिबिजयांतीछ ( भक्रूरागमन ). -««
बेंचे--पांडवप्रतापांतील ( ममिमन्यु-वध )
बेंचे---शिवछीलामृतांतीक ( थ्रियात्चरित्र )

२१ अम्ृतराय
परिचय ०
कटिबंध--जीब-दशा
कटिबंध--दु्वोस-यात्रा 2८
है २२ महीपति
परिचय 2

बेंचे--संतलीलामृत्तांतीछ ( गोपीचंदाज्यान
बेंचे--भक्तविजयांतीऊ (देव-गुरूना वंदन )
बेंचे--भक्तविजयांतीछ ( एकनाधर्चरित्र ): .««
२३ मोरोपंत
परिचय शक
सफुट गायौं--गीतिछंद
अमंग---सीतागीत
आर्या--दामरामायणांतीऊ
आार्या--परंतुरामायर्णातील
आर्या--सुभद्वाहरणप्रकरणी

३३६

हष्ठ-
२५९५५
२५६

२८५
२८५ है

२९७
२९७

३२०५
३०५
३१४
३९०
श्२६

३२९
३३०

३३३
३३४
३३८
३४०

३२४५
३४६
३४८
१२५४
३२५९
३५६

अनुक्रमणिका

आर्या--भादिपवीतील कचोपार्यान
आयौ---बनपर्वातीक नलोपास्यान रे
आर्या--वनपर्वातील जयद्वथक्षत द्रौपदीहरण
आयौ--वनपर्वातीछ सावित्रीचें आख्यान ...
आर्या--विराटपर्ब्नेतीछ उत्तर-गोग्रहण ..«
आर्या--उद्योगपर्बीतील कृष्ण-शिष्ठाई. «.-
आरयो--भीष्मपर्वातील युद्ध-प्रकरणी. «««
आर्या--द्रीणपरवीतील युद्ध-प्रकरणीं
आर्या--कर्णपर्वातील कर्णाजुन-युद्ध
भायौ--सन्मणिमार्लेंतील
आयौ---धर्मेषदेश-प्रकरणी

मायौं--संशय रत्नमाला मन
लोक --कैकावली दर
छोक---अंबरीपाह्यान
साक्या--मुदामचरित्रांतील पृथुकोपाख्यान..«

२४ नरहरी
परिचय ्ि ४१३
गंगारत्नमाठा ७२ ५८
२५ शमजोशी
परिचय «४०
छाव्रण्या--त्रोधपर ५
२६ अनंत्फंदी
परिचय हक 2
उपदेशपर फटका ब्ब्ड
लावणी ढ ५०
२७ प्रभाकर
परिचय 5४ 25%
छावणी--लक्ष्मी-पार्वती-संवाद_* डे
२८ कितीएक कविकवयित्रीचे अभंग
निदृत्ति 4०५
ज्ञानदेष न : बज 0 पर

रण

प्र्ष्ठ
३६०
३६५

३७९

3०

मुक्ताबाई
सोपानदेव
चोखा मेव्ठा
सेना नहाती
नरहरि सोनार
सावतामाली

बहिणाबाई

पद---एकनाथ
पर्दें---तुकाराम
पद--रामदास
पर्दें---भानंदतनय
पद---शिवरामस्वामी
पद---केशवस्वामी
पद---श्रीधर
पर्दें--मध्बमुनि
पर्दे---अमृतराय
पर्दें---शिवदिनकेसरी
पद--रामजोशी
पर्दे---जीवनतनय
पर्दे--सोहिरोबा
पद--देवनाय
स्फुट पर्दे
मपाब्या--गणप्रतीवर च्या
भूपात्ती--रामावरची
मूपादछी---कृष्णावरची
भूपाब्ठी--घनश्यामातस्ची
सआरती--गणपतीवरची
बारती--पोडुरेगावरची
जारती--देवीवर्ची

३० या अंयांतील कठीण शब्दांचा फोश

नवनीतव

२९ कितीएक कर्वीर्ची पंदें

पृष्ठ
६०६
"5०६
६०६
५१०७
५०८
६०९,
६०९

५१०
५१०
५ 3] १ १
५२
5१२
५६३
९ रे
5१३
5६१५
५१७
5६८
५१८
५१९
५२०
५' ५! र्‌ पु
नर
र३

५२३

54२१
५२४

५२५
5६२५

(८४७

नवनीत

मुकदराज

परंपरागत समजाप्रमार्ण मुकुंदराज हा आय मराठी कवि मानछा जातो.
म्हणूमच जुन्या नवनीतांत त्याछा प्रथम स्थान देण्यांत जालें दोतें. पण या
कवीचा काल्ठ व स्थक या दोनही वाबर्तीत विद्वानांमध्य॑ एकबाक्यता नाहीं.
मुकुंदराजानें आपल्या ' विवेकसिषूं ! त चर्णिलेली वाणगंगातीराबरीछ भंवानगरी
म्हणजे नागपूर प्रांतांतीछ भंडान्याजबत्ठीछ वैनगंगेच्या कांठ्े अंभोर हैं गांव
से कांदी छोक समजतात; तर कांही छोक भंवेजोगाई (मोमिनावाद-हैद्वाबाद )
मानतात. “बिवेकर्सिष्वू 'च्या कांहीं हस्तछिखित प्रतीत 'शके अकरा दाहोत्तद !
असा काछ नमूद भाहि, तर पुप्कर् प्रतीत अशी काठनिदर्शक ओबी मुल्ठींच
नाहीं. “विवेकपसिघू! च्या उपलब्ध मुद्रित्त प्रतीची भापा अठीकडीछ बाठते;
त्यामुछें हा कब ज्ञानदेवाच्या नंतरचा असाबा, अर्से पुप्कछ छोक म्हणतात-
तर राजबाड़े छिहितात, “बरिवेकसिंघूची एक पोथी--झु्मारँ ३०० वर्षाची
जुनी--तंजावरच्या सरस्वतीमहादांत आहे. तिची भाषा मजजबकछीछ:
मुकुंदराजाच्या ज्ञानेश्वरीच्या पो्थीतत्यासारखी आहे. जोगाईच्या जब्यास जी
ज़ुनी पोथी भाहि ती तर शिप्यमंडब्ठीस वाचतीही येत नाहीं. ह्यावरून ,अ्से
बनुमान करतां येतें कीं, ज्ञानेश्वरीच्या सुमागस--किंचित्‌ अगोदर-- विवेक-
सिंधु” लिंहिछा गेला असावा.” (ग्रंथमाठा). हा कवि नाथधपंथी द्वोता.
“विवेकरसिंध्ू 'च्या संस्कृत हस्तलिखित प्रतीही मडीकडे सांपडल्या बह्दित-
मुकुंदराजाच्या नांवावर 'विवेकर्सिधू! खेरीज, “परमामृत”, 'प्रमव्रिजय
'मूठस्तेम! बगैरे प्रंथ सॉपडतात; पण त्याचा कर्ता “विवेकर्सिषु'कार
मुर्कुंदशजच जाहे की काय, यात्रिपयी शंका जाहे. “विवेकर्सियू च्या पुप्फत्ठ
मुद्रित गाइतत्या निधाल्या असल्या तरी त्याची संग्योषित झुद्ध प्रत अद्चाप
निधालेली नब्हती; पण बश्ा प्रकारचा एक प्रयत्न रा. गोपोक्त रावजी गोंगट़े
यांनीं भठीकड़े (शक १८७४ ) केला गांहे. कर

8४ १४ 6--3

२ नवनीत

विशेष माहितीकरितां पहा :--महाराष्ट्र सारस्वत (भा. १)--वि- छ. भावे,-
पुखणी--शं- गो. तुल्लपुछे। मराठी वाह्ययाचा इतिहास (खं.«७ )--
क. रा. पोगारकर; मराठों भावेचा व थास्ययाचा इतिहास--बा. भ. भिड़े.

वििकासिध
परप्रद्माचें स्वरूप
मोब्या

जें शक्तिचक्राशी ' वैगछ | जें क्षतिचिन्मात्रा केवत्ठ । तें निजानंद निर्मल |
परत | ६॥ दृश्य द्रष्टा दर्शन | है त्रिपुटी* जेगें क्षीण । तें परत्नह्म
जाण । अनिर्देश्य ॥ ९॥ ज्ञाता ज्ञान ज्ञेय | जेय नाहीं हैं त्रितम*॥
तें पस्नह्म अप्रमेय" | जाणायें में ॥ ३ || ज्ञान क्षणों तरी नाहों जाणीब*।
अज्ञान हणों तरा नाहीं नेणीब* | अभाव" हाणीं तरी ठेव | नव“
आनंदाची ॥ 8 ॥ भभाव हंणजे शून्य । झन्यबादीयांचें मत जघन्य'* |
हणऊनि जगी तेचि धन्य | जे परत्रह्म॑त्रिया | * | भाहे हाणीं तरी कैसेनि
ध्यावें | नाहीं ह्षणों तरी कैंसेनि सांडार्वे | असो हैं ब्रह्म भार्वें जमुभवावें ।
ज्यायें तेणंची ॥ ६॥ जें निद्विस्तातें चेववी'' | जें चेब्रलियातें जागबी ।
जागलियातें भोगत्री । परी अक्रिय'* तें ॥ ७॥ जैंसें स्फटिकशिल्टेचें पोट
जें निरंतर वर्ते निधोट'* | तैसे चैतन्य"! एकदाठ । जाणांबें पत्न्‍न्न ॥ <॥
नातरी गगना ऐसे पोकत्ठ । भ्यापक* परी व्याध्यासी* बेगढ | निजप्रका्शे
सोज्बत्छ | आपणो आर्पेची ॥ ९॥ अद्या त्रिध्णु महेश्वकू | हेही शीणती
कारितां सृष्टधादि व्यापार | मग सेविती तिश्राममेंदिर | पखनह्न ते ॥ १०॥
जेथ ब्रिद्या* ना अविदया"*। जें अनुपम्य स्वयंत्रेथ'" | तें जाणायें सुखसवेय )
पत्रह्मस्वरूप ॥ ११॥ जाठा जरी सर्वेश्वद्व | धरिछा जरी जाणिवेचा
यहँकारू | तरि सोढ़ी नेणे पारूँ! ) त्या स्वक्पाचा॥ १२॥ हाणऊनि

- 4 मायोशदीहून, , ३ भिन्न, हे क्ानस्वस्प, ४ क्रिया, कर्ता आाणि कमी, ५ धमुक
दूत सांगतां पेत नादी अर्सें,. ६ तीन पदाधाचा समुदाय, ७ जाणावयास कठीण
हससें, . ८ ज्ञान, $ धज्तान, १० नस्तेपणा, ११ नीच, कनिछ. १३ सचेतन करी,

4३ किंयाझत्य:, १४ परिपूर्ण, एक्सप, १५ आत्मस्वस््प, १६ सरईगत, १७ एक
देशल्यिताओी, १८ ज्ञान, १९ अज्ञान, २० स्वानुभवानें जोणादयावें छर्तें, २९ झेत,

मुकुदााज हि

अहंकार गले | कल्पना ते पहिछीच मावर्े | तरीच अह्म जाकछे' । स्वानु-
भवाशी [| १६॥ ब्रह्मांडगोर सहस्र | व्यापोनि सवाह्मअम्यंतर । बसे
उरलें निरंतर | पररह्मस्वरूप तें ॥ १४॥ गगनीं नाथिें) आमाछ् | तैसें
ब्रह्मीं मायापडक) | तें विरालिया केवत्ठ । तह्मचि असे || १५॥ जें ध्याना-
बीण ध्याइजे | जें चित्तात्रीण चिंतिजे | जें जाणिवेबीण जाणिजे | पलबह्म
तें॥१६॥ जें पस्बक्म निर्मुण | सर्वेश्वराचें निजरूप जाण | मूल्ठमायेचें
अधिष्टान । पूर्ण चैतन्य जें ॥ १७|| मायाब्रह्मींचा वितर्त! | ऐसा बोले
वेदांतसिद्धांत | जो उपनिपदांचा मथितार्थ' | प्रमाणसिद्ध ॥ १८॥ ब्रह्म
निर्तिकार जैसें तैसें | तें मसताचि सदा असे | तेथें अन्यथा भास भासे । तो
तद्विवर्त गा॥ १९॥ नातरी जैसा दोरू। न मोडे तेथचा आकारू।
नाथिलाचि आभास थोरू। सर्प जैसा ॥ २०॥ तेैसें ब्रह्म उपमारहित |
तेथें कायसा दृ््टांत । परी एकदेशी होथ उचित | बुझावया' उद्देश || २१ ॥
सृष्टयादि ध्यापार। जो करीतसे सर्वेश्चवर | तोही मायेचा बडिबार" | ऐसा
जाणिज ॥ २९॥ हे असंभात्रिनी* माया | अनिर्वचनीय रिष्यराया |
हणऊनि मिध्याचि गा परि वायां। आभासत असे ॥ २३॥ अहो बह्म
जआपणियाते | मी ब्रह्म ऐसेंन हणतें | तरी बह्मी्चें काय उर्णे होतें । अहम:
पणासी ॥ २४ ॥ झह्मणऊनि मिथ्या भूतमाया | आणि विश्व हैं मायामय |
तरी ब्रह्म तें मद्दय । का नह्मणात्रें ॥ २५॥ जें मिथ्या तें काय असे |
जरी साचासारिखें आभासे | गगनीं गंधर्वनगर जैसे । नाथिछेंचि गा ॥ २६॥
ऐसी मात्रा उठछी | ते पस्रह्लीं अधिष्टिडी | तियें प्रकृतिपुरुषें बोलिलीं |
सांहयमतें ॥ २७।॥| हे माया मूल्ठप्रकृती | परमपुरुपमाची निमशक्ती |
तियेशीं तयाची संगती | तें ऐक पां ॥ ९८ | घट जो जो निपजे | तो तो
भाधींच गगनें व्यापिजे। सैसे जें ज॑ तत्त उपजे | तें च्यापिजे चैतन्यें || २९ |
नातरी उठलिया तरंगातें। जछू आर्थीच व्यापोनि बर्ते | सैसे पूरी मायेतें |
व्यापिजे पखह्ें ॥३०॥ चजेणें मायतें ब्यापिलें | तें सगुणत्रम्म बोलिलें |
येर जैसे तेसे उरलें | केवत्ठ ब्रह्म पे [२१॥ जेणें माया अधि्टिजे'।
तें ब्रह्म मायोपाधि बोछिजे। मायाशवक*" ऐसे शध्षणिने । तयातेंचि || ३२॥
जें ब्रग्म॒ सगुण | तोचि परमात्मा जाण | परमपुरुष ऐसी खूण। तेमेंचि
बोढिमे || ३३॥ जो सर्वात्मा सर्वसाक्षी | सर्वेश्वर सर्वकुश्षी | जो कांहांच

32954 कक 32 किट 2240 020 अल 5 22533 कि ९८०४/४ वर: कल:
१ समजे. ३ नाही तें. ३ मायेचें आवरण, ४ अन्यथाभास, ७आशय, ६ जाणावया,
» घोरवी, «संभव नाही भशी, अतक्य. ९६ आकमिली जाते. १० मादेनें मिश्रित,

छु “नवनीत
नुपेक्षी | निजभक्तां | ३४ || जो देव अनादी छाथत्री | नाहीं तो अह्मगोछ
दाखबी | गेलें ह्रणऊनि छपवी | जेथिचें तेथेंचि || १५॥ जयाशी
कानवीण ऐकरणें | हातांवीण देणेंखेणें | जिब्देबरीण चाखणें । सर्च-
राांतें॥ ३९॥ पार्यांवीण सर्वत्र हिंडणें | चक्षूत्रीण वस्तु देखणें ॥ जेणें'
जीवांशी उद्धरणें | इच्छामात्रें || ३७ |] जो जवत्झीच परी अत्तिदूरी | .
दूरस्थ परी जिवाभीतरी | ज्याचिया निज सत्ताब्यापारी । चेष्टवी इंद्िय-'
ग्राम ॥ ३८॥ प्रतित्रित्रीं माभासक | जैसा का तरणि* सर्वत्र एक।
तैसा सबेजीवांशीं प्रकाशक | परमात्मा त्तोचि || १९॥ तो शुद्ध तप्पदार्थ' |
ज्ञानविग्रह अमूर्त । सर्वव्यापक परी मूर्तिमंतु | भक्तांकारणें || ४० ॥ ' नद
नाथ्यें शिणतां | भापणयाशी न सुछे सर्वथा | तैसा अवतार घरितां | न मुले
स्वस्वरूपातें [| ४४ | सगुणरूप कीरर मायिक । ऐसे जाणोनि भजती तें
कौतुक । न भजती ते हीनबरित्रेक | पुढें जाणांव ॥ ४३॥ सोंग संपादितां
चोख्खात्पर्णें” | नटाशि दीजे अछंकरणें | सोंग छठकें परि भूषणें |
नटासींचि भर्पिती ॥ 9३।॥॥ तैसें मायिक कीर अवतरण | तेथें किजे
भजन | तें होय कीं भर्पण | जगदीश्वरीं ॥ 2४ ॥ झ्मणऊनि सर्वेश्वराचें
भजन | कर्वीचि नब्हे अप्रमाण ) जें भक्तासी कैंबल्यसाधन । ज्ञान-
द्वार ॥ ४५ ॥ 5
--अध्याय २-३०
? ॥ सूर्य, ३ अरद्ज्ञाषक, रे निम्वयेकरन, ४ चांगल्या प्रकारें, ५शवतार.
६ भोक्षार्थे खाधन,

ज्ञानदेव ..

झ्ाचा जन्म शंके ११९७ श्रावण वद्य ८ स* भाहछंदी येथें झाला-
आपेगांव हँच त्याचें जन्मस्थान भर्सेंही पुप्कछांचें मत गाहै. द्याच्या बाईचें
नांव रखमावाई व वापाचें नांव विह्वलपतः. विहलपंत्त हा पैठणाजबल्डीऊ
आपेगांव्रच्या गोविंदपत नांवाच्या कुछकर्ण्याचा मुल्गा, व रखमावाई ही
आहंदी येथीछ सिद्धोपंत कुब्ठकण्योंची मुठगी. विहलपंतानें कार्शीतील
रामानंदस्त्रामीकट्टन संन्यास वेतछा होता; पण पुढ़ें रखमाबाईच्या विनवणी-
वरून त्याच स्वामीनी विहवलपंताकइ्न पुनः गृहस्थाश्रम घेबविछा, . विड्ठलपंत
आहंदीस आपल्या साप्तुखाडीसच राहात असे. छेथें त्यास निश्वत्तिनाथ,
ज्ञानदेव (ज्ञानेश्वर), सीपानदेव व मुक्ताबाई अश्ञीं चार मुल्ें झाीं.. त्तीं सर्व
बाब्ठपणापासूनच विरक्त, व्रिहठठभक्त व ज्ञानी अशी होतीं. ही संन्याशाची
संतति म्हणून ब्राह्मणांनी त्या तिघां मुलांच्या मुंजी न करितां त्या सर्वोस वात
ठाकिलें होतें. पुढ़ें ज्ञानेश्वरानें पैठणास कांही अद्भुत चमत्कार केल्यामुल्ठें
तेथीछ ब्ाह्मणांनी हीं मुलें सामान्य नब्हेत, देवांश जाहेत, अरसे समजून
त्यांस शुद्विपन्न दिलें व त्यांची क्षमा मागितली-

ज्ञनेश्वराचे ज्ञानेश्वरीं व अमृतानुभव असे मुख्यतें गोत्रीबद्ध अंथ गाददेत
याखेरीज स्वात्मानुभव, चांगदेवपासप्ी, भक्तराज, योगवरातिष्ठ बगेरे कांहीं

# झानेश्वरांचा हा जन्मशक खरा धहन चालल्यास ज्ञानेश्वरी शके १९१२ त म्दृ॒णजे
वयाच्या पंपराव्या बर्षी त्यांनों समाप्त केली असे मानावें छागेल. श्ञानेश्वर किया त्यांचीं
भावंड यांज्या जन्मांच्या बर दिलेल्या कालपिक्षां जनीज्या नांवावर असलेल्या एका
भ्मंर्गात दिलेले काल जास्त भाह्य वारतात;:--शालिवाइन शके छ्क्ार्शे नव्वद । निदृत्ति
आनंद प्रगटले ॥॥॥ प्नाण्णवाच्या साहों ज्षानेश्वर प्रगटले। सोपान देखिले शाण्णबांत ॥ शा
नव्याण्णवाच्या साली मुक्ताई देखिली । जनी म्द्ृण केली मात त्यांनी ॥ ३॥

नया प्रंथायें नांव ' भावार्थदीपिछा ' अरसेंद्ी भाहे. ज्ञानेश्वरी हें नांव तिच्या कर्त्यावस्न
पडलें . भाहे. श्ञानेश्वरी ही श्रीमद्भ॒गवद्वीतवर टीका आह. अध्यात्म विपयाची ज्यांस
गोडी भाहे भशा लोकांत हा ग्रंथाच्री योग्यता फार भाहे. ._ बारकरी पंथाचे लोकांत ह्यास
फार मान भहे. शिवाय मराठी भापेज्या इतिद्वासाच्या इथ्टीनेंद्दी द्वा मेथ महृत्याचा भाहे ;
कारण श्राइतांतील मूल रूपे व कांदी भपश्रट झालेडीं रूपें हयांत आदित, एकनायानें दवा प्रंय
शुद्द केला; म्दणजें निरनिराव््यी पाठांतरें पाहून ज्ञानिश्रराचें हृद्यत कोणतें तें टरबून शुद्ध
केला. (श्रीशके पंधराशे साहोत्तरी। तारण नाम संवत्सरी। एक्ाजनाददनें अत्यादरी। मीता-
शानेश्वरी प्रति शुद्ध केटी ॥| १ ॥ प्रंथ पूवोच अतिशुद्ध्‌ । परी पाठांतरों शुद्ग भदद्ध । तो
'शोधूनियां एवंविय । प्रतिश॒द्ध सिद्ध ज्ञानखरी॥ २॥). द्वा प्रेथ शंके १९११ शा यपी लिहुन .'
पूर्ण झाला भम्ता उद्दिस तथा प्रथाचे भेवर्टी पुडील भोवीत आदि--शऊ बारा शर्तें बारोत्तरें ।
ते सीका केली शनिश्वरें । सद्दिदानंदबावा झादरें। लेसकु जाइला ॥.

5 ४. नवनीत

प्रकरण श्ञानिश्वराची मानी जातात; परंतु त्रिद्वानांमध्यें यासंबंधी एकबाक्यता
नाहीं. भक्तिफर, वैराग्यपर व ज्ञानपर असे ज्ञानेश्वराचे बहुत उत्कृष्ट अर्मग
प्रसिद्ध आहेत; परंतु हे अंग छिहिणारा क्नेश्वर जञनिश्वरीच्या कर्त्याहुन
निराक्ठा, भर्सेंह्दी जुनें एक मत थाहे. थ्याची वाणी सुर्स भसून उपमा,
रूपकें व दृष्टांत इत्यादि अलेकारांनीं गशी परिपूर्ण जाहे की, वर्ण्य अर्थ जसा
कांही वाचकाच्या डोन्यासमोर प्रत्यक्ष उभा राहतो, व त्याचें प्रतिपाद विषयाशी
तादात्य होतें. हा कब्रि जाकंदी येथें शके १११८ कार्तिक वय ८ स
'समाधिस्थ झाका.+

निइ्ृत्तिनाथ, सोपानदेव व मुक्ताबाई ांचें जन्मस्थान, जन्मशक ध दिवस
जआणि है समाधिस्थ झाध्याचीं स्थानें, मरणशक# व दिवस नवनीताच्या
मागच्या भाइत्तीत खालीं लिहिल्याप्रमाएें दिले भाहित :---
कवीचें नाव. जन्मशक घ दिवस. जन्मस्थान,
निशत्तिनाथ ..... शक्के (६९५ माध क्य १ «-« भाढंदी:
सोपानदैव .... शके ११९९ कार्तिक छुद्ध १५... #
मुक्ताबनाई -» शके ११०१ आखिन छुद्ध |... #

कव्वीर्य नांव, मरणशक व दिवस, समाधिस्थान,
निशत्तिनाथ. ---. शके ११२० पौष वद्य (६... ज्यंबकेश्वर-
सोपानदेव .... शके १२१९ वैशाख शुद्ध १६... सासवड-
' मुक्तानाई -.- शके १३२० वैद्याख वय ११ -.«. तापीनदीच्या
कां्ठी (मेहूण )
* जनेश्वरीची मापेच्या इृष्टीनें जु्न्यातील जुनी एकनायप्रर्व प्रत वि. का-
शाजबाड़े यानी संपादिलेडी ज्ञानेश्वरी (श- (८३१) बचून अनेक हस्तछिखितें
मिव्यवून संशोधित भशी रामचंद्र विष्णु माडगावकर यांची ज्ञानदेवी गाहे-

#या चार भावषंडांच्या समाधिकाठासंवंबीदी एकवाक्यता नाही. पांगारकर
शनेश्वराचा समाविकालू “शके १९१८ कार्तिक वय १३ शुरुवार ”” असा देतात. इतर
भावेशँचा समाविकाल त्यां्ी अ्सा दिला भादे:--निदत्तिताथ (श, १२१९ स्येष्ठ

१२); शोपानदेव (शव, १३१८ मार्गश्लीर्ष व. १३): भक्ताबाई ( श, १११९
मैदास घ. १९). भाव्यांनाही है नंवे जन्मस्त्थुशक मान्य दिसतात,

घानरेव ७

. रा. ग. हर्ष यांनीही ज्ञानेश्वरीचा पहिछा अध्याय शोघपूर्षक प्रसिद्ध केछा अहि-
(१९४७) याशिवाय कुंठे, आठल्ये, आगाशे, साखेरे,- मिंडे, वेकठस्व्रामी-
दांडेकर, बगैरे विद्वानांनीं संपादिलेल्या ज्ञानेश्वरीच्या प्रती भाहेत-

विदेष माहितीकरितां पहा :--महाराष्ट्र सारस्वत ( भा- ९ )--मांत्रे; मराठी
बाह्मयाचा इतिहास (खं. १ )--पांगारकर ज्ञानेश्वराचें तत्तज्ञान--शं- दा.
पेंडसे; ज्ञानदेव व ज्ञानेंश्वर--भारद्वाज ; ज्ञानदेवांचा कालनिर्णय--श्री- ७
मिंगारकए ज्ञानेश्वर्दशैन ( दोन भाग )-

शानिश्वरी
अध्याय १२ वा
ओब्या

जो सर्व मूतांचे ठायीं। द्वेपार्ते नेणगेचि कहीं' | आप-पढ" नाहीं।
चैतन्या' जैसा | १ ॥ उत्तमार्ते धरिजे | अधमातें अब्देरिजे | हैं कांहीचि
नेणिजे | बसुधा जेबीं ॥ २॥ कां* रायाचें देह चार! । रंका परीोतें'
गा? | हें न म्हणेचि ऋपातू | प्राण पं गा ॥ ३॥ गाईची तृपा हरूं ।
ब्याप्रा ब्रिप होऊनि मारूं | ऐसें नेणेचि गा करूं | तोय जैसे ॥ ० ॥ तैसी
सत्रविया: मूतमात्रीं | एकपर्णे जया मैत्री । झृपेसी धात्री*| आपण
जो | ५ [| आणि** मी हे भाष'” नेणे"*। माझें कांहीचि न म्हणे । सुख
दुःख जाणणें | नाहीं जया ॥६॥ वर्षावाव्रीण*' सागरु । जैसा जढ़े निर्मद* |
सैसा निरपचारु'* | रुतोपी जो |॥»॥ हें* ना**, तो आतडे | मज़ जीवाचेनि

१ कर्धी, २ स्वृद्यीय परदीय. ३ चलनवलनादिक ध्याप्रार जिच्या योगने चाट्तात
ती जीवनकला ज्याप्रमाणें सर्व जीवांमध्यें सारख्या सावानें रादते त्याप्रमाें ; (नैदन्या
मद चिच्छक्तीछा ). ४ अयवा. ५ हालवूं, चातवूं, ६ एशेस्ड़े, दूर. ७ टाकूं. ८ सर्चे,
4 पृष्वी (आधार ). १० अणसी ज्याला सता सुर्व्येच नाही ; ( माप मदद ० बोलें, )
९९ परन्यएटीवांचून, १३ पूर्ण मरहेला, १३ साधनावाचून, १४ इंतडेंच नाई,

< नचनीत

पा! । हेंही येथ थोकड' | रूप करणें'॥| ८॥ व्यापक आणि उदास * |
जैसें का आकाश | तैसे जयाचें मानस | सर्वत्र गा ॥९॥ संसास्व्यथे
फिट | जो नैराइयें” निबरदका£ | ब्याघा हातोनि सुटछा। विहंगमु
जैता ॥ १० ॥ जो आत्मठामासारिखिं' | गोमटें!” कांहॉचि तन देखे।
म्हणोनि भोग-विशेखें'* | हरिखेना जो || ११॥ आपणचि विश्व जाला |
तरि भेदभाव सहजाचि गेछा | क्षणोनि द्वेप न ठेछा | जया पुरुषा॥ १२॥
मैं आपुलें जें साचें | ते कल्पांतोही न वचे** | हें जाणोनि गताचें** |
न शोची जो || १३॥ वोखटें* का गोमें ५ | हैं कांहींचि तया नुमटे ६ |
राजि-दिवस ने घटे४ | सूर्यासि जेबीं ॥ १४ ॥ ऐसा बोधुचि केबछ ।
जो होऊमि असे निष्कछु*< | त्याहोत्ररी मजनशीकु | माक्षिया ठायीं ॥ १५॥ '
तरि तथारसें दुसरें | आम्हां पढियतें** सोयरें* | नाहीं गा साचोकार्रे)' |
तुझ्ी आण पांडवा* || १६॥ पार्थी जयाचिया ठायीं | वैपम्याची* बार्ता
नाहीं ॥ रिपु-मित्रां दोही | सरिसारेए पाडु* || १७॥| कां घरींचिया उजियेड
कराता ! प्रारखियाँ आंधार पाठावा। हैं नेणेत्रि गा पांडवा ) दीप
जैसा || १८॥ जी खांडाबया धाव घाली | का छावणी जैणें केठी | दोबां
एकचि साउछी । दक्षु जैसा ॥ १९॥ नातरी इक्षुदंडु । पाद्टितया5 गोड़ |
गाठ्तिया कड्डु|४ | नोहेचि जेवीं || २० | भरि-मित्री तैसा | अर्ज़ुना जया
भाव ऐसा | मानापमानी सरिसा | होत जाय ॥ ११॥ तिहीं ऋतूं"* समान |
जैसे कां गगन | पैसा एकचि मान | शीतोप्णीं जया ॥ २२ ॥ दक्षिण
उत्तर मारुता | मेरु जैसा पाण्डुसुता | तैसा सुख-दुःखत्प्राताँ'* | मध्यस्थु
जो ॥ २३॥ मसाधुये** चंद्रिका । सरिशी राया रंका | तैसा जो सकल्िकां |
-मूतां समु | २० ॥ अवैधिया जगा एक । सेव्य जैसे उदक | तैसे जयातें

१ सारखेफ्णाओं, अ्माणें,.. ३ उर्ेें, थरोडकें, ३ दृर्शंत देकन सांगणें, ४ सर्व महन
रादणोरें, ५ निरपेक्ष, अलिप्त. ६ सुकला, सुटछा. ७ निराशिनें, < टाकला,
* शआत्मझ्ञानाच्या श्राप्तीसारखें, १० चांगलें. ११ विशेष श्रकारच्या विषयांस्या
डपभीगानें, १३ जात नाहीं. १३ गेलेल्या विषयी, १४ वाईट, १५ मुंदर, चांगलें,
१६ उमयत नाएीं, मासत नादहीं, १० घड़े... १४ एकरहप, कल्करद्वित, शुद्ध
१९ आवदतें. २९० जिवलग, २१ खरोखर. २३ भर्जुना. २३१ भेदबुद्वीची.
२४ साइखी योग्यता, ३२५ परक्यांना,. २६ राखणारादा, ६७ चरकांत घादन
रस फाढणाराला, ३८ ऋतृंत, २९ सुखदु:लें भ्राप्त झा्ी असतों, ३० आल्द्वादकपणानें,

शॉन्दिवं -छ

तिन्ही' - लोक | भाकांक्षिती' ॥ २५ | ..जो ,निंदेतें ने घे | स्तुतीतें न
छापे | आकाशा न छगे | छेपु' जैसा ॥ २६) तैसें निंदे माणि स्त॒ति।

मान करूनि एके पांती* | विचेरे प्राण-त्ति! | जनीं बनीं ॥ २७॥ जो
* यथा तोखे | अ-नछामें न पारुखे' | पाऊसेंवीण न सुके । समुद्र
जैसा || २८॥ भाणि वायूति एके ठायीं। बिढार" जैसे नाहीं। तैसा न धरीच
कहीं“ | आश्रय जो ॥ ९९॥ हें विश्वच्ि माझें घर | ऐशी मति जयाची स्थिर |
किंबहुना चराचर |] आपण जाछा || ३० ॥ मंग यावरीही पार्था | माक्षिया
भजनी भास्था | तरी तयातें मी माथां | मुकुट करी ॥ ३१॥

अध्याय १३ वा
ओब्या

(हा ओब्या भगवद्वीतेंतीछ पुढील छीकावर माहेत--

अमानित्वमदंभित्वमहिसा क्षांतिराज॑वम्‌ ।

आचार्येपासने शो स्वेर्यमात्मविनिप्रहम ॥ . --शध्याय १३, ७,)
अन्मानित्व*--तरि कवणेही'" विपी्चे!* | साम्य!' होणें न रुचि*"|
संभावितपणाचें | वोझें जया ॥ १ ॥ आधिछेचि** गुण वानितां | मान्यपर्णे
मानितां | योग्यतेर्चे येतां | रूप गंगा ॥ २॥ तैं गजबजों** छागे** कैसा |
व्यांथें. रुंघठा'३ मृगु जैसा। का वाहीं? तरतां* बलसां।! | दाठला५
जेबी ॥ ३॥ पाथों तेणें पार्डे | सन्मानें जो सांकडे'० ; गरिमेतें।*
भंगाकडे | येबोंचि मेदी || ४ | प्ृज्यता डोढ्ां न देखाबी | स्व-कीर्ति
कॉर्नी नायकाबी | हा अमुका ऐसी नोहाबी"। से-चि** छोकां ॥ ५॥
तेथ सत्काराची के"! गोठी | के" आदरा देईर भेटी । मरणेसीं

९ शत्रु, मित्र, उदासीन है तीन किवा स्व, मृत्यु आणि पाताछ, ३ इच्छितात,
३ (कशाचाही) लेप, ४ (पंक्ती) भोछ्ौझा, ५थ्राण राहतील अ्ना प्रकारानें,
६ रसत नाई, इु.खी द्वोत नाह्टी, ७ राइणे, बस्ती. ८ कोडें, ५ आपल्या गुणांच्या
स्तुतीविषयी निरिच्छा. १० कोणत्यादि गोशीत हा भमुकाच्या यरोवरीया आह करते
मदणणे ज्याला भावडत नाहीं. ११ आहेत तेच. १२ घावरू छागते.. . १३ अडबिला,
१४ द्वार्तानी पोहून जात सता, १५ भोवन्यात, १६ सांपडला, १७ संस्‍्टांत पहली,
१८ मेंडिपणाला, १$ न ब्दावी, २० स्मरणच, २१ झोठची, कमी,

हि

सांटी' । नमस्कारितां |] ६॥ वाचस्पतीचेनि पार्डे | सर्वज्ञतां, तत
जोडे | परि वेडिवेमाजि दडे | महिमे भेणें | ७॥ चातुर्य ठपबी |
महत्त्व हारती | पिसेपण मिरत्री | जावंडोनी॥ ८॥ लछौकिकाचा उद्देगु* |
शात्धांवरी उबगु | उगेपणी'ं चांगु | आयी मरू! ||९ || जमें
अवज्ञाचि करावी | संबंधी सोय न घरावी+ | ऐसी ऐसी जीवीं।
चाड बहु || १०॥ मां असतेपण छोपो। नाम-रूप हारपो | मज झर्णे
वासिपो' | भूत-जात' || ११॥ अनदंभित्व*--तरि अदंभित्व ऐसे |
छोमियाचें मन जैसे | जिबु जाबो परे लुमंस | ठेविछा ठाबो१॥ १३ ॥
तयापरी किरीठी । पडिछाही प्राण-संकर्टी | परि सुन्कृत ना प्रकटी।
अंगें'" बोलें'० || १३॥ नाना" कृषिव्ध आपुर्ले । पांचुस्ती'* पेरिे । तैसें
झांकी निफजलें | दान-पुण्य ॥ १४ || वस्विरी') देह न पूजी'' | छोकतिं
न रंजी** | स्वधर्म धाग्ध्यजी'! | बांधा नेणे ४ | १५ || परोपकार न
बोले | नमिस्त्री अभ्यासिलें | न शके बिकूं* जोडिलें।* | स्फीतीसाढी | १६॥
आंग-मोगाकंडे | पाहतां कृपण आवडे” | येच्हतरीं घर्मत्रिपयों थोडें।
बहु न महणे ॥ १७ किंबहुना स्वःधर्मी थोर। अवसरों उदारु | आत्म-चर्चे!*
चतुरु। येन्हवीं वेडा || १८ || पं गा अ-दंभपण । म्हणितर्डे तें हें जाण ।
थातां आईक खूण | अर्हिसेची [|(९| अ-द्विंसा--तरि अर्हिसा बहुतीं पंरी।
बोढिली असे अवधारी" | आपुरास्या मर्तातरी । निरूपिी ॥ २० ॥ परि
से ऐसी देखा | जैशा 'खाँइनियां शाखा | मग तयाचिया बुडुखा** | कुंपुर
कीजे ॥| २१॥ कां बाहु त्तोडोनि पचव्रिजे*! | मग भुकेची पीड़ा राखिजे ।
की देऊष्ठ मोडोनि कीजे | पीढि'* देवा ॥ २९ || तैसी दिसाचि करूनि
अहिंसा | निफजविजे हाऐसां | पें पू्-मीमांसा* । निर्णयो*! केछा ॥२३ ॥

१ मरोबरी, ३ क्टाटा, भीति. ३ उपेक्षा, बंध. ४ कादी न करितां स्वस्थ
ग्संण्यात ज्याचा भर शाहे. ५ रूव्॑ध्याशी मिद्धन रात नाहीं, . ६ आ्राणिमात्र मला
कदायित्‌ मिद्दील_ते_न्‌ मिवोत. ७ भ्रांत एक व बाहेर एक कषरसे न बागणें-किंवा

“छोकांकरितांच जिया फरण्याया स्वभाव .नसणें, < उघड क्रीत नाई, ९ टेव.
१० शापण _ स्वतः बोदन दाखबून... . ११ अथवा. १२ भाच्छादी, छपवून ठेवी,
९३ यादेखन थार्टमाट करीत नाही. . १४ रंजदीत नाहीं. १५ भाप सदाचरण शापण
घोदन दारूवीत नाहीं. “१६ अतिपसाटी भाषण छंपादिलेसें ख्ची पालीत नाही,
१७ दिसे, घांदे, १८ धात्नशानान्या घाटाघाटीविपयों, . १९ एक. २० बुध्याला,
२१ छुंपण, ,. २३ ढछिजवादें, , ३३ आवार, २४ फरमकाटसंरंधी शंदांने
डर्यात मियारण केले भादे झसा सैमिदीनें केला प्रंय त्यांत, २५ निर्षय,

ज्ञानदेव लर्ु

जे अन्वृष्टीचेनि उपद्रवें | गादछे' विश्व आधतें | म्हणीनि पर्जन्येष्टी' कराने।
नाना याग ॥ २४ || तंत्र तिये इष्टीचिया घुडीं। पश्यु-हिंसा रोकडी | मग
अ-हिंसेची थडी' । कैंची दिसे ) २५ || पेरिजे नुसधी* हिंसा। तेथ उगवेछ
काय अ-हिंसा | परि नवछ बापा घिंचसा”। या याज्षिकांचा |] २६॥ माणि
आयुर्वेदु* आाघवा | तो याचि मेहरा" पांडवा। जे जीवाकारणें करावा।
जीव-धातु ॥ २७॥ नाना-रोगें ग्राह्लढी* | लोव्टतीं भूतें* देखिलीं | ते
हिंसा निवाराबया केठी । चिकित्सा'” पें || २८ ॥ तंब ते चिकित्से पहिले'!॥
एकाचे कंद खाणबिले | आणि एका उपडबिलें | सममूल्ठी स-पत्री ॥ २९ ॥
एकें भाडमोडबिली'* | अ-जंगमाची'* खाल'* काढविली | एके गर्मिणी'*
उकडबिलीं | पुठामाजी'४ ॥३०)॥ भहो वसर्ती* घबव्ारं।* | मोडूनि केढीं
देब्होंरे | नागऊनि बेष्हांरे" | गवादी** घातढी ॥ ३१ | मस्तक
पांघुरविद्ध | तंत्र तब्ठबर्टीं उघडडें पडिलें | घर मोडोनि केछे | मांडव पुढ़ें ॥३२॥
नाना पांबरणें | जाढूनि जैसें तापणें" | कां जालें आंगशुर्णे ।
कुंजराचें | ३३६ || नातरि बैल विकूनि गोठा | पुंस** छात्रोनि*"
बांधिजे गांठा* | इया करणींरे की चेष्टा' | काइ हंसों || ३४ ॥ एकी
धर्माचिया बाहणी** | गाक़ूं भादरिलें पाणी | तंत्र गाव्ठितया*! जाह्ाव्वणी*$ |
जीत्र मेठे || ३१५॥ एक न पचवितीचि कण | इये हिंसेचिये भेण*९ |
तेथ कदर्थछे** प्राण । तोचि हिंसा ॥ ३६ || ऐसी द्वे अवधारी । निरूपिती
परी | आता यात्री ॥ मुख्य जें गा॥ ३७॥ तें स्त्र्मत बोलिजेल |
अ-हिसे रूप कीजैछ | जिया** उठछिया** आंतुढ* | ज्ञान दिसे ॥ ३८ ॥

१ पीडलेलें, २ पाऊस पडावा म्ह॒पून केठेले यश्षयागादि (पर्जन्य+इष्टि ). ३ तड,
४ मुसती, ५फार इच्छा, उत्साह. ६ वैयशात्न, ०७ मार्गीचा, दिशेकड़े,
< पिड्छीं, पोच्छीं, ९६ प्राणी, १० ओऔषधाची योजना, ११ भरंभी. १२ तोहन
साफ केली. १३ शक्षादी साल... १४ विंचू बर्गरे श्राणी सर्भ अस्तां तद्धन
त्यांची भौषधांत योजना करितात त्यास अनुल्यन हैं लिट्ठिलें भाहे, १५ खालीवर
धांकण पाद्न; (पायाठा बाकचवडा वगरे झाला अप्ततां त्यावर गाभग चेग्कुष्टी
बांधितात, त्याला भजुरक्षत ही भोवी आहे). १६ राह्म्यारवी परें, मपिरें,
१७ स्यापारी. १८ अफ्सन्न, १९ शेझुत यसमें, २० पोपट. २१ हारून लायून,
३२ पिंअरा, २३ हा कहंष्यगोटी फिंवा यद्य, २४ संप्रदायात्रमाणें, २५ गाव्ण्याब्या
पल्ाच्या. २६ भासानें, २७ कणांमध्यें जीवनशक्ती आद दिया नाथ होईछ छा
भीतीनें, २४८ प्रासछे. २९ जी अर्दिता उत्पन्त पाली ध्सतां, ३० आंतसे,

श्र नवनीत

परि ते अधिष्टिलेनि' अंगें' | जाणिजे आचरतेनि* बागें* | जैसी
कसवटीचि सांगे। वानियातें' ॥ ३९ ॥ तैसें ज्ञान-मनाचिये भेटी--।
सर्रितींचि अन्दिसेचे बिंव! उठी" | तेंचि ऐसे किरीटी | प्ररिस
आता ॥ ४० ॥ तरि तरंग नोलांडितु” | छहरी पाये न फोडितु |
सांचलु" न मीडतु | पाणियाचा ॥ ४१ ॥ बैगें जाणि छेसां" | दिठी
घाढनि आंबिसा* | जल्हीं बकु जैंसा | पाउल सुये'॥ ४२॥ कां
कमक्रावरी श्षमर | पाय ठेविती हक्ु॒ुवआर'” | कुचंत्रेंढ'* केसर | इया
, शंका | ४३ ॥ तैसे परमाणु** पांगुंतछे'१| जाणूनि जीव सानुले ** | तेथ
कारुण्यामाजि पाउलें | रपबृनि** चाले** || ४४ || ते वाट छपेची करितु ।
ते दिशाचि स्नेहमरितु | जीवां तक जांधरितु | भाषुठा जीवु ॥ ४५॥
ऐसिया जतना। चाछणें जया अ्जुना | हैं भनिर्वाच्य परिमाणा' |
पुरिजेना/ || ४६॥ पें मोहाचेनि'* सांगडें | छासी'" पिलीं धरी तोंडें |
तेथ दांतांचे आगरडे'* | छागती जैसे | ४७ || का स्नेहाकू माये।
तान्हयाची वास** पांहे | तिये दिठी** भाहे। हल्ूबार" जें | ४८ ॥
तैसैनि मार्दबें पाय | भूमिबरी न्यसीतू*' जाय*'| छागती तेथ होय।
जींबा सुख ॥ ४९ || ऐसिया रुषिमा** चाठतां | कृमि कीटक पांहुसुता |
देखे, तरि माधौता | हछृचि निवे ॥ ५०॥ मुंगिये मेरु नोटांडबे ।
मशका सिंधु न तखे | तैसें भेटाठिया न करंबे | अतिक्रम' || ५१ ॥
पृढां स्नेह पाझरे | मार्गों चारृती अक्षेरें | शब्द पारी अवतेरें |
कृपा आधी || ५२॥ तंत्र वोडणेंचि नाहीं। बोढों म्हणे जरी कांहीं।
तरि बोह कोणाही | खुपैछ का ॥ ५३॥ बोछतां अधिकहि निये।
तरि कोणाही वर्मी न छगे | आणि कवणासि न रिवे | शका मर्नी ॥ ५४ |
पैसे साच** भाणि मबा€** | मितर्ें* जाणि रसाछू | शब्द जैसे कछ्लोक् |

4 ती 'अ्दिसा अंगों धाणली असतां. ३ आचरणाज्ष्या मार्गनें, ई कसाला,
४ स्वरूप दिसूं छागतें. ५ न श्रीलांडतां, ६ स्थिरता, ७ फार जपून, ८ भामिपाकडे,
५ ठेवितों, . १० फार इछू. ११ चिरंठेठ... १२ परमा्षूों आच्छादिलेले,
१३ अतिशय छद्धात,. १४ फार जपून चालतो, १५ त्याचें ममताक्ूपणाचें बैन
बोदून' दाखवितां येत नाहीं व तें किती आहे हैं मापतां येत नाद्दी मदणजे किती मोठे
श्राहे हैं कछत नाई, १६ छोमानें, प्रीवीनें, १७ मांजरी. १८ अपकुच्या, कहें, टोंडे,
३६ बाद... २० तिच्या इशठीमध्यें जसे कासण्य दिघून येतें से हैं कासश्य., २१ टेबीत
खारूतो, २२ दृद्दइह्ू.. २३ अनादर, उलँपन, ३४ सत्य व स्रदु, २५ मोजके, परिमित,

शानदेव १३

अमृताचे ॥ ५६५) अवयवब भआणि शरीर । हैं वेगव्ठालें काय की । की रस
भाणि नीर। सीनानीं' आश्री | ५६ ॥ म्हणौनि हे जे सर्व | सांगीतले
वाह्ममाव' | तें मनचि गा सावयव। ऐसें जाण ॥ %७॥ जें बीं भुंई
खोविलें* | तेंचि वरी रुख जाहलें | तैसें इंद्रिय-द्वारा फांकलें।
अंतराचि | ५८ || पें मानसींचि जरी | अ-हिंसेची अवसरी' | तरि कैंची*
बाहेरी" | बोसंडेछ" || ५९॥ वांचूनि* मर्नींचि नाहीं | तें वाचेसि उमटेल
काई। वीजेंबीण भूई | अंकुर मसे ॥ ६३०॥ म्हणोनि मनपण जैं मोडे | तैं
इंद्रियां आधीचि उबडे*। सूत्रधारेंबीण साइखडें'" | वाबो'' जैसे ॥ ६१॥
उगमौंचि वाक्ूनि जाये। तें वोधीं कैचें बाहे। जीबो गेलिया भाहे | चेष्टा
देहीं ॥ ११) तैसें मन हैं पांडवा । मूक यया इंद्विय-मावा ) हँचि राहदे'*
भाघता | द्वारी इहीं || ११५॥ परि जिये वेल्े जैंसें | जें होऊनि आंत
बसे | बांहेरि ये तैंसें | व्यापाररूपें || ६०॥ याढार्गी साचोकोरें | मर्नी म-हिंसा
थांबे'* थोरें* | जैसी पिकलीं** हुती' गादरें!* | बोभात*० निधे || ६५ ||
» पैसे दयाद्ुत्य भपुर्ें | मनें हातापायां* आणिले'४ | मग॒ तेथ
उपजविलें | अ-द्विंसेंतें ॥| ६१६ ॥ या कारणें किरीटी। इंद्वियांचिया गोठी [
मनाचियोचि राहाटी | रूप केले || ६७॥ ऐसा मनें देह वाचा | सर्व
संन्यास** दंडाचा** | जाछा ठायीं जयाचा। देखशीठ॥ १८॥ तो जाण
वेल्हा ० | ज्ञानाचें वेठाउ& ** | हें असो निखक | ज्ञानाचि तो ॥ ६९ ॥
क्षांति-म्हणे * उन्मेप-छु-छोचना** | सावध होई भर्जुना | करूँ तुज
ज्ञाना | पोछखी आता || ७० ॥ तरि ज्ञान गा तें येथें | वोटख तूँ
नियतें'। | आक्रोशेंवीण *६ जेथें | क्षमा मसे ॥ ७१ || अग्राध सरोबरी |
कर्माछणी जियापरी | कां सदैवांचिया** घरी। संपत्ति जैसी ॥ ७२ ॥ पार्था
तेणें पाड़ें । क्षमा जयातें बाढे | तोही*< छक्षे तें** फुड़ें | लक्षणर<
सांगी ॥ ७३ ॥ त्तरि पढियंतें छेणें | अंगीं भाव जेणें* | घरिजे, तैर्ति

22 कक 2-28 ल रत 20822. कल ल-> दी गे अपड लक. लिक शिजजी जज

९ निश्चयानें. २ बेगछे वेगछे. ३ बाहेरील वागणुकीचे प्रदार, ४ पेरिलें,
५ एक्ष, झाट. ६ प्रतिबंध, हरकत; (पाठा०) अनवसरी, ७ बादेर कशी
येईछ, ८ शिवाय, ६ रिकामें, ध्यय, ३० कब्युन्नी घाहुलें. ११ ब्यर्थ,
१३ व्यापार करितें, १३ पूर्ण स्थिरावते. १४ पिकलेल्या फ्यांचा बंगरे, १५ सुवास,
१६ आापण होऊम. १७ बोसाट करीत. १८ ्यास भाकार दिला, १ त्रिदंढी संन्यास,
३० विस्तृत, झावह्तें, २९ घर, २२ सर्व, ३३ छाचा भध्याहत कर्ता ' हष्ण ?,
२४ आानरइंष्टि भाद्दे ज्याठा झा, २५ सरें, २६ दुःखाबांचून, २७ भाग्यवार्नाज्या,
३८ क्षनाझ्रेश क्षमायुक्त पुरुष पूर्ण मात बेईल ते छक्षण स्पष्ट सांगतों: २६९ जया झाबरीनें, ४

र्‌४ नवदीत

साहणें | सर्वेचि जया ॥ ७४ | त्रित्रिध' मुख्य जराथबे ।“उपद्राचे'
मेठ्ठवै | वरि पडड़िया नव्हे | वॉकडा जो || ७५॥ अपेक्षित पावे।
तैं जेणें तोपें मानवे | अनपेक्षिताहि करे | तोचि मान || ७ई॥ जो
मानापमानातें सादे | सुख-दःख जेय सामाये*। निंदा-स्तुत्ती नोहे ।
दुःखंड' जो ॥ ७७ || उन्हाक्ेनि जो न तापे। हिमबंती' न कांपे।
कायसेनिही” न* वासिपे' | पातछेया” | ७८॥ स्व-शिखरांचा भार।
नेणे जैसा मेरु | कीं धरा यज्ञ-सूकर८ | वोहें न म्हणे || ७९७॥ नाना
चराचरी भूतो | दाठणी नब्हें क्षिती | तैसा नाना दंढ्न-प्राप्ती" । घामेंजेना
॥ ८० ॥ घेऊनि जछाचे छोठु | आलिया नदी-नदांचे संघादु " | करी
वाड* पोठु | समुद्र जेबीं॥ ८१॥ तैसे जयानिया ठायीं। न साहणें
कांहीचि नाहीं | आणि साहतु"* ऐसेंही | स्मरण नुरे ॥ ८२॥ शरीर
जें पातढें | तें करूनि घाठी आपुछें | तेथ साहतेनि" नवलें'३ |
घेपिजेना' || ८३ ॥ हे जनाक्रोश* क्षमा'* | जेथ आधी प्रियोत्तमा।
जाण तेणें महिमा | ज्ञानासि गा॥ ८४ | तो पुरुष पांडब्रा । ज्ञानाचा
ओलछावा | भातां परिस आजबा | रूप करूं: ॥ ८५ ॥ आर्जव “रे
मार्जब तें ऐसें | प्राणांचें सौजन्य"* जैसे | आवडतयाहि दोपें" | एकाचि
पैंगा॥ ८६॥ कां तोंड पाहूनि प्रकाशु | न करी जेबीं चंडांशु | जगा
एक 'अवकाशु । आकाश जैंसें | ८७॥ तैसें जयाचें मन | माणुसाप्रति
आन"*< आन*< | नोहे आणि' चर्तन | ऐसें थे तें || ८८॥ जें जगचि
संनोव्ठरथ** | जगेंदी जुनाट सोयरिक | आप पर है भाख*" | जाणणें
नाहीं ॥ ८९ || भल्तेणेंसी मेछु" | पाणिया ऐसा ढाछु** | कवणे ब्रिपीं

, आइछ'* | ने,घे चित्त ॥ ९० || वॉरेयाची** धांत्र | तैसे सर -भाव।
१ आधिदेविक (देवतेज्या क्षोभापासून होगारा ताप--जसा बीज पढणें, सात
ओेडे, ६० ), आ्यात्णिह--मलाल्या छोमाणाएूनत किबा: शरीस्येगावारून दोशर
ताप इ० ); शाणि क्राधिभीतिक--६ एयिव्यादि पंचमद्ाभूवाँक्या क्षोमापामून द्ोणारा

- ताप“--धरणी#ंप ३० ): असे त्रिविध ताप. २ समाव््े जातें. मे इु्ंगलेखा,
" ७ दिवव्यांत,.. ५ कशानेही, ६ मीत नाहीं. . ०अआप्त झालेल्यास, ४८ वगाद
अवतार. - ६ सुखदुःादि दूंद्रांच्या आप्तीनें. १० समुदाय. ११ मोठें. १३ सहन
करितों., .. १३ सदन केल्यावहलच्या भाषयनिं शुंडाबछा णात नाई, मदणजे ज्याला

सहन केल्याबदछ आश्चर्य वाटत नादी, १४ दुःखावांचून धांति, १५ कापव्यरादित्य,
सहब्यगा,/ 5६ प्रीती,.. १७ उद्देशानें, “१८ निएनियर्कं, “१९५ भोव्लायें,

२० बोलें, २१ संगति. २२ रीठ. २३ धझड़यद्या, २४ वान्याची,

शानदैव श्ष्‌

शंका आणि हांव'] नाहीं जया | ९१ ॥ मायेपुदें बाल॒का | रिगतां
: नाहीं शंका | तैसे मन देतां छोकां। नाठोची*-जो ॥ ९५९१॥ फांकलियाएँ
इंदीबरा | परिवर नाहीं' धनुर्भय | तैसा कोन-कोपरा | नेणेचि जो ॥९%३ |
चोखाकपण" रनाचें। र्मावरी 'किरणाचें। तैसें पुठां मन जयाचें-। करणें
पाठी ॥ ९४ [| दिठी नोहे मिणधी' | बोछणें नाहीं संदिग्धी” | कवर्णेंसी
हीन-बुद्गीट । राहादों नेणे ॥ ९५ ॥ दाहाही इंद्रियें प्रांज्ठें*। निःप्रप॑चें।*
निर्मल | पांचही'' पाट्व" मोकल्छे | आठही पाहर'* ॥९६॥ अमृताचि धार ।
हैसें उजू अंतर। किंत्रहुना जो माहेर | या चिन्हा्चें | ९७॥ तो पुरुष
सुभटा। जार्जबाचा आंगवठा** | जाण तेयेंचि घरटा'* | ज्ञानें केटा || ९८ ॥
आचार्योपासन ( गुरुभक्ति)--आता यावरी | गुरु-भक्तीची परी । सांगों
गा अबधारी | चतुर-नाथा ॥ ९९ ॥ तैतें सब्राह्य'ः आपुछें। जेणें गुरु-कुछों
बोपिलें | आपणा पैं केलें | भक्तीचें घर | १०० ॥ तिये कडोनि येतसे
वार । देखोनि धांगे सामेरा | आडपंडे'$ महणे घरा | बीजें!" कौजो ॥ १०१ ॥*
परी गुरुआज्ञा धरिलें | देह गांवी असे एके | बांसरुवा** छाले | दायें
जैसे ॥ १०२ ॥ म्हणे के हैं बिसडें)५ फ़िटेड*९ | कै तो स्वामी भेटैल |
युगाहूनि वाडिठ*' | निमिषर मानी | १०३ ॥ ऐसिया गुरुआमी्चे आलें.।
का स्थयें गुरुंनीचि घाड़ेलें | तरी गतायुष्या जोडलें | भायुष्य ' जँसें
॥ १०४ || कां मुकतेया अंकुरा | बरि पडिलिया पीयूष-धारा। नाना
अल्पोदर्कीचा सागर | आठा मासा || १०५ ॥ नातरी रंकें निधान देखिलें।
कां आंधर्ेया डोछे उघडले | भर्णयातिया* आंगा आहें। इंद-पद
॥ १०६ | तैसा गुरु-कुर्ली चेनि नांबें || महा-सुर्खे भति थोणे। जें कोर्ेदी'*े
पोटाल्बे* | आकाश का ॥ (१०७ ॥ पैं गुरुकुछीं ऐसी। आवबडी जया.
देखसी | जाण ज्ञान तयापासी | पाइकी*! करी ॥ १०८ ॥| [अर्चन[--कां-
चैतन्याचिये* पोवत्टी-] माजि भानंदाचिया राउव्टी | श्री-गुरुढिंगा* दाल्दी ** | ,

* $ इच्छा, २ विचार करीत नाहीं, ३ एलेलेल्या, ४ गुप्त ठिक्वग, ५ श्रड्माश्चितपणा,
€ ओश छठेली,. ७ संशयात्मक,.. ८ हा नीच भद्दे करा समजुतीनें,. ९ सरछ,
१० विषयांदिषयी विमुख, ११ अँतःकरणपचरु--अंतःकरण, मन, जित्त, बुद्धि, भहदँकार,
१३ अहर, १३ स्वरुप किवा सूर्ति, १४ ठिकाण. १५ अंतर्याद्य ( झरीर ये मन ). -
१६ नमस्कार घाठितो,. १७ आगमन, , १४ बासराला, १९ पेड, २०७ सुदेल, .
२१ मोठे,. ३३ भिक्नान्याब्या, २३ झावर्डनें. २४ आलियातें.. २५ चाररी,
२६ शानाच्या, २७ थीषुस्सर लिंग (मद्रादेवाचें) त्यास, , २८ घाडी, हि

+

श्द्द नवनोत

ध्यानागृता | १०९ || उदैजतां बोधाकों | बुद्बीची' डाकर सालिकार |
भरोनियां भ्यंबका | छाखोडी वाहे॥ ११० [| ' कारू-शुद्दिए त्रिकांछी? [-
जीवदश' धूप जाब्ठीं | ज्ञान-दीपें वो | निरंतर | ((१॥ सामरत्याची*
रस-सोय' | अखंड अर्पित जाय | आपण भराडा" होय | गुरु तो छिंग॥ १११४
[सख्य]--एकाधिये वेल्े ! गुरु माय करी भाव-बढ्ठें | मग स्तन्य-सु्ें* ठीछे |
अंकावरी ॥ ११३ || नातरी गा किरीटी। चैतन्यन्तर-तब्यवर्ठी | गुरु धेनु
आपण पार्ठी | बत्स होय ॥ ११४ | गुढ-कृपा-स्नेह-सलिढौं | भापण होय*
मासो्ी | कीणे एके वेव्टीं | हँचि भावी || ११५ ॥ गुरुकृपामताचें वडप'।
आपण सेवाजत्तीचें होय रोप। ऐसेसे संकल्प | बिये मन ॥ ११६ ॥
चद्लु-पक्षेंबीण | पिछ्ू होय आपण । कैसे पैं अप्रारप्ण | आबडीचें ॥ | १७॥:
गुरुतें पाक्षेणी करी | चारा थे चांचूवरी' | गुरु तार, परी । भापण'
कास ॥ ११८॥ ऐसे प्रेमाचेनि थावें | ध्यानचि** ध्यानें! प्रसवे |
पूर्ण-सिंधू हेलावे!' | फुटती जैसे | ११९ ॥ किंबहुना यापरी | श्रीगुरू
मूर्ती बंतरीं | भोगी, जाता जवधारी | बाह्य सेवा ॥ १२० ॥| [दास्य]--तरि
जीवीं ऐसे आवांके'* | महणे दास्य करीन निरके ) जैसेनि गुरु कौत्॒के ।
माग म्हणती ॥ १२१ ॥ तैसिया साच्या उपास्ती" | गोसावी'+ प्रसन्न
होती | तेथ मी ब्रिनंती | ऐसी करिन ॥ १२२ ॥ म्हणेन तुमचा देवा )
परिवार जो आधवा | तेतुर्ली रूपें होआत्रा'" | मीचे एकु ॥ १९१३ |
आणि उपकरती'* श्षापुर्री | उपकरणें आयी जेतुलीं | माश्नी रूपें लेतुर्ली |
होआबी स्वामी ॥ १३४ || ऐसा मागैन वरु। तेथ हो म्हणती श्री-्गुरु |
मंग तो परिवार | मीचि दोईन ॥ १२५ | उपकरण-जात सकल्िक | तें
मीचि द्वीईन एकैक | तेब्हय) उपास्तीचें कौतुक | देखिजैंठ ॥ १२६॥
आपुडिया गुणांचीं छेणी | करीन गुरुसेवे स्वामिणी | हैं. असे; दोईन
गवसणी" | गुदभत्तीसी ॥ १२७ ॥ गुरुस्नेहाचिये दृष्टी | मी पृथ्वी होईन
तब्यर्टी | ऐसिया मनोरघांचिया सुष्टी । बनंता रवीं ॥ १९८॥ रूणे

“३ घ्यानरूप भद्त (उदक ).. २ धुद्धसत्त्वयुण जी धुद्धि द्वीव ढाछ, २ तिन्दी
शुद्ध कार्बी, '' ४ जीवत्वहप, ५ ऐक्याची, ६ प्राक किया पद्ान्न,.. ७ गोसावी,
पुजारी, * ८ स्तनांतीव दूध पिण्याच्या झुखाने, / ९ बृष्टि,.. १० चॉँचीनें,
३९ पूर्णत्वानें, बढाने, १३ पुष्ड्छ छ्यानें, १३ छाटा.. १४ डुरुप घरतो.

' ३५ भक्तीनें., ३६ गुर, ३७ व्दावा, १८ उपयोगायीं, १६ भान्छादन, पिद्ववी,

शानदेच ह्छ

श्री-गुरुचें मुवन | आपण मी होईन | भाणि दास होऊनि। करीन'। दास्य
तेथियें | १९९ ॥ मी ताट काढीन | शेज मी झाडीनः| चरणसंब्राहन' |
मीचि करीन || १३० || जंब देह हें अरसछ | तंत्र बोलगी' ऐसी. कीजैछ |
मग देहांतीरं नवछ । बुद्धि आहे ॥ १३१ | परि जीतु मभेछा न संडीं |
निमेष छोकां न धर्डी | ऐसेनि गणाबया* कोडी | कल्पांचिया' ॥ १३११॥
जो गुरुदास्थें छृझशु | जो गुरुप्रेमें सपोपु* । जो गुरु-बज्ञि निवास ।
आपणचि | १३३ ॥ गुरुसंप्रदाय-धर्म | तेचि जयाचे वर्णाश्रम |
गुरु-परिचर्या* नित्यकर्म | जयाचें गा || १३४ || गुरु क्षेत्र गुरु देवता ।
गुरु माता गुरु पिता | जो गुरुसेब्रेपरता | मार्ग नेणे || १३५॥ जयाचें
वक्‍षत्र | वाहे गुरु-नामाचे मंत्र | गुरुवाक्याबांचूनि शात्त्र। हातीं न
सिरे | १३१६ ॥| जया इये भक्तीची चाड । जया इंये विषयी्चे कोड" |
जो हे सेव्रेचांचूनि गोड । न मनी कांहीं॥ १३७ ॥ तो तक्त-कज्ञानाचा
ठावो । ज्ञाना तेणेचि आत्रो | हैं असो तो देवों | ज्ञानभक्त ॥ १३८ ॥
शौच ( शुचित्व )--महणे झुचित्व गा ऐसे | जयापाशी दिसे | आगमन
जैसे | कापुराचें ॥ ११९७ ॥ का रनाचें दब्दबाड़ें' । जैसे सवाह्म चोखर्ड |
आंत बांहेरि एके पार्डे | सूर्य जैसा ॥ १४० || बाहेरि कर्मे क्षाठुझा |
भीतरी ज्ञानें उजब्ठठा | इहीं दोहीं परी जाछा | पाखाव्वा'" एका ॥१४१॥
फिंबहुना यियापरी । वाह्य चोख अवधारी | आणि ज्ञान-दीप “अतरी,)
म्हणोनि शुद्धु ॥ १४२ || येन्हवीं तरी पांडुन्सुता | मंतर .झुद्ध नसतां, |.
बांदेरि कमे तों सर्वथा | बत्रिटंबु गा॥ १४३१ ॥ खत जैसा 'झगारिडा |
गांदब तीर्थी न्हाणिका | कहु-द्ुधिया माखिछा | ग़ुल्ठें जैसा ॥ १४४ ॥
पैसे कर्मी वरिचिंठेकडा '' | न संरे थोर** मोर्ले कुडा** | नब्हे मदिरिचा धडा।
पत्रित्र गेगें'* || १४५॥ म्दणोनि अंतरी ज्ञान ब्हार्वे | मग बाह्य छामेछ
स्वभर्तें | बरि ज्ञान कर्मे संमंबे । ऐसे के! जोड़े*१ ॥ १४६ ॥. ,यादागी
| ९ पाय रगइणें. २ सेवा. 3 देद्दादसान झार्े तरी गुरूची सेवा करण्याची त्याची
घुद्धि तशीच रादते हांत नवल कायई ४ कोव्यवधि कल्पपर्यत , जी लोक ट्याच्या
गुरुसेवेया काऊ मोजूं छागले तरी तेदत्या काछांत एक निमेषभरदी तो ब्यर्थ जाऊं देत
नाई हैं तात्पवें,. ५ पु... ६ शुदूची सेवा, ७ तकवा, ढोल, , ८ प्राप्ति, (पा०
शआंग, मन. ५६ घनवरट॒पणा, गव्‌ट्प्णा, भरीबपणा, १० निर्मेल्पणास, स्वच्ठतेस,
” ११ याहात्कारी.. १३.- ड्रीन पदार्थ -(कुझ) मोठ्या मोलानें जात . नाहीं.
१३ गगेमध्यें, १४ कोठें मिले! हि 8 28 2६ क 7057५
॥0६ ४४७ 8--2

श्द नवनीत

बाह्य भाग | कर्म घूतछा चांग | ज्ञानें फ़िटछा बग' | बंतरीचा॥ १४७॥
तेय मंतस्ाह्म गेलें | निर्मव्त्य एक जालें | किंवहुना 'उरलें।
झुचित्वाचि || १४८ || पाणियें हिरा न मिजे | आधी हरत्ू' न सिजे ।
तैसी विकल्प-जातीं न लिंपिजे | मनोद्ति ॥ १४९ ॥ तया नांव झुचिलपण ।
पार्थो गा संपूर्ण | हैं देखसी तेथ जाण ) ज्ञान असे | १५० | स्थेये
--भाणि स्थिरता साचें | घर रिघाली जयाचें। तो पुरुष ज्ञानाचें | आयुष्य
गा॥ १५१ ॥ देह तरी वरिचिछीकडेर | आपुलिया परी हिंडे ।'परी
वैसका' न मोडे | मानसाची ॥ १५२ ॥ का लछीभिया” दूरी जाये | परी
जीवु ठेवाचिये' ठाये' | तैसा देह चाव्यतां न होये | चछ चित्ता ॥ १५३ ॥
जातया अश्रांसबें | जैसें जाकाश न घंत्रे | श्रमण-चक्रीं" न भंबे* | ध्रृव
जैसा ॥ १५४ || परांधिकाचिया" येरझ्ारं- | सर्वे पंथ न चले धलु्धरा।
का नाहीं जेविं तरुवरां | येणें जाणें || १५५ ॥ तैसा चकृण-बत्ठणात्मकी |
असोनि ये पांच-भौतिकी'" | भूतौमी!! एकी | चत्लीजेना ॥ १५६ ॥
वाहुटोव्गीचेनि बल्ें | पृथ्वी जेत्रीं न ढब्ठे | तैता उपद्रव-्उमाल्ठे!* | न छोटें
जो ॥ (५७ ॥ दैन्य-दुःखीं न तपे | भय-शोकी न कंपे ! देह-मृत्यु न
चासिपे | पातठेनी ॥ १५८ ॥ भाकाश हैं बोसरो'* | पृथ्वी वरि * विरो |
परि नेणे मोहरों'! | चित्त-वृत्ति ॥ १५९ || क्षीरा्णबाचिया कल्लीव्डी |
कैंप नाहीं मंदराचत्ठीं । माकाश न जब्े जाकीं | ब्रणबैयाच्या || १६० |॥
पैशा आया गेल्या उर्मी | नव्हे गजबज मनोधर्मी | किंवहुमा पैर्य-क्षमी"* |
कल्पांतींदी ॥ १६१॥ हें स्थैर्य निधरडें'" | जेय अंगें जीबें जोड़े।
तें ज्ञानाचें उधर | निधान साचें ॥ १६२ || जात्म-विनिग्रह--भाणि
इसाढ्ु!* जैसा घरा | का दंदिया** हतियेरा | न विसयें भांडारा | हुब्धकु
जैसा ॥ ॥१६३ ॥ का एकछौतिया** बाव्लका। बरिपडौनि*'' ठाके
अंबिका | मछुत्रिषीं मधु-मक्षिका | ठोमिणी जैसी ॥ (६४॥ भजुना
जो यापरी | अंतःकरण जतन करी | नेदी उमें ठाकों द्वार्ी।

हिल मल अं

' '१ कलंक, ९ सडा, दगड़, ३ याद्यात्कारी, ४ आत्मस्वस्यी पडलेली बैठक.
५ छोसी पुरुष. ६ टेब्याजवब पुत्र राहतो. ७ फिरणान्या नक्षत्रमंडछांत, < किरे.
९ यादसराच्या, १० हा पंचमहाभूतात्मक सृष्टीत... ११ पंचमद्दाभूर्ताब्या एकादी
वबिकारानें. .. १३ उपदवांब्या छोटानें, . १३ नाश पावो.. १४ अथवा, शिवाय,
शआोणखी, १५ मा्मे फिरए्यास, १६ पैये शाणि क्षमा हांतीं युक्त... १७ बछकट, ,
१८ द्रद्वाराक्षस, १९ योद्धा, ३० एकुछला, २१ जवक होऊन,

शानदेव ह श्ष्

इंद्रियांच्या ॥| १६५ || जगा अंतःकरण-निग्रहो जो । तो हा हैं जाणिजो |
हा भाथी तैथ विजो' | ज्ञानाचापैं ॥ १६६ ॥ [इंद्रियाय-बैराग्य ) ( त्रिपय-
वैराग्य )-आणि विपयांत्रिखीं | वैराग्याची निकी | पुरवणी* मानसीं की |
जिती” यायी | १६७॥ वमिलिया अन्ना। छाछू न॑ घोंटी रसना।
अंग न सूये! आलिंगना | प्रेताचिया || १६८॥ विप खाणें नागवे' ॥
जलते घरी न रिघवे । व्याप्र-विवर न वचवे* ] वस्ती* जेबी ॥ १६९ ॥
घडाडीत* छोहरसीं | उडी न घलवे जैसी । न करे उसी।
अजगराची ॥ १७० | अझ्जुना तेणें पादें | जयासीं त्रिपयवातोी नावडे |
नेदी इंद्रियांचिति तोड़े । कांहीचि जायों ॥| १७१ | वहु योगाम्यासी हांव।
विजनाकडे धांव | न साहे जो नांव । संघाताचें )] १७२ )। नाराचांचीं०
आंयरणें | पय-पंकी!! छोछणें | सैसें छेखी भोगणे । ऐहिकींचें।१ ॥ १७३ ॥
म्राणि स्वर्गातें मानसें | आइकोनि मानी ऐसे | करुहिले'* पिशित''* जैसे |
खानाचें गा॥ १७४ || तें हैं विषयनैराग्य | आत्म-छाभाचें भाग्य |
येणें ब्रह्मानंदा योग्य | होती जीव ॥ १७५ ॥ ऐसा उभयभोगीं जरा )
देखसी जेथ बहुवसु | तेध जाण राहिवासु | ज्ञानाचा तूं ॥ १७६ ॥
[सम-चित्तत्व |--महा सिंधु जैसे । प्रीप्मवर्पी'ः सारिसे। इश्ानिष्ट सैसे।
जयानिया ठारयी || १७७ || कां तिन्ही काछ होतां | त्रिधा नब्दे सविता |
तैसा सुखदु्खी चित्ता | भेदु नाहीं॥ १७८॥ जेथ नमाचेनि पा |
समता न्‍्यून न पंडे | तैथ ज्ञान रोकड़ें | ओठख तूं ) १७९ ॥

१ विजयो, ३ विषयांविपयी, ३ पुरवठा, ४ जिवंत, ५ पाछीत नादी.

६ न रुचे, (पाढा०) नांगबवे. ७ जावबे, ८ रादण्यात,._ ९ रसरशीत
१० थाणांतजी. ११ पुवाच्या चिसलांत, १२ इदलोकोर्े, १३ कुजलेडें, १४ मांस,
११५ उन्हाव्य व पावसाछा यांमिध्ये, हैं

१२ *. नवनीत

कैछासीचा शिव पूजितस तुजछा | धंवोनि मजछा भेटी देई ॥ ३ ॥
गहिंवरुनि नामा बाहतो बिहछा | धांबीनि मजछा भेटी देई | ४॥
न (७)
चक्रब्राक पक्षी बियोगें बाहती। जालें मजप्रती तैसे गातां ॥ १ || '
चुकछीया माय बालछकें रढती | जालें मजप्रती तैसे आतां॥ ३॥
वत्स न देखतां गाई हंबस्ती । जाएें मजप्रती सैसें आातां॥ १॥
जीवनावेगढठ मच्छ तत्ठमव्ठती । जाहें मजप्रती तैसें आता ॥ ४ ॥
नामा म्हणे मज वाटे ऐसें चित्ती | करितिसे खंती फार ठुझ्ी ॥ ५ |
(९) *
काय माझा भातां पाहतीसि अंत | येई वा धांवत देवराया॥ १ ॥
तुजबीण माझ्ने जीवासि आाकांत | येई वा धांबत देवराया ॥ २ ॥
असे जरी काम भेटीनियां जाबें | धांत्रीनीया यार्वें देवरराया॥ ३॥
ये रे ये रे देवा नामा तुन बाहत | येई बा धांवत देवराया || १॥
(९)
युगा ऐसे पद तुजत्रिण जाय | पाहतोसि काय अंत माज्ञा॥ १॥
कोमतछ द्ूदय तुझें पंढरीच्या राया। कठीण सखया कैसे केले ॥ २ ॥
ब्िचारिशं चित्ती दुर्लभ हरि-हरां | कैसा जाऊं घरा रंकाचीया॥ ३॥
अंगीकारावरी अब्हेराची मात । नोंहे हैं उचित देव-राया॥ ४ ॥
मार्गें जे जे आरछी' केटी बासुदेवा | उदारा केशवा पुस्त्रीछी ॥ ५॥
नुपेक्षिसी ऐसा चित्ती हा भरंबसा | आशेचि निराशा जाली आर्ता ॥ ६॥
वांचीनियां दुःख भोगातें रे आता | प्रा्णांसी मूकतां तेंचि भछें || ७ ॥
वर्णितां तो नामा जाछा समाधिस्थ | जाहाडें विदित पांडुरंगा॥ ८ ॥
(१०)
त्वदं धांबोनीयों आछाले गोविंद | सावध सावध नामदेवा॥ १ ॥
रुसछासे नामा देवासि न वोले | करें कुस्वाब्ठीर्दें बदन तेब्हां ॥ २ ॥
समजातोनि देवें धरिछा पोटठार्सी | बोछें रे मजर्सी नामदेवा || १॥
नामा म्हणे देवा उशीर कां केठा | किंवा मानना भाठा तुज राग [| ४ |
(११)
' अमिमानें घाछा घातठा आम्हांसी । म्हणोंनि छप्सी देवराया || १ ॥|
सुजबांखुनीयां जाऊं पाहे प्राण । दाखबीं बदन एक वेत्धां॥३॥

$ दृ्‌ए.. २ फ्याईं देंदमान गेलें आहे असा-

नामदेव श्र

मुकुट झुंडलें श्रीमुख सांब्ें | केशरी छाविें गंध मात्ठीं ॥ ३॥
पाहोनियां जीवा होय फार सुख | हंरेछ ही भूक डोल्ियांची .॥ ४ ॥
तुजबांचोनियां आम्हां नाहीं कोणी | तिहीं त्रिमुबनी नामा म्हणे ॥ ५ ॥

(१२)
त्रिविध-ताएें' प्राणी होताति सतत | शीतछ करीत कथामतें॥ १॥
अम्ृतापतास कथा ते अधिक । सांगतर्से ऐक देवराया ॥ २ ||
स्वर्गीं जे अमृत प्राशन करीती | पुण्य सरल्या येती मत्युछोका ॥ ३ ॥
तुझी कथा देत अच्युतपदासी' | न बिचारी मानसी याती' कांहीं॥ ४ ॥
नाहीं चतुराई बोबड़े हे बोल | छिहित विहवल नामा म्हणे ॥५ |

(१३)
अबधे निरंतर करा हा विचार | भवर्सिघूचा पार तरिजे केबीं॥ १ ॥
अब्ें जन्म वाया गेें विपयाससंगें । शिणछेती वाउगे माया-मोहें ॥ २ ॥
अवघा वेत्ठ करा संसाराचा धंदा । परि बाचे बंदा हरिचिें नाम ॥ ३ ॥
खबचे भारतें एका बरिहछात्तें भजा | आर्ते* करा पूजा हरिनदासांची॥ ४ ॥
नामा म्हणे अबर्घे अनुभवूनी पाहा। सर्बकाछ राह्य साधु-संगें || ५ ॥|

(१४)
अबधे ते दैवाचे विहछ म्हणती वाचे | अवधें कूछ त्यांचें पुण्यबंत ॥॥१॥
अवंधिचि संसारी जाणाबे ते धन्य | ज्यांचें प्रेम प्रूर्ण पॉडुरंगी॥२॥
अवधा" विद्वल/ मोगिती/ दिन-राती । वोछगे' किंकर-हत्ती नामा त्यांते'॥ ३ ॥

(१५)
अवधी चित्त-वृत्ति एकबटूनि जेणें | अबघा घरिछा में पांडुरंग ॥ १ ॥
अबधें सुख एक तयासि पावछें | अत्र्घे सफर जालें जन्म त्याचें ॥ २ ॥|
बगवर्षी अतें दानें केलीं पैं तयानें | जयाचें विट्ठीं ध्यानें मन जडलें || ३ ॥
नित्य विद्वठ्नाम गर्जती स्प्रेम | अबधे नित्यनेम जाछे त्याचे॥ ४॥

ज्ञानदेव--( पृ० १४) भ० १३, ओवी ७५ “त्रिविध उप्दवांचे? थावरील टीप १
पद्दा.. २ अविनाशि पदास >मोक्षास, ३ जाति; उय नीच भर्से, ४ उत्वेनें,
प्रेैमानें, ५ विहलाच्या स्वस्याव्या चितनानें होगारें मुख भरंड भोगितात दें तात्पर्य,
६ छशांचा दास दोकन त्यांस चिकट्न राइतो मदद० त्यांच्या सेवेंत तत्पर असतो.

8 नपनीत

सबब इष्ट मित्र वंधु माता पिता | केछा आबइता पोंडुरंग ॥5॥
नामा महणे ऐसे अचये संप्रदाय! | मिललोनि धरा प्राय त्रिठोबाचे ॥
3 6५8)
अवधाचि संसार सुखाचा करीन | अवध्या भावें धरीन विहछ एक ॥ १ ॥
अवध शीणभांग हिरोनि चेदेन | अवधेचि तोडीन मायापाश | २ ॥
अँवधा' जीवछंग हाथचिं पैं. होईछ | अपधा घेईछ भार मार्था ॥
अंबधा त्रिविधताप क्षेणं माठ्वीढ | अचधा चाढवीछ योग-क्षेम' ॥ ४ ॥
अवध्या संसाराचें बसर्णे मोडीछ | भवश्रेत्रि तोडीढ़ माया-्जाछ | ५ ||
नाम मँणे अवची सोडा मिथ्या क्रांति | विदलेविण विश्वांति नाहीं कीठे ॥| ६ ॥
(१७)
ज्ञानदेव म्हणे नामदेबाप्रती | ऐकात्री बिनेती एक माझी ॥ १ ॥
पथिंबीची' तीथेँ कराबी समस्त । पाहांव महंत साथुजन ॥ २ ॥
जीवन्मुक्ता तुज नाहीं कांहीं काज | इच्छा असे मज व्वांहीं यात्रें || २५॥
भामा महणे तुम्हीं पुसावें ब्रिन्‍्ठछा ) देतां आज्ञा मा मीही येतों ॥ ४,॥
# रब (९०0
सत्रे सुख आहे भीकरेंचे! तीरीं ।- गामुची पंढदरी कामधेनू ॥ १ ॥
प्रेमामृत दुमे” सदा संत-जना । बीसंडत पान्हा नित्य मं्रा ॥१॥
घर्म, अर्थ काम मोक्ष चारी स्तन । दीहोणार धन्य पुंडलीक' ॥३॥
मक्तीचे” मेठबण भाताचेनि: वत्ठें । देखोनियां बोछे' अधिकाधीक |) ४ ॥)
जियेचें दुभतें नित्य नर्ग्रें वाढ़े | पंढरी पहुडे!* पूर्व पुण्यें ॥ ५ |]
भाग्य॑बंत नामा तें' क्षीर ' छाथ्ेछा | प्रेम वोसंडछा गर्जे नामें॥ ३ ॥
/(१९)
भाई [भेज कके. मास मज कक्े | मार्से मज' कछे .प्रेम-छुख ॥ १०॥
मे करी तेरे रूयान न छगे अ्द्यज्ञान | माशी भाहि खूण वेगव्ठीच ॥ हे ॥)
न करी तुंशी स्तुती,न बाखाणीं कोर्ती । धरिली ते युक्ती वेगछींच ॥ रे ॥

# ३ पंत, दाने, तप, योग, ध्यान द्त्यादि निरनिराब्या साधनांनीं ईब्र्माप्ति कहन
(पिण्यास इड्ठियारे साधक. २ था, धन्दाचा मूछ अम्रे- योग मदृणओे आपल्याजकछ

भाददी तें ,मिव्यविणे आणि द्षेम म्दगने मिल्ाल्याओं संरक्षण, शसा भादे; परंतु येेये

उपजीयन भरता संमंजावा, ३ भीमेन्या. ४ दूप देते... ५ मरन वाहू छागतो.

६ शितलाचा एक प्रसिद्ध, भक्त, ७ देव, शुरु इंत्यांदिकांवर परम प्रेम वे तदनुकूल कृति
* हथादे, ८ देव, गुरु इत्यादिकांवर जो विश्वास त्याक्या, $ पेब्यते. १० प्राप्त दते

नामदेव श्छ

न करी काया-छैश इंद्वियां निरोधु* | मज भाहे थोधु वेगव्णाचि || 8 ॥
नामा महणे नाम गाईन निर्विकल्प* | येसी आपें आप गीवसीत' || ५ ॥
(२०)
चंद्रभागे तटीं ऐकियेली गोष्टी | वारल्मीकें शत-कोटी ग्रंथ केछा ॥ १॥
येऊनीयां नामा ब्रिहवछासी म्हणे । केछे रामायण वाल्मीकानें ॥ २ ॥
तेणें माइ्या चित्ता वहु जाछे छेश | व्यर्थ म्यां आयुष्य गमाबीछें | २ ॥|
जरी तुझा दास असेन मी देवा | तरी सिद्धी न्‍्यावा पण माझा || ४ ॥
करीन मी तुझे शतकोंटी अभंग | बोले पांडुरंग ऐके नाम्या ॥५ ||
तये का्ीं होती आयुप्याची बृद्धी | आतांची अवधी थोडी भाहे ॥ ६ ॥
नामा म्हणे जरी न होती संपूर्ण | जिव्हा उत्रून ठेबीन मी ॥| ७ |

(र्‌
भीमान्तीरी सांगे सारजेसी' हरी । बैस जिब्हेबरी नामयाच्या॥ १॥|
छडीबाछ माझा नामा बाल तान्हें | मजबीण आहे कोण त्यासी | २ ॥
मजबरी त्याचें फार गाहे रीण | एबब्यानें उत्तीर्ण/ होईन मी ॥ १ ॥
नामा म्हणे अंगें' बांधोनीयां वल्या | वैसे ल्याहाबया पांडुरंग ॥४॥
(२२)
गोणाई राजाई दोधी सासू-सुना। दामा नामा जाणा वाफ्लेंक ॥ १ ॥
नारा म्हादा गोंदा व्रिठा चौथे पुत्र | जन्मछे पवित्र त्याचे वंशी॥ २ ॥
छाडाई मीडाई येसाई साकणई। चौघी सुना पाहीं नामग्राच्या॥ ३ ॥
निंबाई ते लेकी आउयाई वहिणी | वेडी पिशी जनी दासी त्याची ॥ ४ ॥
इतुक्याही जणी अंग आरंभीछे | देंबें पूर्ण केछे नामा म्हणे ॥ ५ ॥
(९३)
देह जाबोे अथवा राहो | पांडुरेंगीं माझा भावों ॥ १॥
चरण न सोडीं सर्वथा | आण ठुझी पंडरिनाथा ॥ २ ॥
' बदनीं तुझें मंगठ नाम | हृदयीं अखंडित प्रेम ॥ ३॥
नामा म्हणे केशवराजा | केछा पण चाढवीं माझा ॥ ४ ||
ः (२४)
माझ्नी कोण गती सांगा पंढरि-नाथा | तारीसी अनाथा केप्हां मज | १ ॥
मनापासोनीयां सांगा मजप्रती। पुर्से काझुब्यती जीज्ांचिया ॥ २ ॥
न बोढसी कां रे घरीढा अबोछा | कोणासी विद्ठा शरण जाऊं ॥ ३ ॥

3 नियमन, २३ निम्नांत, ३ शोधीत, ४ सरस्वतीस, ५ उतराई. . ६ स्वत.

र्६ नवनीत

फोणासी सांकर्डे घाढ्ाव्रें हें सांग । नको धरुं; राग दीनावरी॥ ४ ॥|
वालकासी जैसी एकाचि ते माय | तैसे तुझे पाय मजढागीं॥५॥
नामा महणे देवा अनाथाच्या नाथा | कृपाछ्ूबा कांता रखुमाईच्या॥ ६)
(२५) 2.
किती देवा तुम्हां पैऊं काकृब्य्ती | काय या संचिती' छिहिलें माइ्या॥ १ ॥
कांहो मानी सांड केछी हर्पाकेशी' | आम्ही कोणापार्सी तोंड वारसी ॥ २॥
ब्रीदाचा त्तीढर गर्जे त्रि-मुबनीं | तूंचि एक घणी प्रैढोक्याचा ॥ ३ ||
समूछ घेतला पृथिव्रीचा भार | माक्मात्रि जौजारँ काय तूछा॥ १ ||
नको पाहूँ अंत पांडुरंगे आई। नामा हरिपार्यीं घाठी मिठी ॥५॥
(१६)
साझा भात्र तुझे चरणीं | तुझें रूप माञ्मे नयनीं॥ १ ॥
सांपडछों एकामेका | जन्मोजन्मी नेहे सुटका ॥२॥
त्रां त्तोढिली माझ्ी माया | मी तो जडलों तुश््या पायां || १॥
त्याँ मज मोकछिए ब्रिदेही | म्यां तुज घातलें दृदयीं ॥ 2 ॥
नामा रहणे वा सुजाणा | सांग त्यो न ठकाडें कोणा ॥ ५ ॥

अभंग--बाल-क्री डा

कृष्ण गोकुब्यांत असतां त्यानें हहानपर्णी केछेल्या क्रीडा या प्रकरणांव
बर्णन कैल्या आहित, म्हणून या प्रकरणास 'वाल्करीडा? अर्से नांव दिलें आहे-
(१)
गौपिका म्हणती यश्मोंदे सुंदरी | करीतो मुगरी खोडी बह ॥३१॥
यशोदेप्रती त्या गौठणी बोठती । संकष्टन्चतुर्यीजत वेई ॥ २ ॥)

' गणेश देईछ यात्री उत्तम गुण | वचन प्रमाण मानवें हैं॥ ३ ॥
गजसुखा तेब्हां म्दणत यशोदा | मार्शाया मुकुंदा गुण देई ॥ ४ ॥
ऐसे हैं बचन ऐकोनि कृष्ण-नाथें | सत्य गगेशातें कैें तेब्दां ॥ १॥
एक मात खोडी देवें नाहीं केणी। प्रचीती ते आाडी यशोदिसी ॥ ६ ॥
धन्य धन्य देव गणपति पादें | यञ्योदा ते राह उपवाती॥ ७॥|
इंदिराबंधूचा' उदय द्ोऊँ पहात | यशोदा करत प्ृजनासी॥ ८॥ी
शर्करांमिश्रित छाइ्ट एकर्वीस | आणीक बहुबस* मोदक ते ॥० ॥

१ पवकर्मी, २ ईदियांक्या स्वामी, ई विष्यु. हे ऐेड़ा, ४ भार, “पहुईन २ कदिवान्ग स्वानी, हे विष्य,... ३ शेछा,.. ४ मर, छोड.
थ देद्यमिमानरहित स्थितीत,. ६ रदमीचा भाऊ चर दावा... ७ बुत.

नामदेव 540

ऐसा नेवेद्याचा हारा तो भरोनी | देच्हारा' नेऊनी ठेत्री माता ॥ १० ॥
मातेसी म्हणत तेब्हां हृपीकेशी | छाडू केन्हां देसी मजछागीं॥ ११ ॥
यशोदा म्हणत प्रूजिन गजबदन | नैबेय दाऊन देइन बूज॥ ९२ ॥
ऐसे म्हणोनीयां माता बाहर गेली | देब्हान्याजत्रद्यीं हरी होता ॥ १३ ॥
एकांत देखोनी हारा उचलीछा | सर्व स्वाह्य केला एकदांची ॥ १४ ॥
पघेऊनीयां श्रास उगाची बैसछा | भक्ताछागीं ठीछा दाबीतसे || १५ ॥
धूप घेऊनीयां आडी सदनातें | रिता हारा तेंथें देखीयेंछा ॥ १६ ॥
विस्मय बहुत मातेसी- बाठछा | नैेवेद हरीछा पूसतसे ॥१७॥
कृष्ण म्हणे सत्य वचन मानीं माते । एक सहस्तर येथें उंदिर आछे ॥ १८॥
त्यांत एक थीर होता तो मृपक | त्याबरे विनायक अैसछासे | १९ |
सककहि छाडू सोंडेनें उचछीले | सर्व आकर्षलि एकदांची ॥२०॥
सत्रीगासी त्यानें चर्चीछा सेंदूर | सोंड भयंकर हल्वीतसे ॥२१॥
उंदिर भ्यासूर भ्याढों मी देखूनी | बलठकी बदनीं बोबडी ते ॥२१२॥
न बोछवे कांहीं माझेनी जननी | क्षुधा मजछागानी छागलीसे॥ २३ ॥
छाइ्ू मज देई म्हणे जनार्दन | माता क्रोर्धंकरून बोठतसे ॥ २४ ॥
माता म्हणे कृष्णा पाहूं तुझें बदन । छाडू त्यांची पूर्ण भक्षीयेंले | २५ ॥
हीरे म्हणे माते छाड़ू ते बहुत | माबतीछ मुखांत कैसे माक्या॥ २६ ॥
गणपति छाइ गेछसे घेऊन । भले विहरण मजबरी ॥२७॥
हरे म्हणे मज मारूं नकी माते | हुज बदनातें दाबीतों मी ॥ २८॥
कृष्णनाथें तेब्हां मुख पसरी्ें | ब्रह्मांड देखीलें मुखामाजी ॥२५॥
ससंख्य गणपती दिसती वदनीं | पहातसे नयनीं यशोदा ते॥ ३० ॥
मुखांतुन गणपति मातेसी बोछत ॥ पूजाबें त्वरीत हरीछागीं ॥३१॥
ऐसें देखोनीया समाधिस्थ” होत | चहुंकड़े पहात तटस्थ” ते ॥ १२ ॥
योग-माया" तेथ्हां हरीनें घाढन | मातेपुर्दे जाण उमा असे ॥ ३३ ॥
यशोदा हरीसी कडेवरी घेत | मुखातें चुंबीत जावर्डानें ॥ ३४ ॥
हरि घेऊनियां घरांत त्ती गेडी | भोजना वैसी नामा म्हणे ॥ ३१५ |
(२)
शिब्रादिक ज्याचें बंदी पायबणी | पायांवरी न्हाणी यशोदा ते॥ १॥
नंद-पुण्यलेखा” नब्दे आम्हांप्रती | शुक परीक्षिती सांगतसे॥२॥
१ देवघरांत,.. ३ गट्,. हे भाछ, ४ निर्विषय चित्तरृत्ति आह जिची झग्ी,
५ विल्मित, ६ परमेश्वराची भरचित्य मोहशक्ति.. ७ गणना,

ह्े० नवनीत

(४)
यशोदा ब्याकूछ हाऊनियां महणे | सुखी भसतो सान्हें बनामाजी ॥ १ ॥'
उठती तिडका स्तनीं माइया फरार | छक्तसे नेत्र वेब्लोवेल्श॥२ ॥| .
जीव तव्ठमत्ठी दाठे माझा घसा। पाहीन पाडसा केब्हां जातां॥ ३ |
गोकुलीचे जन निवाले सकल | पहाति गोपाल वनामध्यें | 9 ॥
कार्लिंदीच्या तीरीं पड़े सकर | प्राहोनि कोल्हाक करीताती || ५ ॥|.
कपाछ पिटीती यशोदा रोहिणी' | गातां चक्रपाणी कैंचा आम्हाँ | ६ ॥
धांव धांव कृष्णा दाबीं रे बदना | पाजूं आतां पान्हा कोणाछा्गी || ७ ॥
तुझिया कौतुकें कंठों" सी संसार । जब्तें अंतर तुजसाठीं॥ ८॥
कोणावरी गातां धाद्ूं गरढंकार ) बुडालें हैं. घर मां बातां॥ ९॥
नामा रहणे झ्ोकें जाऊं पाहे प्राण ) सकें जीवन कृष्णनाथ || १० ॥

(5)
नंद म्हणे मां बुडालें जहाज | अभाग्यासी मज क्षृष्ण कैंचा ॥ | ॥
काय मानें तप संपूर्ण रुख्ें | म्हणीनि चुडाक्लें तान्हें माश॥ ९२ ॥॥
चिंतेनें व्याकुछ पिटी चक्षस्थव्ठा | दावा रे सावत्ा प्राण माञ्ञा॥ ३॥
आलीया अतीथा त्रार्से दवर्डीलें | म्हणीनि घुडाढें बार माझें॥ ४॥
प्रातःकाब्दी पाहू कौणाचें मी मुख | यैथूनीमां सुख नाहीं नाहीं॥ ५॥
समस्ताधि दृष्टी करी तुज कष्टी | म्हणोनी जगजेठी टाकीयेछें ॥ है ॥
गोकुब्ठी नं जन देऊं पाहति प्राण । बांचाया कारण काय भाता |) ७ |
अभय देतसे बल्टिमद्धरं सर्वो्ती | माझूनी हुष्टासी येईछ भातां ॥ ८ ॥
अंतर्यामी जाणे* जन जाले वेडे | नामा म्हणे बेंढ़े कादीतसे ॥ ९ ॥

(६)
तयाचे मस्तवकी नावे नारायण । आरसी ग्रायव जगदीया॥ ३ ॥)
ब्रैकोक्यात्रा भार घाली हृपीकेशी ! दमीत” द्ुष्टासी स्वामी मान्नाओं २ ॥॥)
द्वेतां एक क्षण जाठा तेब्द्दां क्षीण | जाऊं पाहे प्राण काब्ठीयाचाओ ३ ॥
तेष्दां त्याच्या ल्लिया येती काझुच्ठती | ठक्षुमिच्या प्ती कृपालूमा ॥ ४ ॥
यन्ेशा अच्युता गोविंदा माधवा | दया-निधि केशव कृष्णनाथा ॥ ५ ॥
श्रीधरा वापना अगा वाझुदिवा | ऐकाबी ही देवा पिज्ञापना ॥ है ॥

, ॥$ बधुदेवारी यायकों व बह्यामाची भाई... ३ केँठियें,.. ३े बणहाम. ४ जापठी
/ (इृडग)... ५ धासन करीठ, *

नामदेव हर

आम्हांछागीं भातां देई चुडेदान' | घरीती चरण देवाजीचे ॥७॥
दीनाचा दयात्ठ दासाचा कैवारी | नामा म्हणे हरी उतरछा ॥ ८॥

(७)

' राहु नका येंथें जाबें समुद्रासी। सांगे हृपीकेशी सकव्ठीकां' || १ ॥ .
तुझीया मस्तकीं असती माझे चरण | न भक्षि तुज जाण पक्षीराजँ [| २ ॥
दिव्य सुमनांच्या घालीताति माता | पूजिती सांवछा बाप माझा ॥ ३ ॥
अन्य” रतनांचे देती अछंकार। श्री-मुख सुंदर पाहाताती॥ ४ ॥
जांबूनदताटी/ घालीति मोजन | निबती तेथून सकब्छीक ॥ ५॥
भाढा भगवान मानंदके गडी | उभारीति गुढी जन तैब्हां ॥६॥
काव्ठियाआख्यान स्मरे जो मानसीं। न डंकी' तयासी सर्प-कुछ ॥ ७॥
अहनिशी याचें करी जो पठण । नामा म्हणे विप्न नाहीं तया॥ ८॥

(0
आला वनमात्ठी | मण भेटती सकली॥ १॥
यशोदा रोहिणी | पोर्टि धरिती चक्रपाणी ॥ २ ॥
गाई धांबताती | कृष्ण-अंगातें चाठिती॥ ३ ||
उड्या मारीताती | गडी आनंदें नाचती॥ ४ ||
न वर्णवे तो आनंद | नामयाची बुद्धि मंद ॥ ५ ॥

अमंग--फंसवध

मधुरेचा राजा कंस छातनें एकदां राम-कृष्णांस मह्लांच्या कुस्त्यांत मारावें
म्हणून अक्रूराढा पाठ्वून त्यांस गोकुछाहुन मथुरैस आशणपबिलें; परंतु तेयें
आल्यावर चाणूर व मुष्टिक हा प्रवरछ मांस कृष्ण व बब्ठराम हांनीच
ठार मारिठें आणि शेबटीं कृष्णानें कंसासही मारिलें. अशी कथा छ्या
प्रकरणांत भाहे ; म्हणून द्यास “कंसवध हैं नांव दिलें आहे-

(१)

कंसासुर सारे करोनि विचार | धाडितो भक्कूर" गोकुछासी ॥ ६ ॥
भक्कुरा आनंद जाछा बसे फार । पाहीन श्रीघर डोछेभरी ॥ २ ॥
5 शी जम कल 7 2 2202: 0:7 7: 7:

१ सोमाग्य, २ फालियाचे सर्व कुदुबास,. ३ गरड़, ४ झमूल्य, ५ सोन्याज्या
तादंत, ६ दंश करी. ७ कृष्याचा मक्त एक यादव.

डर नवनीत

भाजि होइछ माश्या जन्माचेंसार्थक्र | बैकुंठ-नायक पाहीन मी | ३॥ '
उजबे जाती काक दक्षिण करी मृग । पाह्ीन श्रीरंग' स्वामी माझा || ४ ॥|
शुभ ते शकून मार्गीं है होताती। पाहीन भू-पती बैकुंडीचा ॥ ५ ॥
: यैथूनियां माज्ञी सरछी येरझारो | कंसानें उपकार केछा मो ॥ ६॥
आजि माझे पितर उद्धरति सकत्ठ | पाहीन गोपाछ कृपातसिधू ॥ ७ ॥
नामा म्हणे आठ गोकुछासन्रिध | हृदय जानंद न समाये )| ८॥

(२)

चौदाजणे' ज्याच्या चरणातें पूजिती | त्याची घेइन माती आपुे शिरी ॥ ॥
एक्रांतीं अर्चन करीतसे घूर्जटी | त्यासी बेठिन गोष्टी. आवडीच्या ॥ २ ॥
सत्र-क्षपी ज्याचे वर्णिताति गुण | करीतसे ध्याव ब्रह्मा ज्याचें॥ ३ ॥
तेहतीस* कीटी देव जयातें पूजिती | श्रुति वर्णिताति गुण ज्याचे ॥ ४ ॥
चारी वेद ज्याची बर्णाताति कीर्ती | करिताति स्तुती साहीनणें! ॥ ५ ॥
उक्षुमीचा पती ध्याति सनकादिक | पाहीन श्रीमुख एक बेब्ठां ॥ ६ ॥
पृथ्िवीचरा भार करावा हा दूर | म्हणोीनि अवत्तार घेत झसे ॥ ७॥
नामा महणे भाठा यमुनेजत्रढ्ीं | उतरछा खाली रथाचीया ॥ ८॥
(३)
तनु हैं आकाश चंद्रमा तें मुख। ऐसे निप्करडंक परीक्षीती' ॥ १ ॥
पूर्णिमेच्रा चंद्र त्याहुनि अधीक | झोमत श्री-मुख #प्णजीचें ॥२॥
मंवता हा शोभे नक्षत्रांचा मेत्या | खेछत सांत्रद्य जगदगुरू ॥३॥
वैजयन्ती" माला किरीटकुडलें । अकुूरें देखिले दोबेजण* ॥ ४ ॥
जोडोनियां हात घाड़ी नमस्कार। वाह्मतसे नीर ' क्षणक्षणा ॥ ५॥
नामा म्हणे त्वरें, धांवे हर्पीकेशी । धरीत पोठार्सी अक्ररातें ॥६ ॥

4६ रुख्ष्मीचा प्रिय, २ जन्ममरणांचे देलपांटे, ३ चार वेद; शिक्षा, कल्प,
ज्याकरण, निरक्त, ज्योतिष, आणि छंद हीं सद्दा भंगें; पुराणें; न्याय; मीमाँंसा आणि
धर्मशाद्र मिशन १४ विद्या, भयवा १४ भुवर्नातील छोझ... ४ भाठ यु, ररा रद,
चांरा धादित्य श्यगि दोन अश्विनीउसार क्थवा गजापति व घषडकार छत ३३ कोटि
म्द्घ्मे प्रझार, ५: (१) मी्मासा, (३) बैदांत, (३) यांस्य, (४) योग, (५) न्याम,
(६) स्याकरण, धर्म अध्ची गद्दा शासन. | ६ दें यंबोन., ७ विप्णुल्या गब्पांतील
पाँच प्रकारच्या रत्यांची माला, ; ८ बब्याम वृ,हदय, ५ ५ 0

नामदेव इ्३

(४)
भेटी देई मज म्हणे ब्रक्किरामा . न वर्णवे प्रेमा अक्रराचा॥ १॥
पेंयासी' पुसती अभवधे गडी तेब्हां | कोण रे हा बाबा गाल येथें | २ ॥
आपुल्या कान्होबाच्या'* पायां कां पडतो । काय हा मागतो आम्हां सांगें | ३ ॥
अक्रूर बक्रिराम घरिं आछे गोपाछ | संदादि सकछ भेटीयेले ॥ ४ ॥
मधुपर्क-विधि' करीती प्रूजन ] म्हणे धन्य दिन आजिचा हा॥५९ ॥
अकरूराबरोबरी करीती भोजन । पुसे वर्तमान मंग त्यासी ॥६॥
भक्त माझें देवत जगा दाबी मात | कृपाछु बहुत नामा म्हणे ॥७ ॥

()
प्रातःकाीं मात* जाछी गोकुब्यांत | जातो भगवंत मथुरेसी ॥ १ ॥
गौछणीचा मेत्ठा मिव्यछा सकछ | पिटीती कपाठ आपुले हातें॥ २ ॥|
एकी त्या घालीती कैसांमध्यें माती | एकी त्या छोछती भूमीत्री ॥ ३ ॥
आम्हां सोडोनीयां तूं रे कैसा जासी | तुजब्रीण पीसी आम्हीं सर्वे ॥ ४ ॥
कोण्ही रथापुदें जाबोनियां पडती | गआाक्रोश रडती सकब्हीक ॥ ५ |
अक्रूर! नब्हे बाई मोठा असे कूर। नामी निरंतर" क्रिया बसे ॥ ६॥।
भक्कूरा आम्ही सर्रे पसरितों पदर | नेऊं नको श्रीधर मथुरेसी॥ ७ |]
तामा म्दणे शोक न वर्णवे आता | जाछा तो हाकरीता रथ चरें॥ ८ ॥

(६)
ब्रह्म॒ननिष्ठ तेब्हां स्थिरातरछा चित्ती । अक़ूराचे गब्ठती दीन्ही नेन्न ॥ १ ॥
दद्दींदूध-तू्प मरिल्या काबडी | चाढतो तांतडी सकीक ॥ ३२ ॥
चिंतेनें ध्यापिें अक्रूरा्ें मन | काय वर्तमान होइछ नेणों॥ ३ ॥
नस्नारी शोक करिती सकके | दुराचासी खछ कंस आाहे | ४॥
मार्गी तो स्‍्नानातसी उतरला अक्र | रथाबरी किशोर नंदजीचे ॥५ ||
सोडोनियां घोड्डी चाडछा तांतडी | दिली भसे घुडी ज्ामध्यें | ६ ॥

९ कृष्णाज्या खेव्ण्यॉपकों एक भोदसर सेब्यटी, २ यृष्याच्या, ३ कोगी
प्रतिष्टित पाहुणा घरी आजा अस॒तां द्दीं, तूप व मध हीं त्यास देण्यात्री पूरी चालू
छसे, त्याछा मधुपर्क म्दणत.. ४गोट, मातमी, . ५ हा अफूर नब्दे, तर कूरच झाहे,
शाणि स्था नांवासारसी त्याची करणी झाहे दवा माव.

75 ४७ 0]....3

श्४ नवनीत

दाबोनी कौतुक' निरसी त्याचा धाक' | सांगतसे जुक परीक्षीती ॥ ७॥
शुंवोनीयां घोड़ी चाढीछा सत्तर | छोपे दिनकर नामा म्हणे ॥ ८ ॥

! () है
इच्छामात्रे मोड) अक्याडाच्या कोटी । चालिछा जगजेटठी कंस-द्वार ॥ १ |
मदोन्मत्त हस्ती देखोनीयां हांसे। पीतांवर कासे खोबीयेछा॥ २ ॥
सब्रोनी हतें केसां देते गांठ | खोबीतसे नीट बैजयंती ॥३ |
खांव ठोकोनियां* राहे पुद्ें उम्रा । सांबब्छी ही प्रा बंगकांती || 9 ॥
पाहोनियां मुख जाले समाधिस्थ | ऋषिमुनी समस्त बेडाबछे ॥ ५ ॥)
दुष्ट पापी हत्ती घाढी अंगावरी | क्षणार्धंचि मारी गजाढागीं॥ ६ ॥
उपडीलियां दांत घेतसे श्रीधर | जहाठा उद्धार कुबल्याचा ॥ ७ ||
नामा म्हणे पुढ़ें चाठीछा गोविंद | सावध सावध परीक्षीती ॥ ८ ॥)

(0
चौदा मुचनें बसती जयाचीये पोर्टी | त्यासी आणि जेढी” माराबया ॥ ॥॥
इंद्रादि सुखर जयाचें कक्षेंकर | त्याशीं भाणी पामर शोवीसाठी ॥ २॥
मातुर्वदी तेष्हां दिसे नारायण | जव्झतसे सन वैरीयाचे ॥ ३ ॥
कंसाचे अंगणी उभा असे देव | जैसा ज्याचा भाव तैसा भासे॥ ४॥।
कृष्णातें देखोनी बल्यना करीती। चोकिताति माती दंडाछागी ॥ ५ ॥
बल्िभद्रासी खूण द्वावीयेलि तेच्हां | उच्चीर म॑ छात्रा मारायाती ॥ ६ ॥)
नामा म्हणे एक उरठासे कंस | बधिती सकद्ांस देषिजण ॥ ७॥
(९)

रमेच्या बल्धमें देखीयेछठा कंस । धरूनी अआवबेश वैसढासे ॥ १ ॥
लो जाबोनीयां धरियेखा केशी | प्राडीछझा भूमीसी इुष्टुद्धी ॥ २ ॥
हि 2080 26050 702 टी पक: 5 / 320 75 42:% आस 20० व 5 % 3-28

३ मसुरेरा जातांना बार्रेत यमुनेवर अक्ूर स्वानास उत्तर, तठेख्डां॑ बढ्राम ने हृष्ण
दे साणखालीं रथावरच दोते. इकडे अक्रानें बुढी मारली तो पाष्यातदी ते दोषे
त्याज्या रट्ीस पडले.. तेम्द्ां विश्मित होऊन त्यानें वर रथाकड़े थराद्िदें तो त्योत्त
ते आदेतन, अमे पाहून त्यास बाटलें कीं, पाण्योत ते दृदीस पहले, ती अ्राति क्षम्ावी;
म्दणून त्यानें पुनः बूटी मारलौ, तेच्दाही ते पूर्वीअमारे तेयें त्याच्या द्टीस पडके, हा
अद्भृत चमत्कार पाहुव है इंधराश हित, ह्यांस केसापगूत कोह्ीएक मय नाड़ी, भर्ती
त्याबी पूर्ण खाती झाली; आपित्यानें द्वा चमत्कार दतर_ गोपजनांस सांगितस्थावध्न
त्यांचीद्दी भीति दूर झाही,.. २ अन्‍य पाठ-- खाँचा टेकोनीयां ', ठाघ मांहून, सान-
अमायें इद उम्र राटून,. ३ इुवस्यापीठ नांवाज्या! हॉफपीचा,. ४ मं,

नामदेव श्५

वज्ञप्राय मुष्ठी वोपी नारायण | सोडीयेलाय प्राण कंसे तेब्हां || ३ ॥
देव वर्षताती सुमनांचे भार | भक्त जयजयकार गजताती ॥ ४ ॥
गाज्हाणें सांगती ऋषिमुनि सर्व | गाताती गंधर्त सत-स्वरें || ५ ||
नामा - म्हणे पुरढें अप्सरा नाचती | वर्णिताती कीर्ति कृष्णजीची ॥ ६ ॥

७४४
जनावाश्चे * स्फुट अभंग

(१)
ऐसी कीर्तनाची गोडी | वैकुंडैंहुनि घाढी छडी॥ १॥
आपण नैकुंठींच नसे । भक्तांपाशी जाण बसे ॥ २ ॥
जनी म्हणे कृपा-निधी। भक्ति-भावाची मांदी' शोधी || १ ॥

(२)
ये रे ये रे मास्‍्या रामा। मन-मोहन मेघस्यामा || १ ॥
संत-मिर्स भेटी | देई देई कृपा इप्टी ॥२॥
मामची चुकवीं जन्म-व्याधी | आम्हां देई हो समाधि || ३ ॥
जनी म्हणे चक्रपाणी | करीं ऐसी हो करणी | ४ ॥

(३)
अहीो नारायणा | मजबरी कृपा कां कराना ॥ १ ॥
मी तो अज्ञानाची राशी | म्हणून आडें पायांपाशी ॥ २॥
जनी म्हणे आतां | मज सोडतर कृपाबंता | ३॥

(४) हा
गंगा गेी सिंधूपासी | त्याणें अच्हेेरिढं तिसी॥ १ ॥ **
तरि तें सांगांवें कोणाठा । ऐसे बोलें वा ब्रिद्वछो ॥ २ के *
जद कोपलें जठ्चरा | माता अब्हेरी कुमारा ॥३ ॥
जनी म्हणे शरण आउझे । पाहिजे ते उद्धरिे ॥ 8 ॥

(७)
तुझी नाहीं केली सेवा | दुःख वाठतसे जीब्रा॥ १ ॥
नष्ट पापीण मी हीन | नाहीं केले तुझे ध्यान ॥ २ ॥
जें जें दुःख जाईें मछा | तें तूं सोशिलें विदा | ३ ॥
क्षमा करी देवराया | दासी जनी छागे पाया॥ 8

$ ही नामदेवाच्या परवी दासी होती. ३ मंदटी, ३ समाधान,

श्ेद्‌ सवनीत
(६)

विवेकसागरो'ं । सखा माझा शझनेखरता ! ता
मरोनियां जाबें | था माक््याच्या पोटा यावें॥ २॥
ऐसें करती गा माइ्या भावा [ वापा माया ज्ञानदेवा [| ३ ||
जाईन ओवाछोनी । जन्मोजन्मी म्हणे जनी॥ 9॥
(७)
देव भावाचा छंपठ | सोडुनी आढा वैकुंठ ॥ १ ॥
पुंडलिकापुर्दे उमा | समचरणांची शोमा ॥१२॥
उभा वैसेना सर्तबथा | पाई बीट पंढारिनाथा॥ ३॥
सर्व सुखाचा सागर । जनी म्हणे सारंगधर॥ ४॥
(८)
ज्याचा सखा हरी | त्यावरी विश्व कृपा करी॥ १॥
उर्णे पडों नेदी त्याचें | बोर सोशी आधाताचें' ॥ २ ॥
तयाबीण क्षणभरी | कदा आपण नब्हे दूरी ,॥ ३ ॥
भांग आएलें वीढोनि' | त्याठा राखे जो निर्वाणी"॥ ४ ॥
ऐसा अंकीत' भक्तासी | मणे नामयाची दासी।॥ ५॥
(९)
जैयीं जेपी गा मुरारी। तुज वाहितिं शिदोरी/ ॥ १॥
कुनकाचिये ताटीं ) रूनजडित ठेब्रिडी वाद्री॥ २ ॥
आमुचें ब्रह्म सारंगपाणी | फिरतसे बनोवर्नी ॥ ३ ||
ग्रोप्राव्योंचे में ) करीतते हो राढीव्दीः ॥ ४॥
बहुछसीच्या यनीं | उभी हा दासी जनों ॥५॥
(०
जाति-हीन चोखामेव्ठा* | त्याडा भक्तीचा फव्थ्यछा॥ 4 ॥
त्याचा जाता म्हवणीयारा'* | राह्दे घर्ती धरी थाग ॥ २ |
देव जेबी तया घरा। त्याचा भक्तिमाव खरा ॥ ३ ॥
देव बाटवीत्य तेणें ) हांते जनी गाय गारणें॥ ४ ॥

३ दिचाराया समुद्र, ३ शारग नवियें घदुष्य धारण झरनारा, विश्यु, ३ संकद
किया हुए श्ांचाअहर--पाव. » पुरे कहन, ५ संक्टसमर्यों, ६ स्‍्वाधीन,
७ सिद्ध झान्त,, ८ फोटो, ९ हा जातीया मद्ार अतूत विवेशाया परम भक्त होता.
३० मदणवियारा--सेद्क-

नामदेव

(११)
चौोरा संगतीनें गेछा | वाटे जातां नागबढा ॥ १ |
तैसी सांडोनियां भक्ती | धरी विपयाची संगती ॥ २॥
अप्नीसंत्रे खेठे । न जल्ठा तरी पोछे ॥ ३१॥
- विश्वासला चोण | जनी म्हणे घाढा खरा ॥४॥

(१२)
कोणे एके दिवसीं | विठो गेला जनीपासी ॥ १ ॥
हकूच मागती खायासी | काय देऊँ वा मी तुसी ॥ २ ॥
हातीं धरून नेला भांत । वाढी पंचाम्ृत भात ॥ १ ॥॥
प्रेममुखाचा ढंकर दिला । जनी म्हणे बीठो घाठ्य ) ४ ॥

(१३)
लोलछो' छागठा अंबेचा । विठाबाई आनंदीचा' | १ ॥|
आदिठाणें पंढरपुर । नांदे कान्हाई सुंदर ॥ २ ॥
गोणाईनें नवस केला | देवा पुत्र देई मछा॥ ३॥
शुद्ध देखोनियां भाव | पोर्टी आंडे नामदेव ॥ ४ ॥
द्ामाशैेटी हरुपछा | दासी जनीस जानंद जाछा ॥ ५॥

(१४)
काय करूं पंढारि-नाथा | कार सादह्य नाहीं जातां ॥!॥
मज टाकिलें परदेशीं | नाहीं ब्रिहवछा तुजपाशी ॥ २ ॥
बहु भ्रम जाछे जीवा | आर्ता सांभा्त्ठी केशवा | ३ ॥
तुजवीण सखा कोण । माझें करी समाधान॥ ४॥
छीन दीन तुझे पोटीं | जनी म्णे देई भेटी ॥ ५॥

(१५)
आम्ही बत्थव॑ंताच्या दासी। कोण गर्भवास सोती॥ र॥
करूं यमासी ताडण । आमुचा धनी नारायण || ३॥
जनी म्हणे हरी । पाप उर्ों नेदी उरी॥३॥

$ छंद. २ देवीचा«

३७

ड््ट नवनीत

राजाईचे' स्फुट अभंग
(१)
घरधन्यानों केठा गुरू | बाई मी आता- काय करूं!
असून नाहीं हा संत्तारू | चमत्कार कृपेचा ॥ ! ॥
धांव्र पावर गे मेसाई । कत्रणाचेंही न चछे काई।
सत्यप्ण तुश्चिये ठायीं। असून नाहींसें करी हैं ॥२ ॥
मंत्र चेतछासे जैसा । घरी संताचा बोछसा।
वोस पडो या हरिदासां | गेले न येती मागुती ॥ ३॥
काय सांथूँ यांच्या रीती | सोसे पाथवणी पिती |
अवधे भांवरभूते' होती । नाचताती आन॑दें ॥४ ॥
एकमिकांच्या पडती पायां | छाौकिकांतुन गेछे वायां |
महणती ये गा पंढरीराया | अह्यांनदें डुलती ॥५%॥
भोछी सासू गोणावाई ] पॉढ्रा स्फटीक ब्याढी काई |
त्यानें जोडडा शेषशायी | म्हणे राजाई काय करूं ॥ ६ ॥|

(१)
दोन प्रहदर रात्र पाहीनि एकांत | राजाई इत्तांतव सांगे माते ॥ ! ॥
अहो रखुमाबाई बविठोबासी सांगा। श्रतारासी कां गा बेंढें केडें ॥ २॥
बद्भपात्र नाहीं खाया जेबायासी | नाचे अद्दर्निशि निर्लजसा ॥ ३ ॥
खबदा मनुष्यें आहेति मातम री । हिंडती दारोंदारी अन्नात्ाटी ॥ ४ ॥)
बरा मार्ग तुम्ही उमजोनी सांगा। नामयाची राजा भछी मच्हे ॥ ५॥

गोणाईचे* स्फुट अमेग

गोणाई मरहणे नाम्या सांडी देवापिसें | बब्ठें घर कैसे बुडबिशी॥ १ ॥
जनाची छेंकुरं बर्तताती कैशीं | तूं मज जाढासी कुलदीपु*॥ २॥
धन्य धन्य पुत्र-कछतरं नांदती । अमाग्यात्रे चित्ती पांडुरंग ॥३॥
यातें जे अनुसरती व्याचें नुरे कांही | हा देव नो पाही घस्घेणा ॥ ४॥
याची भर्ती कैसी ठौकिकाव्ेगढी | संसागची होढी फैटी नाम्या॥ ५ ॥
गोणाई रहणे नाम्वा हैं रे नब्दे मरते । धर ला घुडविलें कुव्यसद्ित ॥ ६

॥ नामदैयाबी यायरो,.. ३ बड़े... हे राई... ४ मामदेयाब्या शाईसे नाप,
५ दुछाला भूषण (य्रेथें ब्याजोछि भाहे ).

कवि नरेंद्र इ्५

ग्रोंदोबाचे' सफुट अभंग
भार्वे भक्तिचादें करावें कीर्तन | आझाबद्ध मन करूं नये ॥ १॥
निष्कार्में' करावें देवाचें कीतेन | भय हैं सांड्रन शरीराचें ॥ २.॥
रणामध्यें कैसा मिडतों रणशर । होबोनी उदार जीवाबरी ॥३॥
तैसा पांडुरंगीं धरा हो निधार । उतरा हा पार भव-सिध्र ॥ ४॥
सिंधु उत्तरोनी छात्रा जग-ढाछ | पाहा तें नव्॒छ बरिहछार्चें ॥५॥
देव जोडियेछा तया काय उणें | गोंदा म्णे मन घीठ करा॥ ६ ॥

कवि नेरेंद्र

नरेंद्र हा.रामदेवराव यादवाच्या दरबारंंतीझ एक कब्र होता. त्याठा
सा व इसेंह असे दोन भाऊ हेति. टाांनीं अनुक्रमेँ रामायण व
नछोपाण्यान हीं काव्यें छिहिलीं. नरेंद्र पंडितानें “रुक्रिमणी-स्वयंत्रर
हा प्रंथ ज्याव्रिद्दीं राजसभेत वाचून दाखविलछा, ट्यवेत्ठी रामदेवराबाला तो
इतका आवबडछा कीं, तो आपल्या नांवावर घाल्ण्याची त्यानें नरेंद्राठा
वबिनंति फेली ; पण कवीनें ती साफ नाकारलीः त्यानें पुढें नागंदेवाचार्योकडे
जाऊन महानुभात्रपंधाची दीक्षा घेतठी. रुक्मिणीस्वयंचर या काब्याच्या
१८०० ब २९३४ ओबच्यांच्या हस्तलिखित पोध्या सांपडतात; परंतु
पहिल्‍्या ८७९ ओब्याच महानुभाव छोकांना मान्य अहित. या काव्याचा
रचनाकाछ श० १९१३-१४ हा भाहै-

विशेष माहितीकरितां पहा :--नरेंद्रमविकृत रुक्मिणीस्वयंत्र--सं०
बि- भि. कोल्ते-

१ नामदेवाच्या सुलांपकी एका्े नाव. ३ कामनेवांचून, ३ झेटा, ध्वन,

8० मवनीत

रुक्मिणी-स्रयँवर
क्थारंस

* जोच्या |

गातां परियतता कथा-मुख' । कैसी करवितेंची रेख* | तुम्हां दोमैकरे
आहनंद-सुख | साहानुकेसी' | १॥ श्रीचक्रपराचा' बाणिता कीर्तिचंद ।
चंढबीन सुखाचा समुद्रं। जलसेन' करीन मंणे नर्स! समेवे
लोक ॥ ९॥ आदि-कर्वीचें बोढणें | वेंदॉवरि! रचिर्ठी स्थृत्िपुराणें |
परि सरि न पत्रेति* पव्रित्रणणं । श्रीकृष्णकथेसी ॥ ३॥ आापणिकें कार्ब्ये
नाटकें कथा । आख्यानें प्रत्नंध चित्र-्गाथा | पारे सर न पवेति सर्व था |
देवाविया पवाडेयासी' || ४ ॥ श्रीकृप्णु पत्रक्ष नि्रधी'* | येर भबतार ते
प्रतिनिधि | अंशकव्ठा'* अवतरतो है प्रसिद्धी | देव बोढती॥ १॥ या
कारणें देवृकी-न॑दनेंसी | भआाणिक देव न प्रेति सरिसी* । महणीनि श्रीप्रभूची
चरित्रें गोडसी | सकछ शाजझ्रें पांता* || ६ | याचि कारणें झुकादिकों
आपण | ज्ञानाचें करूनि मेलटबण'र | शब्दनह्म दुहिएें अदृहन”/ | का्िले
छीछामृत || ७ || तया रस-कर्तीचे शब्द | चंद्रकक्ेसी बोडेती'+ ब्रीद*० | ते
आइकता निंगे*< दोंद** | क्षीर-सागरासी ॥ ८॥ कुंकुमाची** बेलि छोची। तिया
मुक्ताफक्ांधिया तुरँबी*' | तैसिया अक्षेरंतिया छोंती' | कब्रिता-छते ॥ ९ |)
प्रबंधिचा झक्तके परिमद्धु* | तेथ खाँचनां* होय मत्ययानिस्छु | सराउ* दे
पदाचा ढाछु* | कामिनी-कटाक्षसी ॥ १०॥ . साहिलसेपबंतियांची
घाटी | जे प्रंथदेवते वाति'* छाख्रौली** | विणेयापासीनि** तयाचों
बोढीं | वोता** रंगरु दित्ते ॥ ११॥ उन्मेख-्चंद्राचा" तुपाधीरं |
कथाकापुरकेलीचां* उदरी [ प्रमयांचा* पोतात* कवणेपररी । निफजै ४

३ कपेचा भारंग, २ उुंदर माडगी,. ३ देईछ, . ४ शांतिधमाधानामद्द,
७ श्रीएष्णाचा, ६ जरुशायन, धांत, सुसी, . ७ वेदांच्या आधारावर,. 4 पावती,
4 थशोगीतास, १० अनेत, अमर्याद, ११ अंदमार्मेकश्न. १३ घरोगरी, १३ पाहता.
३च५ आंदोण, १५ दोदन फरण्यास कटोण ऊसे, १६-१७ पराश्माच्या गोडी सांगतात,
4८-१९ भरतें येतें, सार्यद दोतो, २० कुकुम-रेशरादी, ३१ मैजिन्या, ३३ फण्सें,
इ३ सुपास,. २४ ३५७ अम्यास, शिफवण,.. ९६ थोल,.. ३७ झमिफा.
२८ वाहाती, २६ छछ्षसमुह, ३७० तेपोन्यादेक्षों, 2९ सधिक, ३२ श्ञानरुदी चंद्राच्या,

३ बर्षावोत.. ३४ कापूर हा कव्यपासूग निषतो भर्ती सल्पना माह. ३५ प्रभेगांचा,
सिद्ठांताया,. ३६ भीमसेनी कापूर.. ३४७ उत्पन्न दो

कवि नर हर

जाणांडागी' || १९॥ कब्रिता-कामिनोयेचा धरूनि हातु | भावो दोहीं
जआांगीं मतपतु' । चाले साहिल-सावरेया' आंतु | रसु-खेडकुल्यि' ॥ १३॥
ऐसे आदि-कबीचे बोल | भमृता-पासीनि वहुये रसावू | वाढवीति मानंद
दोंदिल" | ब्रह्म-सुखातें ॥ १४ ॥ तें महाकत्रीं मानिलें' | जें जाणोनि
देवा वाठमैंठे" | तेथ येरां काई बोलें | जे नेणीनि जाणते ॥ १५ ॥
जो श्रीकृष्णु बेदां नव्हे ठाउका | निरुता नेणवे तिहीं छोकां | तेथ काइ
पाठा* फुटे'" झाणिका | फुछीएचेनि'' ज्ञानें ॥ १६॥ वेदां पायात्वपणे।*
आपुलेन । न देखें कैवल्याचें निधान** | तेया निरुतें न चंढेचि अंजन |
सेवा * पर-ज्ञानावें ॥ १७॥ शान अभिमानाचां हाभियेरी” | रिगों न
ल्हाति* पर्रह्ममगरी | तियें राहिीं आखरी” | आनानि** मार्गी ॥ १८॥
नांब-निकेया** वक्तेयासी | नुमानेचि” देवाचिया गुणाची रासी | ते काई
मबबे*! मनुस्यारीं | येके मु्ें ॥ १९॥ काई पूर्ण चंद्र-मंडछ |
पाहुनि'१ सोकाके' मुक्ताफत्ठ । की अमृताचें हातजौलू | कुपी
चरणोदकाची ॥ २०॥ तेसे बेदज्ञा कबीसी | मज प्राकृता केडतीऐ+
सरिसी । पुन सुख नाहीं आणिके कंथरेसी | मुरारी-बांचौनियां ॥ २१ ॥
श्रीकृष्णांचां भुणी जीविनछा" | माझा जिउ श्रीचक्रशशा व्रिनठछा*॥
तो भांतुढु आनंदु वोसंडछा | कवितेचेनि मिसें ॥ २२॥ जे बिरहिणीयां
मनी चसे | तें बोढतां होए आनारिसें'* | जे बाचितां ये रस-डोल्से |
भाव-लिखित ॥ २३ ॥ तैसें देवाचां गुर्णी त्रिसंवतता" | मी वियात्ठ'* बोछे
उसणत्ता* | भावो वोट्खाबा श्रोर्ता । प्रेम-गर्भ ॥ २४ ॥ जाण** अबधारितु
स्थानिचे** | जे भावरीयं शब्द-बह्मीचे | ते नाणें पारखीतु यां बोखांचें |

९ ज्ञानी किया शद्दाणे यांकरितां,. २ इलत चालतो. ३ साहित्यस्पी कुम्जाच्या,
४ रसा्या कालब्यांत, ५ उदर, ६ पसंत केलें, ७ प्रिय झाले, ८ पूर्णपणें, निश्चित,
९६-१० अश्ानपट नाहींसा द्वोई. ११ एक फुलक्षाई, १३ पायादछु (परायाकदून
जन्मलेल्या) माणसास ठेवा दिसतो अश्नी कल्पना श्ाहे. १३ ठवा. १४ भाग्यक्षाली
छोद्भांस, १५ हत्यारानें, १६ छाभती. १० सीमेयाहरील प्रदेशांत, १८ निरनिराव्य्या,
१९ नामांकित,.. २० मोजतां येत नाद्ीं, २९ मोजवे, २३ पाद्दिल्यावर,
२३ यजनदार व छौह़दार, . २४ समूह, ओऑजिव्य, २५ कोटली,.. २६ पण.
३७० जाँवंत राहिदा, जगला. २४ भाव्ला, सुग्ध झादा, ३६ चेगझे,
३० विभ्रांति घेतां. ११ भलतेंच. ३२ स्वंत बरदतां, ३३ हानी. ३४ समेथ,
३५ मर्मग, -

डर सवनीत

जें देशी सरतें' || २६ || जैसें मेधांचिये जवव्िके।जर बायैये' नव्देति .
बोढिके | तर भूगोलकाचा पच्हे' उदके | करण मरते! || २६ ॥ तैंसे
कब्छाविदाचेनि' रितु-ाजें?| मुरंगः शब्द कोकिक कुजे*। तया सुखाचिये '
सैजे | विसंबातिये८ रस-राजहंसें॥ २७ || जाणिवेचेनि' चंद्र-मंडल्ें | ससन्‍समुद्रा .'
भरितें चढ़े आगव्ठें'? | यन्हवीं उपेखे'* वडयानक् | नेणिवेचेनि११ ॥ २८॥ ,
जरि रघु वोडबे'३ शब्द-वेधी | तारे नेणिवरेचिया छोहातें बेधी | तेव्रीचि अमरा
होति देहपिद्वी | कवित्तती || २० || आातां सुमन** देतु अवधान |
धुमकुर्से!/ साहित्याचेन | जग भोज! नाचब्रीन । आनंदाचां ॥ ३० ॥
आधीरचि जगा चंदन आवेडे | बरि देवाचें अनुलेपन”* जोडे | तरि कवरणां
वाठभ*< न पडे | तया सुखायें ! ॥ ३१॥ तेसे आइकतां श्रीकृष्ण-चारेत्र |
होय सकछ सुखाचें छेत्र** | वरि जोड़े ब्रह्म-सुख पवित्र | ते मन्हारी
बोढेन ॥ ३२|। जिये भपेचिये रसइत्ती | सा** भाषांचे कुपे कीजेति
निमुर्ती*१ ] ते मन्हाटी कत्रण जाणे निरूती | जे रसांचें जीवन ॥ ३३ ॥ '
ते मनन्‍्हाटे बोछ रासिक | बरि दावीन देशियेचें विक'* | सहर्णन सब्यास्यान
छोक । मिस बेजियेचेनि ॥| १४ ॥ चीौदा विद्यांचीं रसायनें | असेखांरेर
धर्माची जीवनें | काढनि अह्म-सुखाचें बोनें** | मुर्के* केलें भागवत ॥ ३५९ ॥

तो पुराणांतुल आनंद-समुद्द | तेथ दशम स्केदु तोचि चंद्र । हैं चांदिणें
सचिन म्हणे नर्रिद्ठ | रुक्मिणी-सैंवर || ३६ ॥

१ सर्वमान्य, चालथारें. २ चात्क, ३ पाणपोई. ४ मर्मज्ञाच्चा, ५ बसंतामु्े,
६ छुंदर, मोड. ७गातो, . < विध्ांति घेतात.. ९ झानाब्या, १० विश्षेप,
११ निस्‍्तेज द्वोतो, १३ भव्नानाज्या, १३ पुढें करी. १४ सज्जन, १५ गर्दनें,
३६ कौतुकानें,. १७ उरी... १८ आबड, प्रेम, १६ आभयस्पान,. ३० सह
(संस्झत, आइत, अपभ्रेश, पैशाची, मागभी वे धौरसेनी).. ३१ याटल्या,
३२ नीट, कौशल्यानें, ३३ मदृत्य,. २४ सर्व, २५ मोजन, २६ धस्सुनीनें, ,

भास्करमट्ट वोरीकर

भास्करभट्ट बोरीकर है कासार-वोरी (सध्याच्या हैद्वाबाद संस्थानांत ) येथें
राहणरि. ते चांगछे व्युत्पन्न पंडित आणि मोठे कब्रि होते... प्रथम ते बेदांत-
मार्गालुयायी होति; पण नंतर ते महानुभावप॑थांत शिरठे. चक्रपराचे
पहशिष्य श्रीनागंदेवाचार्य यांच्या जबल्ूून थांनीं दीक्षा घेतली होती.
नागदेवांच्या मार्गें बराइदेववासांनंतर महानुभावपंथा्चें आचार्यत्व भास्करभट्ट
बोर्सकर्ंकडेच आल होतें. नागंदेबाचार्योच्या मृत्यूनतर शांनीं आपलीं
महत्त्ताचीं काब्यें छिहिडी, “शिज्ुपात्घघध ”, “उद्धवगीता” भाणि
“पूजाबसर ! हीं त्यांचीं मुख्य काब्यें होत. याँचा छेखनकाछ स्थूलमानानें
शुके १२३०-३१ हा भहे. शिशुपाल्वध हैं. कान्य वि. छ. भरे यांनीं
१९१२६ साढीं प्रथम प्रसिद्ध केढें-

विशेष माहितीकरितां पहा:--भास्करभट्ट वोर्सकर--ब्रि. भि. कोछते,
भास्करभम्कृत उद्धवगीता--सं० वि. मि. कीलते-

शिशुपालवध
शिक्षुपालावरील स्वारीची तयारी
ओब्या

स्वस्ति! श्रीचक्रपरा । माझी त्रिनती अवधथारा। येन्हत्रीँ यात्रें. दातारा [
यामसिद्धीछागी ॥ १॥ अरिराये विभांडा्रे' | मय राजसूययागां यातरें |
ऐसे माझे पुरचंबे | मनोरथ ॥ २॥ सांडीनि सकब्डें* का्जे । देवें येथें
कराये बीजें! | नातरी राणीवु" सांभाछिजे | मंजर दीजे अनुज्ञा॥ ३॥
ऐसेयां सुर्मी” बोढां | सक्ष राबो मानवझा“ | मग संदेहा मानु दिद्झा |
इच्छावशें ॥ ४ ॥ मग देबो मणे* बल्मद्रातें | दोनी कार्य प्रस्तुतें' |
कण कीजे तें निरुतें।* | तें सांगा तुझी ॥ ५॥ तब बछमद्ें मणित्के |
जआमहां हँचि प्रत्यया बालें | जें चाछांवें सर्वद्ले | शिशुपाव्यवरी [| ६ ॥
जें चेदें"* केले | तें आतांचि नारदें सांगीतछें | तें देवो काय बिसरलें |

१ छक्षेम, ३ सद्देज. 3 मारावे. ४ सकल्टी, ५ स्थछांतर, आगमन,
६ राज्याधिकार, ७ मार्मिक. «८ तोपठा, ९६ मदणे. १० नजीझू बेऊन टफलेली,
११ निश्यानें, १२ शिश्ुपाव्ानें,

४४ नवनीत

राणेपणें! ॥७॥ व्याथी भाणि ब्रैरी | यें कोवर्ली जव॑बेन्दी । तते
तोडाबी सत्रैप्रकारी | जाणतेनी | ८॥ चैरी सरिसा" जीगे' | तरी
निद्रा कैसेनि ये। छांब्रतिये* सुरिये"| केत्रि छाजिजे ना! ॥९॥,
रात्रो* राणिये" जाढला*। जरि थे लछोहाचा* कांटाब्ा | तरे क्षत्रियाचेया
कुछां | बोछ्ु छामे || १० || पायें घूत्ठि रगडे | तरि सक्ें'” माथेयां चढ़े |
तयाही बैर साधन घड़े | मचितनासी || ११॥ मआर्गी हातु छात्रों भीजि!! |
पाणियां तारे मीठी दीजे'' | मल्तेन निर्के' मारजे | तिहीं छोकीं || १३ ॥
म्हणोनि असाहानेयां * होइजे | पुद्धां भादु घाडिजे | पाठीं आपण जाइजे |
अमोलपणें।7 ॥ १३॥ नातरिं राणी4 सांडाबी | कार्पडें भगग्रावीं |
बाराणझी सेवरात्री | तापसां होनी ॥ १४ ॥ तत्ं महणे यादवनरेंद्र |
नीकें म्हणताएं बल्िमतु | भाम्हां हाचि मंत्र ) प्रत्यया आठा ॥ १९॥
उद्धवदेवा तुमचां मंती | यादवांची राणीत्र धडीती'" | तरे काई कीने
प्रस्तुती | तें तुम्हीं सांधा* ॥ १६॥ तय मणे उद्धदेवो। जो तूं
सर्बज्ञगावों | तुबां नणीतिछा!* ठात्रो*" | कबशु असे ! || १७ ||. भाग्दी
असों मंत्रीप्णं | खातों राउव्टींचीं जेवर्णे | म्हणीनि कांहीएक बोढणें |
ततहीं छागे ॥ १८ ॥ न मितठतां नायकबर्डी'' | दल्ठाचा आइती* थोडी |
म्हणीनि चाछिजे दड्वादडी | हा मंत्न्चि नोहे ॥| १९ ॥ अभंदांचा
फाछी | मोठकी राणीव सांसीनली** | स्रेंचि बिग्रहों* परमंडव्टी | कर्ण
बोछे ! ॥ २० ॥ शझिशुपाव्याजप्यां | असे रायांचा मेव्ठा | जरासंदु
एकछा । कारणों नपुरं४!॥ २१॥ जरासंदाचा धायेबार | छागठा
यादर्वा वींया | तो आशूई भेदरा' | क्रिटेशि ना ॥ २२ ॥| ऐसे बता ,
फीपाछ | येन्द्रवी पु पव्याछ | गिरि डॉंगर छंघाल | देखत-खेबर' ॥| १३॥
कीरेंद तुम्हीचि बीढ धाकठ * | ते तब निन्‍हाँ* भेड९ | तरी चालिमेए

$ मोंध्वर्ण,.. २ बरोरर,.. ३ राद्मत अस्रेऊ. ४ छोवत असहेल्‍था, ५ सुरीपे,
६-८ राज्यावर बसलेछा राजा, ६ शखस्माया, %० ई्यनें, एकदम. ११ मितात
१२ देतात, १३ नीठ, घरदें,. १४ (अम्यवस्था) राहत ने करणारा, १५ पुस्सा्यानें,
प्राम्माया शोगेल अदा रीतीनें, १६ राज्य, १०७ उत्तम, ब्ययस्यित, १४ सांगा,
१५ ठाअक गादी झा, २० गोड़,. ३२५ मेनापति,. २३ सामुमी, तयारी.
भे३ तातरीने,.. र४ यंदाच्या,. २५ चापली,.. २६ महरली, * २७ माँडण
३८ आटोदत नादी,.. ३९ हदाफा,. ३० अमून,.. १ भय, ३३ देखतक्षणो,
३३ छारोश्र, ३४ प्रतवान, ३५ केयट, झगदी, ३६ भ्याड, ३७ छवारी करावी.

भास्करमट्ट वोयीकर ४५

है मति कुड' | अपाडपणें' |[२४॥ हातीजिया मोह | सिंहो
करी रगडा। तो लुचछठी चबडा” | कोल्हेयावरी ॥ २५ ॥ आंगिचेनि
घुपुवाटें' | वायो न मोडी तनकुटें” | भाइमोडें” करी खरांदे' |
महातरूंचे ॥ २६ || दिवाकराची धाडी'" | साइलिएतें न मोडी।
कसकसा रगडी | अंधकारातें || २७॥ तो घावडू* बसे जवेशछा |
तैयाबरी तुम्हीं राये चाछ्ा | तरी रोकडी अवकव्णा | हेचि एकी ॥ २८ ॥
म्हणीनि आपणेयां उखेडी'* न पडे | शिश्ञपार्द हातां चढ़े । ऐसा मंत्रु
घडे | तरि तोचि कीजे | २९॥ तूं धर्माचा कुढावा' | तरि तेयाचा
अडलात्रो'* करावा | अवदसा या पांडवां । येवों नैदावी || १०॥ आजी
तुझेनि बर्ँ | जीणात्री'" राज्यकुल्दें । मग यज्ञतरूची फल्ठें | हातें
तोडाबी ॥ ३१ ॥ म्हणौनि वन्हाडिके जाइजे | तेथ मितछ्ती सकब्ठही
राजे | आवर्धीचि होतीछ काजें | मनायासें ॥ ३२ ॥ दिग्गजा पांडवां-
करी | रिपृंची अवधी'" तोडाबी । कांटियां कांटी झाडाबी | बाहिरी
बाहिरी!< || ३१ ॥ भीमसेनाकरत्री था। मागधतरूचिया क्षिपतत्टिया'* |
प्रताप-भानवर्सी*” जाक्राबिया | दुफोडी करीनि ॥| ३४ ॥ अग्रपूजेचां वेढों |
शिश्युपाछ देइल गाव्ठी'* | ते वेढीं तेयाची यात्री ब्रव्गी | महाकाव्ठासी ॥३५॥
घुर पडिलेयां पत्ती | ऐसांही नाइकबडी परतेती | तरि खांडेन' भडाडरर
देती । पंडुपृत्न | ३६ ॥ मंत्रियां दीक्षागुरू | ऐसे बोलिछा उद्धवबीरू |
तत्रं केछा जयजयकारू | सकव्ठजनी || ३७ || रामकृष्ण भानवछे |
म्हणती उद्धवा तूं आमुचे डोछे | राज्य भुंजी* तुझेनि बढ्ं। तिहीं
लोकी॥ ३८॥ मग येणेचि विचारें | नांगार्जुनाचेनि” दातारें* |
पालानबीले श्रीचक्रधरं | यादवां करवीं ॥ १९ ||

॥ घुकीची, वाईट, २ दोधांत बरोबरी नसलयानें, ३ दत्तीच्या, ४ मुखाणा,
गंडस्थव्यला, ५ पंजा, ६ वेगानें, सामर्थ्यानें, ७ गवत. ८ मोडतोडीनें, ९ पर्णहीन,
योडके, १० हड़ा. ११ पिठाव्ण्यास, धीट. १३ दल्केषणा, १३ साकर्ता,
उद्धारक, १४ झटठचर्गीत मदत, १५ जिंकावी.. १६ वच्दाडी, पाहुणे म्दणून.
१७ वेछठ,.._ १८ परस्पर, ९ झिल्य्या, ३० प्रतापरूपी स्वयंपाकशदल.
२१ शिब्या, २३ तरवारीनें. २३ मार. २४ उपभोगितों., २५-२६ नागार्जुनाया
स्वामी > चरंपर, श्रीकृष्ण. २० घोड़े (सैन्य) सम करण्यास सांगिते,

/
पंडित दामोदर
भहानुभावप॑थाचे पहिले आचार्य श्रीनागदेवाचार्य यांचे पंडित दामोदर हे
शिष्य... संस्कृत आणि मरी या दोन्‍्ही मापांत ते पारंगत होते. त्यांची
पत्नी द्वीराइसा हिनें आर्धी महानुभात्रपंथाची दीक्षा घेतली आणि मागाहुन
दामोदर पंडितांनीं घेतली. दीक्षाप्रहणानंतरचा आपडा सर्व काछ त्यांनी
निंबा (जि. अहमदनगर ) येथें नागदेव्रांच्या साब्निष्यांत घालविटा, से
अत्यंत विरक्त असूनही गायनाची त्यांना विशेष आबढ़ होती. नागदेवा-
चार्याच्या अनेक शिष्यांपेकी केसोग्रासावर त्यांची विशेष प्रीति होती-
केसोबासाच्या मृत्यूनंतर (क्रित्येकांच्या मतें केसोब्रासाच्या हयातींतच),.
दामोदर पंडितांनी “बच्छाहरण ” हैं ओबीबद्र काव्य छिद्िलें. त्यांत
अआपस्या मित्रप्रेमा्ें योतक म्हणून केसोबरासाचेंच नांव घातलें. (व्याधूवी
केसोबासानें रचछेल्या ख्नमाव्ठास्तोन्नांत यानें दामोदर पंडितांचें नाच घाततें
होतें.) या काव्याशिवाय दामोदर पंडित्तांनी छिह्िटेत्पा चौपग्राही
मद्ानुभावांत प्रसिद्ध अद्दित:. वच्छाहरणाचा रचनाकाछ शके १२३८ च्या
सुमारास. हैं काव्य वि. छ. भाव यानी १९२४ साीं प्रथम प्रसिद्ध केलें-

पिशेष माहितीकरितां पहा:--दामोदर पंडितविरचित चछाहरण,
सं० क्रि, भि. कोठते.

बच्छाइरण

यमुनावणेन

> ओब्या
कार्टिदीजछ* निर्मछ | श्रीकृष्ण-कांती इयामल | प्रतित्रिंबदी ग्हणीनि
सुनी | द्वीउऊनि ठेढी ॥ १ ॥ अक्तिमारं बोल्गतां | क्ेवि बर्णोतरी
सायुज्यता | जेयाचियां सन्रिधी सरूपतों । जड़ा जाडी ॥ १॥

॥ यमुनेने पारी, २ मेश बरीत क्ष्ततोा,. ३ सदोस्ता, गमीरतां, सहपता
व शाउम्यता है. मुक्तीब चार श्रद्ार शाहत. ४ निर्यीय पस्लूना, हि

पंडित दामोदर ७

देखौनि श्रीचक्रपाणि | कैसी संश्रमित जाली तरंगिणी' | कीं आनंदली
अंतःकरणी | रोमांच दाटछे || ३ ॥ कौ आ्िंगाबेया श्रीकृष्णुराजा |
तियां बहुति केलिया भुजा । तैसे तरंग पढियासले' मज । कार्लिदीयिचे ॥१॥)
मग आनंदसागरीं मीनली | तैसी निश्चछक जाछो | कीं देहमाव विसरली |
श्रीक्ृष्णचेधघ )। ५ | कीं जन्मछी देवाचां चरणीं | तें उततावीछुपण भसे
मनी | म्हणीनि भेटों आली मंदाकिनी' | कार्केंदी नब्हे ॥६॥ की
श्रीकृष्णाचिया संगती | आमुची फ़िटिछ अधोगती । म्हणीनि भेटों आाछी
भोगजती' | पाताछौनी' || ७ [| जाधीचे पढिजे” पुराणी | बारे स्पर्श
जाला देवाचां चरणीं । तेथीनि* तीर्थी िरोमाणि | ऐसें विरीद*
जालें | ८॥ सोमकांती'* बांधे घाट | जेथ हिरेलग** ब्राठुबंट |
मुक्तिगर्भ'* सुक्तिसंपुट*' | दिसताती ॥ ५ ॥ श्रीकृष्णकांतीची फांकतसे
कि&** | तैसे ठाई ठाई इंद्रनीव्ठ | स्नकूटाची' केवाछु" मौवाछू ० |
उदकाजव्ी ॥ १० | कीं तें र्नाकराचें अधीग | म्हणीनि आंगाथिलें१4
ठीकछ्ग** । तैसें एके वेछे सप्तांगं" | लेणें१' लेइठी ॥११॥ कीं
कैबल्यनाथा श्रीचक्रपाणी । नवर्नांची ओवाछुणी | करी कमछांची
उचडनी** | तैसी दिसतसे ॥ १२ | उभयकुब्ण द्विजडंदें' । निजकर्मरतें
निःशब्दें । इृष्टिपूरते ठेवित पर्दे | जैसे मुनिरज ॥| १३ ॥ एकांगुष्टतपिये१९
बक । नासाग्री दृष्टि घालिती ढोंक' । यज्ञदीक्षित** तैसे चक्रवाक |
प्रियार्ते सांडिती ना।॥१४॥ प्रकृति-पुरुषनमत्रेकार्ते” | जैसे परमहंस
जाणते | तैसे क्षीरानीरा निवाइ** करीते | ते निर्मठ राजहंस ॥ १५॥
जेयाचेनि जडें** वेधती | डतातर रोमांचु दाटतो | पश्चु चरों विसरती।

९ नदी. यमुना नदीला येणान्या छाटा म्दणजे भ्रीकृष्णदर्शनान तिच्या ठिद्यार्भी
निर्माण झ्लालेला संभ्रम दासवरीत द्वोत्या. तिसन्या व चौथ्या ओवीत करीनें
या छाटांवरव अनेक कल्पना केब्या आहेत, २ भासले, ३ विदोन झाल़ी,
४ गंगानदी, ५ पाताछांतीरू गंगा, ६ पाताटांतून, . ७ चर्षिलिेली, इतकी थोर.
८ तेड्द्वांपामुन, ६ कौर्ति, छौफ़ीझ. १० सोमकांत दा चंद्रप्रसाभानें पाशरणारा एक
मणि, १९ हिरिजडित. १२३ मौक्तिक शांत असलेछा, ॥१३ सुक्ति (शुक्ति)
शिपले-त्याया करंडा. १४ प्रकाश, किरण. ६५ दुट<पूड,चूणें, १६ बारीर याउ्ू
१७ मऊ. १८ स्वीकारलें. १६ स्नजदित अरैकार, ६० परीराज्या सातही
अवयवांच्या ठिकाणी, २१ दामिने. | ३३ उठाव, उचलगें, . ३३ पष््यांचे समूह
२४ एका शआंग्ठ्यावर उभ राहुन तप्नयां करणारे, २७ पश्चिविशेष,. २६ यताने मत
ज्यांनी पेतले आह कस; यांना व यांक्‍्या पत्नींगा यह संपेय्दत आपली जागा रााहून
जाता येत नादी. २७ साया व जीव यांचा वियार.. ३८ वेगढे. २६ निर्माव वस्तु,

छ८ नवनीत

तो ध्वनि आइकौनियां ॥ १६ ॥ जैयाचेनि इश्िपातें। पांखिस्यें' जाीं
आजनंदमरितें | हें काई बानवें श्रीकृष्णातें | जेयाचां नामीचि बेघुर ॥ १७॥
मेधीं झांकीकलेया रीचा प्रकाशु | न घेरे! पश्चितीचा/ विकासु | तैसा
गोपवेशें गुत्त परेशु* | परि वैथु सेचस्ताती ॥ १८ ॥ हातिरुवें" सिंदेसी
खेलत | मृग व्यात्रार्सी कुर॒वाद्टा: करित | मोराचां पाखवां' विसंतरत | फणिक ९
देखा ॥ १९॥ मृपक मांजराचे पाठ्खती'!| मश्वमहिां परम प्रीती | यमुनेचां
पानियेडां* दिसती | निर्वर मूर्ते | २० ॥ धन्य तेथिची जलचरं | मियें
अवछोकिती ईश्वरें । वररती येब्रीनी आनंदमरें | पाव्य॑ती'* श्रीमूर्ततिं || २१॥
श्रीकृष्णाचें रूप सांब्ठें | जलाभीतरी प्रतिविंवर्े | तें उताविद्षपण्णें मा्ंगि्ले ।
सकतीं मत्स्यादिकी || २२ ॥ अद्यादिक भूलबिले विज्ञानि'* | देवांगणा
बरखेपणें'! | चराचरां वेधु मियेचिनि गु्णे | त झाक्ति बानों' नेणें ॥ २३ ॥
ब्रग्मचारी प्रहल्त!” | बानप्रस्थ यति मुस्नात | नित्यें नैमित्यके कर्मे करीत |
आश्रममेदें ॥२४ ॥ एक मधमर्पणी"* रिघत | एक मृत्तिकास्नानें करीत |
एक कर्मचि तारक मानीत । नेणती पाते ॥ २५॥ घाटी जपियांचिया१
कोडी*" | कूर्मीसनी बैसछे ब्रिदंडी'' | नमस्कारी व्याकुब्ठ एकद्‌ंडी | जबद्यंंधि'
देवो देखती ना ॥ २६ ॥ माश्रमर्माच्रेनि अभिमानें । कर्गयागाचेनि
यजनें | ईश्वततच्ार्च जाणणें | तें आनतेंचि' ठेडे ॥ २७ ॥ नसतां प्रकाश-
संपत्ती । अंघकायस दवड़ों पांती'* । ईश्वस्कृपवीण जाणों म्हणती । ,
परानस्तूते)४ || १८ ॥ जैसा जबब्यों असतां परमात्मा | ठाउवा न होय
विषयारामा** | तैँसा श्रीकृष्ण मूर्त पखद्य | न देखती कर्मासक्त॑" || २९ ॥
हा अपराध नाहीं जना । प्रदृत्तिनिदत्ति तोचि कारण । साउमिठ*< झाइका
फथानुसंधान । म्दणे मुनि केशिराज़ु | ३० ॥

६ परमेश्वर, श्रीकृष्ण, ७ ह्तीचों पिकें, 4 गोंगारगे, ममतेनें भेयावए दवा फिरपिें,
५ पिंसाच्याज्या छा्येत,. १० रापे, १९ मोडीवर, १३ पाणय्ठयावर, १३ पड़ातात, ,
६४ घमत्कार दासवस्यास्या सामथ्यातें. १५ पौ्यानें, १६ यर्पन करम्यास,
६७ गृदस्थ... १४ पापनाश& स्नानविर्भीत.. १६ जपयाच्यांच्या,. ३० कोटी.
२१ सन्वाशांया एफ प्रदधार,. २२ जब्त भसझेता, २३ अटिकड़े ब, दुरभ, १४ पाती.
३५ परमेश्वराझा,.. ३६ उपभोगांत रमनाग झास्ेस्याना, विभ्रयासरांना, २७ क्ेयछ
कर्माच्या दिश्वनी रममाग झाठेठे, २८ पुरिछ,

विष्णुदास नामा

विप्णुदास नामा हा संपूर्ण महाभारत लिहिणारा पहिछाच मराठी कवि
होय. महाभारताशिवाय त्याचीं एकादशीमाहात्म्य, मुठकासुरब॒ध, कपोता-
ख्यात, हरिश्वंद्राएयान, बगैरे अनेक आख्यानें, स्फुट अभंग व पर्दे
उपरुब्ध आहेत. याची वरीचशी स्फुट कविता प्रसिद्ध संत नामदेवाच्या
नाँवाबर प्रकाशित झाली असली तरी त्या शिंपी नामदेबाहून प्रस्तुत विष्णुदास
नाम! अगदीं बेगव्ण आहे. याचा निश्चित काछ सांगण्यास साधन नाहीं।
पण ज्ञानेश्वर व एकनाथ यांच्यामधील काव्यांत तो होऊजन गेलेला दिसतो-
एकेकार्ली त्याची कविता फार छोकप्रिय होती. त्यामुल्ठें व हा कत्रि बराच
जुना असल्यामुल्ठें त्याच्या काब्यांच्या निरनिराब्या हस्तलिखितांमर्ध्ये
पाठमेद आणि प्रक्षेप व अवक्षेप यांचें रान माजछेलें माइकतें. एकादशी-
माहात्म्य, बुधवाबनी व महाभारतांतीछ आगश्रमब्रासिक पर्व एवढेच याचे ग्रंथ
मुद्रित झालेे दिसतात. याची कविता साधी व सुधोध भाहे. प्राचीन
मराठी कर्बामण्यें विष्णुदास नाम्याइतका उपेक्षित कबरि सध्यां दुसरा नाहीं-
म्हणून्न याच्या महाभारताच्या आदिपर्बात्तीड एक उतारा संक्षित स्वरूपांत्
पुढें उद्धृत करण्यांत येत गाहे.

विशेष माहितीकरितां पहा :--महाराष्ट्रसारस्वत, भा. २--भावे-

महाभारत
द्रीपदी-स्वयंवर
ओब्या
नगर सांडूनियां तये वेत्ठीं | मार्गी राहिडे एका तटाकाचे पार््दी' |
तब॑ तेथें गपूर्व नव्हाव्थीः । देखते जाले पांडव ॥ १])) सहस्त सूर्य एके
बैल्ले | गति तेजोन्मय उगवले | सैसे प्रकाश देखिले | दाही दिशा
व्यापुनियां || २॥ तेज देखोनि बहुत | पांडव जाले विस्मित | मग
९ कांठी, २ नावीस्य, नवलाई.
एड झ्५ 6...4,

५० नवनाीत

गगनीं अवलोकित | कायसे तेज म्हणोनियां ॥३॥ पाहाती तर
एकरसर | तेज पसरलें अंबरें | येतां देखिलें युधिष्टिर | वेगवत्तर' ॥ ४ |
धर्म म्हणे हैं अपूर्व काई | आकाशीहनि येतसे छवटाही | की सूर्यो दोऊनि
दो ठाई | भूमंडछा येतस ॥ ५॥ परि सूर्य नब्दे एक्या गुण | त्याचें
बक्र चाछणें | तया अघोगति येणें | हैं न घड़े सर्वथा | ६ | कौ निर्भूम
द्वोऊनियां वन्हि | उतस्तसे ये मेदिनी । तरी त्याचें वर्तणें उर्ध्ववांचुनी ।
नब्दे अनारिसें' | ७॥ तरी कायसा हा तेजाचा पसरु | घर्मा संशायों '
पढछा थोरु। तबं पराशराचा कुमरु | अति समीप पाता ॥ ८॥
पाहाती तत्र पुरुषाकार | देदीप्यमान मनोहर | समीप आछा मुनीश्वद ।
ब्यासदेवो ॥ ९ || मस्तकीं जटाभार मिख्वछा। कंठीं शोमतसे जपमात्ा |
खांदिये कृप्णाजीन वर्ण नीव्य । हा्ती कमंड्छु झत्ठकतु ॥ १०॥ ऐसा
योगीश्वर,ते अवस्वरी' | येता देखिला पंडुकुमरी | मग छोटांगणें धरणीबरी |
घाती देखा ॥ ११॥ कमक्ठाहूनि कोमव्ठ | गासन घातलें निर्मछ।
स्वामी वैसाें म्हणीनि मंजुछ | बोले धर्मसजु ॥ १२॥ ऐसे संतोपले पंहु-
नंदन । मग करिते जाडे स्तवन | म्हणती भवतारक चरण | डोछां देखिडे
साजी ॥ १३॥ जयजयाजी जगद्धृ | तूं. सुखरां सकव्णं ब॑च्।
धर्मसंरक्षणीं जगाधु । तूंचि एकु स्वामिया ॥ १४॥ ऐसे करूनिया
स्तुतीस्तवन | मय पोडशोपचारी पंडुनंदन | क्ररिता जाठा पृजन।
प्यासदेयाचें (५ | मग व्यास धर्मातें पुसे | तुम्दीं जोहरी' बांचडेति
कैसे | येरः म्हण हपीकेशी । वियरदारें रक्षिझें ॥ १६॥ व्यास म्हणे
कए)्टछेति फार । जातां ऐका मां उत्तर । दोतसे द्वीपदीर्चे सैंबर | वेगवत्तर
तेयें जायें ॥ १७॥ गाजे मिंकाल सकक् । द्रीपदी पार्थासि घालीछ मात |
विजयलक्ष्मी चराठ । यदर्थी संदेह नाहीं ॥ १८॥ पूर्वी तपोवर्ी नियम ।
ऋषिकन्या पविन्रधर्म । भ्रतारप्रामीछागी कार्मे | तपश्चर्या आचरे ॥ १९॥
तीसि तपांती चाबयां फछ | कृपेनें पायछा शिवदयात्ठ । माग म्हणतां पांच
वेक । 'दे भ्रतार! बोटटी ॥ २०॥ हांसोनि बदे दयासिंधू। द्ोती
- पांचांजणांची वधू । येरी म्णे समर्थ शब्द | कोणें विपतीत कंग्वा ॥ २ १ ॥
ते हे हुपदाची नंदिनी | जन्म पाव्रठी याज्सेनी। तुम्दां पॉचिनर्णाची
पतली | ते होईड निधीरें ॥२२॥ खयार्ता पॉचाब्यपुरा करें गमनवं

९ शठियेगानें, ३ बेमके, ३ सारी, प्रसंगों, ४ झारीत,

महाभारत ण्शु

तेथें भेटती गरम कृष्ण | मग भी पुढती देईन दर्शन । छम्नकाछीं
तुम्हांतें ॥ २३॥ ऐसे बदोनि आज्ञावचन | अदृश्य जाहाछा द्वैपायन |
मग साहीज्णी करुणे गमन | पांचाछूपुर चालछठीं ॥२४॥ पांडब
प्रवेशले हुपदनगरी | बिन्हाड न मिल्ठे आ्रह्मणाचे घरी । मग कुललाछाचे*
मंदिरी | जाऊनियां एहिठे ॥|२५॥ मग म्हणे युधिष्टिर । येथें विपसरित
नामें धरूं: । तेणें नामें पाचारुं।। एकमेकांतें | २६ ॥ धर्म नांव जयवंतु ।
भीमा नांव जयबत्थविंतु | मजजुना विजयबंतु | जयछुत. नांब
नकुछाचें || २७॥ सहंदेवा नाम महावत्तव॑तु । ऐसा नांवाचा संकेतु । धर्म
भनुक्रमें असे सांगतु । तंये वेत्झीं ॥ २८॥ ऐसे जालें हेँ कथन । ऐकिजे
पुदीठ अनुसंधान । श्रीतीं होऊनियां सावधान । चित्त देऊनि परिसावें ॥ २९॥
ण्या हुपदाचे राजमंदिरी | समा घनवटली तये अवस्वरी | शहाणी
कुछाँचे राजे सभेभीतरी । बैसले देखा || ३० || बैसछा बसे भीष्मद्रोण ।
शकुनि आणि दुर्योधन | कर्ण सूर्याचा नंदन | अनुक्रमें बैसछे ॥ ३१॥
मग द्रौपदी ते सुंदरी । आरुढोनियां हस्तीवरी | माल घेऊनियां करी |
लक्ष्यासमीप उभी असे ॥ ३२॥ नोवरी नेतीऊ घाछा घाढछन | म्हणौनि
समागर्में असे धुृष्टयुम्न | भतिरथी महारथी सैन्य | शाहाणी क्षोणीर्सीर
राजकुमर ॥ ३३ || वायें चाजती नाना ध्यनीं। गगन गर्जत असे
निशार्णी | भेरीचे नाद गजेती तेंणें मेदिनी | दणाणत असे ॥३४ ॥
द्रौपदीर्च रूप देखुनी । राजे बोलती भापुरां मर्नी | म्हणती हैं मबधड
यंत्र भेदुनी | नेणों करण ईतें परणीरू ॥३५॥ तब श्रीकृष्ण म्हणे
हुपदासी | उसमें राहुनियां लछक्ष्यापासी | कवण भेदीछ छक्ष्यासी | तेणें
राहांवे सादर ॥ ३६॥ मग उभा राहिला लक््याजबछा । म्हणे समस्तां
भूपात्ठां । जो कोणी भेदील ठक्ष्याडा | त्यासि मात्ठ घालीढ द्रीपदी ॥ ३७॥
तेल उततसे प्रठ्याप्री । त्यामध्यें मच्छार्चे रूप पाहोनी | छक्ष्य पाते
भेदोनी । मग परणात्री द्वीपदी ॥ ३८॥ पुदती पुद्ती असें बीत ।
चाट रायांची पाहात | कोण्ही कोप्हासी न बोठत | तटस्थ बैसछे
असती ॥ ३९ ॥ टद्व॒पदु म्हणे ऋृष्णातें | कोण्हीही बीर न देखों पेथें |
जो भेद्योनियां ठक्यातें | द्रीपदीत परणीठ || ४०॥ त्तत्वं बोडे राजा
सुकर्णु । तुम्हीं, केला असे बखवा पणु | येयें छक्ष्य भेदीठ कोणु | प्राण

$ कुंभाराच्या, ३ ्क्षौद्विगी (३१८५० दत्ती, २१८०० रय, ६५६१ पोष्ट, वे

१०५१५० पायदद्ध एवं सैन्य ),

ण्२ नवनीत

देईड बापुठा ॥४१॥ जरी चुकतीढ तीन्हीं वाण | तरी कब्ेमाजी
थाबें छोटन | ऐसा अवधड केछा असे पण । तो कबणु भदूं शके ॥ ४२॥ .
ठक्ष्य भेदिता जायें जांबें | मग त्या द्ीपदीचे काय ध्यावें | आम्ठी गे
सहजस्वमात्रें | कौतुक पाहाबया पातझों ॥ ४३॥ मा्गही राजे डदंड
होते | सैंबोंही जाठीं बहुते | परी येब्हडिया रक्ष्यातें | कोण्हीं माही
मांडिढें ॥| ४४ | यावरी राजा हुपदु रहणे। क्षत्रियांचें ऐसेचि काय
बोछणें | तरी भातां कबणातें पुसर्णे | छक्त्य भेदा म्हणौनी ॥ ४६ | तर *
राजा दुर्योधन म्हणे | रुक्ष्य पांचां वार्णी भेदर्ण | श्रीकृष्ण महणे बेगु करणें |
मेदानि पाडणें छक्पातें || 2६ ॥ मग उद््मि दुर्योधनु | धनुष्या चढब्रिडा
गुणु | तम कदेपासी येऊनु | छक्ष्य छक्षिता जाहडा || ४७७|॥ तयाबरी बोड़े
मधुसूदन | लक्ष्य भेदितसे दुर्योधन | अधिक दिधले दोनी बाण | लक्ष्य भेदार्थे
म्हणऊनी ॥ ४८॥ मग थ्रीक्षष्ण म्हणे यादवांसी । उमें राहाणें चौयासी ।
लक्ष्य न भेदवे ज्यासी । त्या कदेमाजी छोठावें | ४९॥ दुर्योधन कढ्ेमाजी
पहे | तबं॑ ते त्तेढ उत्तत भाहे | मु्खी छागतसे उप्ण भाहे' | मग पाहि
पर्तेंची | ५० ]) खाहुती करुनीयां मान | छक्ष्यावरी के संधान |
ट्क््य न भेदितां जाण | गेछा वाण आकाझशा ॥ ५१॥ ते वेदीं तो
दुर्योधनु । धमुष्यों सज्ली दुसरा बाणु । बेंगें करी संथानु | न्‍्याहाहुनियां'
छक्ष्यातें॥ ५२| तोंही न भेदतां गेठा मँबरा | मग घेतझा बाण तिसरा |
तोद्दी टॉँकिजा तिये अवस्व॒रा | परी उक्ष्यातें न भेदवे ॥ *२॥ मग मदृणती
भीष्मद्रोण । चत्रथाही दथा जाईछ बाण | परी लक्ष्य मे भेदबाचि जाणे |
म्हणउनी कर्ण घार्विंनडा ॥ ५ ४॥ श्रीझष्ण महणे सूर्यसुतता । या दुर्योधनाचा
नित्राउ न होता | तूं आठति धाइनी सरिता । शथा प्राण बावया || ६५% ॥|
यात्री कर्ण महणे मुरारी | तीन बाण असती करी | छश्य यानि ने भेदे तरी ।
मं कद्रेमाजी उचदनि घाठाये ॥ 5%६॥ मग श्रीकृष्ण म्हणे
दुर्योधनाती | जाय जाय रे जी सोडिणसी। उर्पार भनुष्य दिपरएँ
कर्णापासी | झूणे न छानसी रें निडाजन्या ॥ ५७॥ ओर मूं दक्ष्य फाय
भेदिसी | आम्ही काय नेणों तुम्दांसी । कपट करनिय्रां पांडनासी | छापा-
जीदरी घातरें ॥ ५८ ।॥॥ जी येगें गर्जुन बतता | तरी एफाचि बाणें टक्ष्य
मेदिता | जाय जाय रे परता | झांफी माया वीशामब्ये ॥ ५५ ॥ यावरी

$ जया.

महाभारत

राधेय कर्ण । लक्ष्यावरी सोडी दोनी वाण।ते व्यर्थ गेडे मग म्हणे
गंगानंदन । सांडी जांगवर्ण' उगा राहें )॥ ६० ॥ कछ्छा त्तयाचा श्रम
जाणा । मग द्वुपदा म्हणे यादवराणा | रायांचेनि छक्ष्य सर्वथा भेदेना |
गातां ब्राह्मणांसि विनवाबें ॥ ६१॥ हुपद विनवी त्राह्मणसभेसी |
ब्राह्मण जो भेदीछ या लक्ष्यासी | दे द्वीपदी माव्ठ घालीछ त्यासी | स्वामी
झडकरी उठीजे॥ ६२॥ तयाप्रती म्हणती ब्राह्मण | हैं लक्ष्य राया
भेदीछ कबण | उगेंचि आमुचे चरण प्रक्षा्ुन | यावी दान दौपदी ॥ ६३॥
कैचा पण कैंचें छक्ष्य | आम्हीं सुव्राह्मण सर्वाध्यक्ष | अभिमानीं घाढ्धनि
मारवणें प्रत्यक्ष | हैं महापातक राजेंद्रा ॥ ६४० ॥ आम्हीं पंचांग हातीं
घरातरें | तिथि वार नक्षत्रासि सांगावें | त्या ब्राह्मणें ठक्ष भेदावें | थितें*
मुकाबें संसारा || ६५॥ ऐसे ऐकोनियां बोलणें | अर्जुन धर्माप्रति म्हणे |
स्वामी मज भाज्ञा देणें | भेदावया ठक्ष्यातें ॥ ६६ ॥ मग जयबंत महणे
विजयबंता । तूं लक्ष्यांत होई भेदिता । ऐसी आज्ञा जाछा देता | पार्थादार्गी
ते बेलीं ॥ ६७॥ मग उभा राहूनियां पार्थु । धोन्नासि कास असे घालितु।
हुपदासी म्हणतु | छक्ष्य आपण भेदीन ॥६८॥ ते वेत्ीं तो कैसा
गमठा । जैसा खोपेंतूनि' सिंह निधाठा | की महाकाकु चाढिला |
भूतांवरी जैसा ॥ ६९॥ कीं तो श्व्ययकार्ीचा रुद्र । कोपछा करावया
संहार। की तो क्षोमठा बल्मद्र | दक्ष प्रजापतीवरी )] ७०॥ झुयें
स्वरूप अति सुंदर | जैसा मदनाचा अवतार | यौब्रनदशारूढ शरीर |
शोभमतसे साजिय ॥ ७१॥ ऐसा भाछा ठक्त्यापासी | प्रजा करूनियां
धनुपष्यासी | ममस्कारुनियाँ गुरुद्रोणासी | वाण करीं बेतठा ॥ ७२ ॥
नमस्कारिलें श्रीकृष्णनाथा । गंगानंदुना भाणि चडिछां समस्तां | देखोनियां
रापांचिया चित्ता । अति आंध्िर्य चाटठें ॥ ७३॥ म्हणती पाहा हो
हा आह्णु । याचा पराक्रम मोठा गहनु । वल्ँचि देतसे प्राणु । ठक्ष्या केबी
भेदीठ ॥ ७४ ॥ मभर्टोर्रे केन्हडें मातलें | द्रौपदीआसेने भुछ्लें | थित्या
जीवासि मुकलें | फुकट मरेठ पाद्य हो ॥ ७५ ॥ जबसे सभाडोक चर्चा
करिती | एक आश्ििर्य मानूनि राह्मती | एक टकमकां पाहाती | अति
विस्मित होऊनियां | ७३॥ मग भीष्मद्रोण तयाकडे पाद्े | तब तो
आजाजु॒बाहु दिसताहे | म्हणती हा भर्जुनासारिखा वीर जाहे | तरी हाचि

$ प्रयत्न. «व्यर्थ, हे घर ओोदी २७ पढ़ा. ४ ढो्ीतून, गददेदून,

5४ नवनीत

भैदीछ छक्त्यातें ॥ ७७ ॥ ऐसे म्हणती एकमेकां | त्॑ अर्जुन बदे रायां
सकल्कां | हैं लक्ष्य मी भेदीन आइका। परी एक चल्सा' ने
करावा || ७८॥ मज देखोनियां एकछा | जरी बहुतीं गलबढा केटा।
तरी मी उत्तीर्ण भापुलिया बोछा । ब्यर्थ मारिले जाड़ वायांची ॥ ७९ ||
ऐसे बोढतां ते अवस्बरी | छोकां समस्‍्तां ठक' पड़े अंतरी | कित्येक
भेभीस्त' जाठे परोपरी | भति विस्मयो करूं छागछे ॥ ८०॥ जसो
अर्जुनें तये अवस्वर्री | धनुष्य ठणत्कारूनि बत्ें करीं | वाण होते त्या
माझारी | एक उचलनी घेतदा ॥ ८१॥ विद्या गंधर्व होती दिधली। ते
विधिपूर्वक जपोनि ते बेव्दी | मय दर्भाशेखा थ्रभिमंत्रिटी | ते घातली करें-
माजी ॥ ८१॥ उतत होने जे भम्रिकझीत । ते जाहाएे मुशीतद् । ऐें
तेछ जाडें अति निमेक्र । त्यांत छक्ष्य सकव्ठ दिसतसे ॥] ८३) मर तेथें रूप
पाहोनी | ठक्ष्य बरें न्याहात्वोनी | एकेचि वाणें लक्ष्य गेदोनी | मच्छातें तब्ीं
पाईलें ॥ ८४ ॥ रुक्ष्य पढतांचि भूमेडर्ी । द्वीपदी अजुर्नातें माछ्ठ धाडी।
हैं देखीनियां राजी सकलीं। गति विरोध मांडिखा || ८५॥ तर्य दिन
गेछा अस्तमाना | धर्म महणे भीमाजुना | आंतों जाईजे स्थल्थाना)
मेब्णेकारां” आपुलिया | ८६ || मग चैसोनियां हस्तिणीवरी | निधते
जाछे वेगवत्तरी | आाठे कुछाव्ठाच्यान्मंदिरी | द्रौपदी घेऊनियां ॥ ८७॥
द्रीपदी जिंकिलिया उपरी। बोठती नगरींच्या नारी | पाहाय हो कैसी
अनुपम मुंदरी | जाए अंतुरी मिक्षुकाची ॥ ८८॥ असो ऐसे हणनी
श्राणिटें द्वीपदीती | तवे कुँती पुसे वादवेछ' का तुम्हांसी | ती इर्तात
सांगीजे गजपासीं। कारण काय जाहएें॥ ८५॥ बारे रात्री बहुत
जाली | मिक्षा काय तुम्हांसि मिछाठी | ऐसे पुसतस माटी । तथ॑ धर्म
अनुवादत ॥ ९० || माते मिक्षा मिल्ाडी बरी | क्षातां अनुगा मुम्ही
धावी | तथ॑ युंती म्हणे मांदनि ध्यायी | पांचांजर्णी मिद्लोनियां ॥ ९१॥
देसें माता घोड़े । तब॑ पांचद्ी सामीरे पातझे । समाग्म दपदीततें देखियें ।
मग जाद्याडी विल्मित ॥ रे ॥

३ (बेमिस्त), गितिगाध,

$ प्रामशूस, सदय४, हे दिदश्यूडता, साथ,
४ परमतीस्यानी, शिपरीरामभ्यें, ५ विलय.

नन्‍ीनी नी तु

एकनाथ

ज्ञानदेव, नामदेव ह्यांच्या पाठीमामून सुमारें तीनशें वर्षीनीं एकनाथ
झाला. ह्याछा साधूंत गणितात, इतकेंच नाहीं, तर ज्ञानदेवाचा प्रत्यक्ष
अबतार असे ह्याला समजतात. हा ऋग्चेदी देशल्थ ब्राह्मण भोदातीरी
प्रतिष्टानास म्हणजे पैठणास राहत असे. .छ्वाचा जन्मकाछ निश्चित* नाहीं.
ह्ाच्या बापाचें नांव सूर्यनारायण आणि आईचें नांव रुक्मिणीब्राई. हाचा
बाप रृहानपर्णीच वारठा व ह्याचें पाडनपोपण झ्ाच्या बाजानें केलें.

एकनाथाच्या छ्ीचें नांव गिरजाबाई.. ह्यास एक पुत्र आणि दोन कन्या
होत्या. पुत्राचें नांतर हरिपंडित आणि कन्यांचीं नांबें गोदूबाई व गंगावाई-

एकनाथ मोठा परोपकारी असून त्यार्चें गराचरण फार पत्रिम्र असे-
तसेंच शांति, क्षमा इत्यादि गुणही त्याच्या ठायीं छोकीत्तर हेति. पितरांच्या
उद्देशानें केठेलें अन्न अन्त्यजांस देणें, उन्हांत तत्ठमवणान्या चांभाराच्या
पोशछा कडेवर घेऊन घरों पोहोंचविणें, इत्यादि त्याच्या संबंधाच्या गोर्टबररून
अस्पृश्य मानलेल्या जातीतीछ लछोकांविपयींही त्याच्या अन्तःकरणांत प्रेममात्र
असब्याचें स्पष्ट होतें.

एकनाथ स्वतः संस्कृत भाषेंत मोठा पंडित द्वाता, तरी महाराष्ट्र मापेच्या
उद्धाराकरितां त्यानें मुख्यत्वें मोत्रीबद्ध ग्रंथ केले भहित्त; शिवाय कांहीं अमंग
व पढेंद्ी केटीं अहित. द्ूानें हिंदुस्तानी भापेंतही कांहीं कब्रिता केडी भाहे.
एकनाथाचा गुरु जनार्दनपंत नार्मे होता, त्या संबंधानें त्यानें आपल्या
कवितेंत आपकलें नांव एकाजनाद्दन अर्से छिहिलें आहे-

ज्ञानेश्वरीच्या मिन्न भिन्न प्रती जमवून व त्यांतीऊ पाठांतरांचा विचार
करून एकनाथानें शक्े १५०६ त ज्ञानिश्वरीची शुद्ध प्रत तयार केडी.

६ एकनाथ हा शंझ १४७० त जल्मला असे एक, शाणि शके १४५५ रुप्यें जन्मल
अ्से दुसरे मत प्रचलित भादे,

पद नवनौत

एकनाथाची मापा स्तर बहे व तीत फ्राससे अप्रत्तिद्ध शब्द नाहींत-
हाची वर्णन करण्याची शैडी चांगडी आहे. याचा मरणशक १५२६: हे."
फास्गुन वचद्य ६ रोजी एकनाथ समाधिस्थ झाठा गर्से वर्णन बाहे-

झाने.केलेले प्रंय

१ एकनाथी भागत्रत (मागवताच्या एकादश स्कंधावरीक टीका);
२ भावार्थ-रामायण ; है रुक्मिणीस्वयंवर। ४ स्वात्मसुख; ५ चतुःछीकी
हु टीका; ६ हस्तामठक; ७ गआानंदरहरी; ८ अमंग; ९ भासदें -
करे,

भागबत-निर्णयसागर (सं पांगारकर ), के. मि. दवके (गाठल्ये )
कृष्णानंद सरस्वती ; रामायण-निर्णयसागर (देवस्थब्ठी); रुविमणीस्वयंबर- ,
चित्रशाव्य ( देशमुख ), समर्थ बुक डेपी (जोशी ), के. मि. दबत्ठे (रानडे)5
अमंगाची गाथा-तुकारामतात्या, भावदे, इंदुप्रफाश, चित्रशाल्; यर्नीं
हीं काव्य प्रसिद्ध केी भाददेत-

विशेष माहितीकरितां पहा:--महारा्र सारस्वत, भा. र-भांवे;। मंगठी
बाव्मयाचा इतिहास, खें. ३-पांगाएकर; श्री एकनाथ महाराजाचें चतरि-
जे, २ आजगांवकर। 5990-फ, 8. ल्‍007085 एकनायदर्शन;
एकनाथ-न- र फाटक-

भागवत

नरनाशयणास्यान

पूर्वी नारायण या नांबाचा एक 'पि द्वाऊन गेठा... लाने बद्रिकाग्रमाते
राहून तप झारमिंलें. तेव्द्रा सारे उम्र त्प पाहन ईद्राडा बापस्या
पदा्विषयों शंका आाठी व स्यानें काम क्रोध बगेरे मंदव्दी अप्सरोगह साच्या-
फडे स्याज्या तपाया भंग करण्याफर्रिताँ खाना केछी. त्वां प्रस॑गी
नारायणानें आपली शांति न दर्दू देता स्यांस फ्रजिस केंटे अशी कया या
आउयानांत थहें-

एकनाथ पड

जीव्या

जो अन्जन्मा नित्य त्रि-भुव्नी | जो न जन्मीनि जन्मछा योनीं | तेणें
धर्माची' धर्मपत्नी | केली जननी दक्ष-कन्या मूर्ती ॥ १॥ ते" मूर्ति-
मातेच्यार उदरी | नस्नारायण अबतारी | एकचि दों रुपेंकरी” | धर्माच्या
धरी अवतरले ॥२॥ तेणें नारदादिकांसि जाण । निरूपिलें नष्कर्म्यछक्षण)॥
स्‍्वर्यें भाचरछा आपण | तें कथन ऐक राया' || ३॥ नारायण म्हणसी
कोणे देशी । तो वदरिकाश्रमीं आश्रम-बासी | नारद-सनकादिक ऋषि।
अद्यापि त्यापाशी सेवे असती || ४॥ ग्याप्ति स्वख्पाचें ठक्ष | सहजीं
से प्र्यक्ष | ते स्वरूप-निष्टेचा पक्ष । अठक्ष्याचें" ठक्ष प्रतरोधी स्त्रयें | ५॥
तया स्वरूपाचा निजबोध | स्वयं पावावया विशद्‌ | अदापवरी ऋषि-इंद |
नित्य संवाद करिताती त्यासीं |६॥ जें स्वरूप ठक्षेन्रा जनी | तें विशद
करूनि दे वचनीं | तेंचि अनुग्रहेंकरूनी | अनुभबवा आाणी तत्काछ | ७॥
ज्ञांते बहुसाक ऋषीश्र | त्यांमाजी नारायण अंबतार | तेथें वर्तलें जें चरीत्र |
अति ब्रिचित्र ऐक राया || ८ ॥ ऐसा नारायणाचा प्रताप | देखोनि निष्ठा
इढ तप । तेणें इंद्राति आछा कंप । म्हणे स्त्र्ग निष्पाप घेईछ माझा ॥ ९ ॥
त्याचें तप देखोनि परम । म्हणे गेछें गेलें स्व्र्ग-धाम | इंदें कोपें प्रेरिछा
काम | अप्सरा-संश्रमसमबत ॥ १०॥ कामसमब्रेत अप्सरा । संवें वसंतही
हुसरा | क्रोध अववियां पुढारा । जो तापसांतें पुरा नागब्री सदा॥ ११ ॥
तीर्थेतीर्थीच्या अनुष्ठाना । क्षमा नुपने थेत:ःकरणा | कोप येतांच जाणा |
करी उगाणा: तपाचा॥ १३ ॥ क्रोधु तापसांचा उघड़ बैरी। तापसां नामवी
नाना-परी | तीही नारायणाबरी । अवध्यां अ्नी चालिझा ॥ १३॥ ऐसी
मिल्छोनी विरुदाइतें | आीं बदरिकाश्रमा समस्‍्तें | नारायण तप करी जेयथें।
उठावलीं तेथें अनुऋमेंती || १४ ॥ ब्संतें भंगारिडें बन | कोकिछा कठा-
रंबें* गायन | सुगंध शीतक झब्ठके पत्रन। पराग संपूर्ण वर्षती सुमनें ॥१५॥
शज्नें तोडितां आकाशासी | आकाश स्वयें सावकाशी | तेत्री का्में छब्टितां
नारयणासी | तो निज-संतोर्षी निर्देद्द'” ॥ १६॥ नेणतां नारायण-मदिने ।

३ छा नांवाच्या छपीची. २त्या, ३ मूर्ति (दूं नरतारायणात्या आईचें नाव),
४ सपानी. «५ पूछे क्षानाच्या योगानें कर्म कस्नदवी कर्मझठुंत्वाओ कमिमाम सम,
६ है जनकराना, ७ मनाला व घाणीठा गोबर लें आत्मतत्व खाचें शान... ८ दट़,
नाश. ६५ ( कछ-+-आरायें ) अम्यक व मघुर अशा इनच्दानें, १० आत्नस्वस्या-
ब्यत्तिस्क्ति ज्यास दुसन्या झशाचेंद्री मान नाही मसा,

प्ट्ट नवनीत

धांवोनि घाढा घातछा कामें | तेब्हां अवर्धीच पराक्रमें | स्व-निंधकर्ये
छाजडी ॥१७॥ तेथें बबधी जाीं पराटूमु्ें | पाठमोरी निधा्ी अधोपु्से |
तेब्हां त्यांची गती निःशेखें | नाशयण देखे खुंटली ॥१८॥ इंद्वियनियंता
नारायण । नेणूनि छल्लू गेडीं आपण | यापुदती पुनरागमन | सर्बया जाण
करवेना ॥ १९ ॥ मा्गें न निधवे निश्चित | ऐसे जाणोनि समस्तें | थोर
गजबजि्ी तेथें | भयचकितें न्‍्याकुछ || २० ॥ जाणोनि नारायणयताप।
जाता कोपुन देईठ शाप । येणें थाकें म्ठानरूप। अति स-कंप भय-भौतें ॥२ १॥|
ऐसी देखोनि स्यांची स्थिती । कृपेने तुष्छा कृपा-मूर्ती | अशुमात्र कोपु ने
ये चित्ती | अभिनव द्वांती नारायणाची ॥ २३॥ दंदें केंछा अपराध |
तरी नारायणासि न येचि क्रोध | बाप निज-शांती अगाथ | न मनी
विरुद्ध फामादिकांचें ॥ २३॥ न येचि कामादिकांयरी कोप | ईद्वासही
नेदीय शाप | नारायणाच्या ठायीं अल्य | कदा विकल्प नुपमेची ॥ २४ ॥
अपकान्यावर्ी जो कापला | तो तत्काछ कोपें नागव्रिडा | अपकास्या जेणें
उपकार केछा | तोचि छाघछा परमार्था ॥ २५॥ अपकास्या उपकार
करती | त्याचि नांव गा परम झ्ांती। ते शांतीची निमस्थिती | दावी
छोकांप्रती आचरोनी ॥ २६ ॥ पम्मार्थाची मुख्य स्थिती | पाहिजे गा
प्रर्म शांती | ते शातीची उत्कट गती । दाबी टोकांप्रती आचरोनी ॥ २७॥
मय-मीत कामादिक । अप्सरगण साशंक। त्यांतें अमयदानें मुख ।
देऊनियां देख नारायण बोड़े ॥ २८ [| श्रहों कामवर्सतादिक स्वामी |
कृपा करन आहित तुम्हीं । तुमचेनि पदागर्मी। आश्रम-भूमि पुनीत
जाटी ॥ २९॥ हुमचें जाड़ीया मागमन । अवश्य कराये जाग्ही पूजन ।
हँसि मामुर्चे अनुष्ठान | कांदी वन्िदानों अंगीकारा मारे ॥ १० | अग्रो
अप्सरा देवकांता | तुम्ही भेतों नका सर्वथा । येथें आलिया समसस्‍्ता | पूज्य
सर्धा तुम्हीं मम ॥ २१॥ आम्रमा आदिया अतियां | जे कोणी पूजा
न काशी | याची धन्य पुण्य-संपत्ती | आशथ्रम-स्थिती झत्य द्वाय ॥ ३२ ॥
तु्झी नांगीकारितां पूजन | कांदी न पेता बब्िदान | गेल्या आमग्रम्म दवा... '
होईड घूत्य | याञगी कृपा फरून पूजा ब्यागी ॥ २३ ॥ सराभ्रमा आडिया
अतिथी | तो पूज्य सस सबीर्यी | झनियी भाश्र्मी ले एनिती | ते आध्रम-
गीती शित्र यानी ॥ रे४ ॥ व्याही रुसडिया पाया पदती। नेगी विमुपत

३ में... ६ पूजटप्य,

पएकनाथ प्र

जांतां जतिथी | जे वंदूनियां सुखी करिती | ते सुख पावती स्वानंदें ॥ २५ ॥
च्याही रुसलिया कन्या न धाडी | अतिथि रुसलिया पुण्य-कोडी' | प्रूवोपर
जे कां जोडी । तेही रोकडी क्षय पावे || ३६॥ वैकुंठी ज्याची निज-
स्थिती । तो त्या गाश्रमा ये नित्य बस्ती । जे आाश्रमीं अतिथी | पूजिती
प्रीती अह्मात्ममाबें ॥| ३७ ॥ ऐसे बीलिला तयांप्रती | परी माझी हे अमाघ
शांती । हेही नारायणाचे चित्ती । गर्ब-श्थिती असेना ॥ ३८ ॥ ऐक राया
मति-अपूर्व | असोनि निज-शांती अनुभव | ज्याच्या ठायीं नाहीं गर्व ।
तोचि देवाधिदेव निश्चयंसी ॥ १९॥ जो नित्य नाचबी सुर-नरांसी।
ज्या भेर्णे तप सीडिलें तापसी | त्या अभय देवोनि काम-क्रोधांसी | आपणा-
पासीं राहबिलें॥| ४० ॥ एवं अमय देत नारायण | स्वमुर्खें बोडिला आपण |
तेणें कामादि अप्सरा-गण । छाज त्रिरोन अधोमुख जाीं ॥ ४१ ॥ देखोनि
निर्विकार पृण्णे क्षमा । श्रीनारायण हा परमात्मा । कव्झों' सरहें' वसंतादि-
कामों | त्याचाचि महिमा वर्णिती स्वयें ॥ ४२ | ऐकें नरदेव-चक्रवर्ती |
विदेहा सर्वमौमा भूपती | त्या नारायणाची निज-स्तुती | कामादि करती
सद्धावेंसी ॥ ४३ ॥ जे सदा सर्चातें छब्ठिती । त्यांहीं देखिली पूर्ण शांती |
तेचि शांतीची स्तुती करिती । नारायणाप्रती कामादि क्रोध ॥ ४४ ||
जैणें संतोपे श्रीनारायण | त्यासी कृपा उपजे पूर्ण | ऐसिया परीचें स्तबन |
मांडिलें संपूर्ण परमार्थ-वुद्धी ॥ १५ ॥ जय जय देवाधिदेवा | तुझिया
अग्निकार-भात्रा | पाहतां न देखों जी सबी | देवां मानत्रां माझारी || ४६ ॥
मज मन्मयाचा यावा* | न साहदे देवां दानवां | मग तेय इत्तरां मानवरां |
कोण कैवरा साहवयासी || ४७ || त्या मज कामा न सरतें केले | शांती
कल्याण पाहिछें | हैं तुवांचि एके यश नेलें | स्वमाव रजिंकिले निज-शांति-
योगें॥ ४८ ॥ तो मी न सरता केछा काम | क्रोधा आणिछा उपझम |
वासनेचा संम्रम | नित्य निमर्रम त्वां केला ॥ ४९॥ दे नारायणा तुझी
निष्ठा । नये आणिका तपोनिष्ठा | केछा अनुमबाचा चोहटा* | शांतीचा
मोठा सुकालछू केछा ॥ ५० ॥ मार्गे तपस्वी वाखाणिंले | म्हणती काम-को्चों
॥ पुण्यकोटी, २ कदन भले... हे माममन. ४ चावडी,

६० नवनीत

जिंकलें | त्यांसिही आम्हीं पूर्ण छक्छिलें | ऐक तें भर्छे संगिन ॥ ५१ ॥]
कपिणा' ऐसा तेजोराशी | क्रो तत्काव छक्िें त्थासी। शाप देतांचि
सगदासी | तोही क्रोधासी वस्य जाठझा ॥ ५२॥ जो सर्बदा- मिप्नाति
थाकछी | विन्नेशा्तें' कोप छठी | तेणें अतिकोपे कोपानर्छी | चंद्रासी
तत्कालीं दिधछा शाप || ५३ || कोप जाल दर्वासाती' | शाप दीधडा
अंबरीपासी' | देव आणिटा गर्मबात्तासी' | क्रोध महाऋपी छछ्िछे
ऐसे ॥ ५४ ॥ जे दुजी सृष्टी करूं शकती | तेहो काम-कोंप झडपिमेती | .
सागरी पड़े इंद्र-संपत्ती! । हे क्रोधाची ख्याती पुराण-प्रतिद्र ॥ ५%॥

4 सूर्यबरशांतील सगर राजानें यशञासंबंधी घोडा प्रृष्यीवर फिरायब्रास सोड़िला, आणि
त्याच्या संरक्षणार्य आपले साठ हजार मुछगे बरोयर पाठविछे, यार्देत दंदामें हो भोडा
चओोएन विवरांत कप्च्महामुनि ध्यानस्थ द्ोता त्याच्या जवछ बाधन रेविठा, तेण्दाँ
एकाएडी घोड़ा काय शाला म्हणूत पद्मावयारा, ज्या जागी घोष शद्श्य झाठा ती जागा
समरपुनांनी उकरिली; तों तो घोड़ा कपिणारजारी दृटीस एडला,.. तेम्द! द्वाथ आएडा
घोड़ा चोरणारा अरे त्यांस बाटलें, नंतर त्यांच्या मध्यडीनें प्यानदिसर्गन प्रस्ण
फपिलानें शोक्े उपहन कोपाने त्यांजकड पाहतांच ते भस्म शाले, अशी कथा रामायर्णभांत
आह... २ चंद्वाठा भाएल्या स्पाविपयी मोढा गवे देवा, तो एकदा गषपतीक पाहुन
त्यान्या रूपाच्या वेदयपणा मुझे त्यास हांसटा, तेब्दां गगपतीस फोप येऊन स्प्निं बंद
तुझकऱे कोभीदी पाहणार नादी कर्ता शाप दिला, मग चहुर्धमताचरणाने रंद शाप-
मुक्त झाला, अन्ची कया स्कंदपुराणांत भाहे. ३ एकदा दुर्ग ऋषि, द्वादशीये
दिवभी, भंररीव म्दृणून सुर्यवेंशीय परम धार्मिफ राजा होता त्याजफर क्राछा, रेब्दां
राजानें आगतस्यागत फहन भोजनास राद्याविषयों त्यास प्रायिलें, मगर दुव्ति द्ोय
मदणूत कांही उरखेसे आहिआ संपवावयासाों बाहर ग्रेला; तों त्यास परत येग्यास

उन्नीर छागठा,. था दिवक्षी द्वादशी योडी होती, म्टूणून प्तगेग ने ब्याया ध्यारुरितां
अँबरीपाने देवास नैदेय अर्दिठा काणि तीरथमेवनस्य पारणा फर्म सी छऋषीयी बाट
पाहुत बसला. मंतर दुर्वाम आह, तेप्दां त्यास हैं समजतांच फोदत स्थाने आपल्था
केसांदून एक हस्या मिर्मिली, सी राजाकड़े धायली तेच्द्रा दिप्यूने भाप पुदर्शनचक
पाय्यून तिझा मारिखिं, इत्यादि कथा भाग्ववांत भाह.... ४ बुर्बाखानें लवरीपाल़ा दिम्े्या
शापार रितां थी बिश्यूल्ा दद्दा अवतार ध्यावे हागले, #र्टी कया भाह. ५ एके सा

बसिकपीने आपस्या प्य्य्यांतील गा ईशा दिसी, सी त्याने उन्सत+्ताने ऐेशमआस्या
मत्तशादर पेंगून दिछी, ही ऐरशापताने छापत्या पापाताएँ मुझ्यूत शविली, हा
ब्लादराने दुर्पागाग फोष गेऊन ह्थाने हुआ ऐशवय नशे होईंठ समा देंगे शाप दिला,
सांधि स्पाप्रमाने त्याएं एप गए धाले धयी कया शाह, . ह्विंगा छान है. जिटिके
भपावें अमे बारतें,

पएकनाथ ६१

इतरांची गोंट्टी कायसी | क्रोर्षे छल्िलें इश्वरासी' | तेणें दीक्षिता द्विज-
दक्षासी | शिरच्छेदासी करविता जाछा ॥ ५६ ॥ जेथें मी काम स्वयें
बसे | तेथें क्रोप बसे सावकाशें | काम-क्रोध असतचि नसे | नारायणा ऐसे
तुबां केठे || ५७ || हें परमाद्त तुझें वीर्य | आणिकां एवढें नाहीं चैये।
याढागी तुझें परिचर्य | सदा मुनित्र्य सेविती चरण ॥ ५८ ॥ शांतीच्या
चार्डे देवाधिंदेवा | जे नित्य करिती तुझी सेवा । ते काम-क्रोधादि स्वभावा |
स्मरतां तब नांचा र्जिकिती सुर्खे ॥| ५९ ॥ जेथें सन्‍्मानें काम पुरत ॥ तेथें
आदरें अनुग्रहो करीत | काम सन्‍्मानें जेरथें अतृत्त | तेथें शाप देत भति-
कर्म ॥ ६० ॥ याछागीं शापानमुग्रह-समर्थ | ते सर्बदा कामक्रीधयुक्त | परी
नव तुझे सत्वीचित | केले अंकित काम-क्रोप ॥ ६१।॥ मज गर्व
नाहीं सर्वथा | हेही तुज नाहीं अहंता | छव्ववाया द्रात्री रूघुता | अथवा
उपेक्ष्तता न करिसी ॥ ६२॥ पृथ्वी दुःखी करिती नांगरीं | ते पिकोनि
स्यॉतें सुखी करी | तेबीं अपकान्या जो उपकारी | तो मोक्षाच्या शिरी
मुगुठदु ॥ ६$१॥ तुजमाजी निर्भिकार शांती | हें नवछ नब्हे क्ृपा-मूर्ती |
तुझ्या स्वरूपाची स्थिती | भाजि निश्चिती कब्ठछी आम्हां ॥ ६४ ॥ तू
निुंण निरुपम । मायातीत पूर्ण ब्रह्म । हुझें स्वभादें स्मरतां नाम | स-कामांही
काम स्पर्शों न शके ॥ ६५ [| जो नित्य स्मेरे तुझें नाम | त्यासी मी
कामचि करी निप्काम | क्रोधचचि करी क्रोधा शम | मोहो तो परम प्रबोध
होय ॥ ६६॥ जे धीर-बीर निज-शांती | ज्यांसि परमानंदें नित्य तृत्ती।
ऐसियांचिया अमित पंक्ति | पाया छागती तूझिया ॥ ६७ || तुम कराबया
नमस्कार । पुदें सरसे महा-सिद्धीचा संभार | त्यांसही न छमे आावर' |
तूँ परात्पर परमात्मा || ६८॥ तुनप्षिया सेबकांकडे | परिप्त रिथतां होय
बापुद़ें । तें रिघावयों तुजपुढें | कोण्यार पडिपार्डे' रिघेठ ॥ ६९ || तापसां
यह बिप्नअपायो | आम्हीं करावा अंतरातों | हू आमुचा निज-स्वभायों |
नब्हे नवछाबों मागयणा ॥| ७० ॥ हृदयींचा मुक्त करोनि काम | बाह्य
जपतप भक्तिसंश्रम | ऐसे जे कां शाठ परम | प्रिज्नांचा आक्रम त्यॉवरी

_ १ महादेवाचा सासरा दक्षप्रजापति छाानें एड्द्ां यश ढेल्ा, त्यांत सर्व देवांस
बोडाविकें, परंतु महादेवास वोलाविले नाहीं. तथापि पार्वतीच्ण ाप्रद्वामुरें तो तेयें
गेल्य अस॒तां दक्षानें त्याचा आदर केला नाहों, पुर्दे मद्ादेवास राग येऊन त्थाने दक्षाे
शिर तोबबिले, लशी कथा स्कंदपुराणात आड़े. ३ न्यिमन, भाठ्य, ३ कोशत्या
तोंदानें (पटिपाद मद, किमत, योग्यता).

रे नवरनीत

चाले || ७१॥ ते आमची विक्न-स्थिती | न चछे तुप्निया भक्तांप्रती।
तूं रक्षिता भूत-पती | तेथें विज्लाची गती पराठ्मुख ॥ ७२॥ ' माहिया
निज-मक्तांसी । विन कची म्हणसी यांसी | ऐक त्याही अभिप्रायासी |
सांगेन तुजपाशीं देवाधिदेया || ७३ |] पावाबया निज-पदातें | छाता हाणून
स्त्रम-भोगातें । जे नित्य निष्काम भजती तूतें | नाना वि त्यांतें मुस्यर
चिंती ॥ ७४ ॥ उलंघूनियां आमुर्ते | है पावती अच्युत-पदातें | याठागी
सुस्यर त्यांतें | अति-पिप्नातें प्रेरिती || ७५ ॥ बी नेदूनि आग्हांसी |
हे जाऊं पाहती परूर्ण-पदासी । येणें क्षोम इंद्रादिक त्यांपासी | नानानक्नांसी
मोकलिती ॥ ७६ ॥ यादागी त्याच्या भजनापाशी | शी छू धॉवती
भागिसी । विज्नी अमिमब* नब्दे त्यांसी। तूं हपीकेशी रक्षिता॥ ७७ ॥
सांडूनि स-क्राम कल्पना | जे रतल़े तुश्या चरणा | त्यांत आठही प्रहर
जाणा। तूं नागयणा रक्षिती || ७०८॥ भक्त भ्रिप्नी होती कासामरिसी |
धांव धांव म्हणती हर्पीकिशी । तेब्द्मां दूं धांग्रण्या धांवसी । निष्टर नव्हसी
नागयणा [| ७०॥ पिप्न न येतां भक्तापासी | गारपीच मक्तसंरक्षणासी |
तूं भक्तांचे चैंपासी' | अहर्निशी संरक्षिता ॥ ८० ॥ ग्रि। छल्«ूं धागे
सकीप । तंब प्रिज्ली प्रगट तुई। स्वरूप | याठागी भक्तासि अत्प | विभप्रताप
बाधूं न हाफ ॥ ८! ॥ कांमें छव्योें हरि-सक्तांसी। तंथ हरि कामाचा
हदयनाती । तैच्छां विश्ननि निर्मित त्यांसी | भय मक्तासी स्पप्ती नाही ॥८२॥
विप्म उपजयी विरोध ) ठंय विशेधा संवाद गोविंद | मग विरोध तोचि महा '
बोध । स्वानंद-कंद निज-भक्तां ॥ ८३ ॥ ज्यांतति तुस्‍्या चरणी भावार्थ ।
त्यति प्रिफ्ती प्रगटे परमार्थ | ऐसा भाववद्:ं तूं समर्थ | सादा सतत निज
भक्तों ॥ ८४ ॥ यापरि समर्थ तूं संरात्षिता | तें जाणीनि विय्रां समर्स्ता ।
पाय देऊनि इंद-पदनमायां | पावती परमार्था सुजिया कृपे ॥ ८५॥ देते
संरक्षिता ज्यांती | नि छत्लू धांवती त्यांती। मय सफामांची गती फायसी |
पिदेंह्ा)े महणसों लें एफ ॥ ८६ ॥ विपय-काम घरोनि मनी । इंद्रादि देवां
यत्ियूननी | भे भजठे याग-्यजनी । देस स्याठागोनी कौंएती वित्र | ८७॥
इंद याविदाया राजा | सफाम यातिक्त स्याक्पा प्रना। यत्षभाग बर्यिती
बोजा | पाइल्‍था सझिश्रुता न कतिती विध्न ॥ ८८ ॥ खाणसी फामादिफ
पिटेशिी | ते निप्काम का नासव्य्ती । सदव कामा सस्य सनी । सदा
वे कौरसी सूपाम ) ८६३ के सन कामाग्ी बश्ध होती । ते तप गेचूनि
अ.......लब€ब६ल६२९०-००९०००>+«»«--+नन-मज-नीना++ जननननीमनन-क-नननन-पननिनिन+ नियमित न निनिनामीनानीयकनन- 433 ++-नानी वन नकननन-+-“ननननननननम-नन-.

९ परागद, १ सोहसे, ३ ह शटस्राजा,

ले

एकनाथ धरे

भोग भोगिती | जे आतुडछे' क्रोधाच्या हातीं | ते बथा नागवती
तापसी ॥ ९०॥ प्राणायामें प्राणापानीं | निज प्राणातें आकठ्लोनी | वात
बर्ष* शीत उप्ण साहोनी | जे अनुष्ठानीं गुंतठे || ९१॥ जे अल्प
अभिमानाहातीं । जे क्रोधासि वश होती । ते शाप देऊनि तफसंपत्ती । ब्यर्थ
नागविती निज-निष्टा ॥ ९२ || जे अपार सागर तरती । ते गोप्पदोदकी
बुडती | तेबीं मज कामातें जिणोनि जाती । तेही नागबती निज-
क्रो ॥ ९१॥ मज कामाची अ्ूर्ण काम-इत्ती | त्तेचि क्रोधाची छृढ
स्थिती । काम-क्रोध अ-मक्तां वाधिती | हरि-भक्तांप्रती तें न चले ॥| ९४ |]
तुश्या भक्ताँप्रती जाण | न चले काम-कोध-बंधन | तो तूं मक्त-पति नारायण।
धुज आमुर्चे कामपण केवीं बाधी || ९५ ॥ नैणतां तुझा महिमा | आम्ही
करूं आछयों निजधर्मा | तुजपासी नित्य निज-क्षेमा । पुरुपोत्तमा
« कुपाछुवा ॥ ९६ ॥ अपकास्या उपकार करिती । या नांव निर्विकार निज-
शांती | तेचि शांतीची परिपाक-स्थिती | विग्रकर्त्याप्रती हरि दावी ॥ ९७ |)
सांगोनियां आपुछी स्थिती | कामादिक स्तुति करिती | तंत्र परमाश्चर्य
देखती | जिया अत्यद्धुती अकस्मात ॥ ९८॥ रूप वैभव बर्ंकार।
श्रियेहनियां सुंदर । सेवेछागीं अति-तत्पर | सदा सादर सावधानें ॥ ९९ ॥
नव छाघ्रव नारायणा । फैसें या दाखबिलें ब्रिंदाना | त्या झ्लिया सकब्ठ
सर्वागना | दिवा खद्योत जाणा तैशा दिसती ॥ १०० || देखोनि त्यांचिया
स्वरूपासी ॥ अप्सरा दिसती जैशा दासी | अत्यंत ल््जा जाली त्यांसी।
काव्मिसी उत्ततत्या ॥ १०१ ॥ त्यांचे अंगीचा सुगंधन्बात | तैणें भुढला
चसंत | मलयानिल जाला श्रांत | त्याचा मंगन्रात छागतां ॥ १०१॥
नारायणासी विद्या कैसी | जे भुछ्यूं आले आपणासी | भुठी पाडिढी
तयांसी | योगमायेसी दावुनी | १०३ || सुंदरतें रंमा तिछोत्तमा। जियां
मंदर्मथनों जिंतती रमा | रंभेहुनियां उपमा । उत्तमोत्तमा अति-
रूपें ] १०४॥ तें अति-ाश्चर्य देखोन | जाले कामादिक मूर्छायमान |
तयांप्रती नारायण | काय हांसोनी बोलिछा | १०५ | आम्हीं भवस्य
पूजाओें तुम्हांसी । कांही अपीर्य बलिदानासी | संतोपावया इंद्रासी | यांततील
एकादी दासी अंगीकारा तुम्ही ॥ १०६ ॥| यांचें सौंदर्य अति-थोर |
म्हणाढ होईंठ अपमानकर । तुम्हांसमान जे मुंदर | तिचा अंग्रीकार करता
पम्हीं ॥ १०७ | म्हणाछ यांत नाहीं हीन। अवष्या सौंदर्य संपूर्ण ।

$ झांपडले, ३ पाऊस,

द्र नवरनात

चाले ॥ ७१॥ ते आमची विश्न-ल्थिती | न चछे तुझिया भक्तांप्रती। *
तूं रक्षिता भूत-पती | तेथें विज्ञाची गठी पराइ्मुख ॥ ७३ ॥ मात्निया
निज-भक्तांसी | विश्नें कैंची महणसी यांती | ऐक त्याहों अभिप्रायासी।
सांगेन तुजपाशीं देवाधिदेवा || ७३ || पावाबया निज-पदातें | छाता हाणून
स्वर्ग-मोगानें | जे नित्य निप्काम मजती तूतें। नाना वि त्यतिं सुस्वर
चिंती ॥ ७४ ॥ उल्लेबूनियां आमुर्ते | है पावती अच्युत-पदातें | याढ्ागी
सुमन त्यांतें | गति-विश्नातें प्रेरिती ॥ ७९ ॥ बी नेदूनि आम्हांती।
है जाऊं पाहती पूर्ण-पदासी | येणें क्षोमें इंदादिक त्यापार्सी | नामा-विश्नांसी
मोकलिताी | ७६ ॥ याटढार्गी त्यात््या भजनापाशी | पन्ने छक्ूं धांवती
आपसी | ब्रिल्ली अभिभत्र' नब्हे त्यांसी | तूं हृपीकेशी रक्षिता || ७७ ॥
सांडूनि सन्‍काम कल्पना | जे रतले तुश्या चरणा। त्यांस आठटी प्रहर
जाणा | तूं नारायणा रक्षिसी || ७८ ॥ भक्त विन्नीं होती कासाबिती |,
धांव धात्र म्हणती हपीकेशी । तेब्हां तूं धांत्रण्या धांवसी | निप्रुर नब्दसी
नागयणा ॥ ७९॥ विश्न न येतां भक्तांपासी । आधपीच मक्तत्संरक्षणासी ।
तूं मक्तांचे चैंपासी' | अहर्निश्ञी संरक्षिता || ८०॥ पिन छू धाँते
सकोप । तंब व्रिज्नीं प्रगठ तुझे ल्वरूप | याठार्गी मक्तांसि अल्प | विश्रम्नताप
बाधूं न शके ॥ ८१ ॥ कार्मे छत्ठो्वे हरि-भक्तांसी | तंत्र हरि कामाचा
हृदय-वाती | तेब्हां विश्नचि निर्वेत्न त्यांसी। भय मक्तांसी स्वर्प्ती नाहीं ॥८३॥
ब्रिप्तन उपनवी विरोध | तंत्र विरोधा साय गोविंद | मग विरोध तोचि महा-
बोध । स्वानंद-कंद निज-मक्तां ॥ ८३ | ज्यांति तुस्या चरणीं भावार्थ ।
त्यासि त्रिप्नीं प्रगटे परमार्थ | ऐसा भातवरं तूं समर्थ | साहा सतत निज
भक्ता ॥ ८४ ॥ यापरि समर्थ तूं संराक्षिता | तें जाणोनि विन्नां समस्‍्तां |
पाय देऊनि इंद-पदन्मायां | पावती परमायों तुक्चिया कृपे | ८५॥ देव
संरक्षिता ज्यांती । निम्न छल धांवती त्यांसी | मगर सकामांची गती कायसी |
दिदेहा' म्हणसी तें एक || ८६॥ विप्रय-काम धरोनि मनी । इंद्रादि देवां
यब्यपूजनी | जे भजे यागन्यजनीं । देव त्यांठागोनी करती विक्त ॥ ८७॥
इंद्र याज्िकाचा राजा | क्काम यातिक त्याच्या प्रजा यन्नभाग गर्पिती
बोजा । पादत्या बतक्िशुजा न करिती विन्त | ८८॥ म्दणसी कामादिक
विटंदिती | ते निष्काम कद्ा नातव्य्ती | सहन कामा वर्य ,असती |, त्तदा
फं4 करिती सन्‍काम ॥ ८९ | जे मज कामासी यश द्वोती । ते तप बेंचूनि
'विनन+-+रीन+न मनन तीनननीननकनीयययनन नयी नी -+--33++नी--ननीननन-न+ न न-«-%+बनिनीननननननीितीयीय-+ववननननम-न-नमीयनन-नंन न न नमी नानक ननल नमन कल थन+- किन तभी नभना- *क्‍ ५

९ परामव, ३ घोड़ोंकके, ३ हैं जदबराजा,

एकनाथ ब्३

भोग भोगिती । जे आतुडले' ऋधाच्या हातीं | ते बृथा मागबती
तापसी ॥ ९० | प्राणायामें प्राणापानीं | निज प्राणातें जाकठोनी | वात
वर्ष' शीत उप्ण साहोनी | जे अजुष्टानीं मुंतडे || ९१॥ जे गल्‍्प
अमिमानाहाती । जे क्रोधासि वश होती | ते शाप देऊनि तप-संपत्ती | च्यर्थ
मागविती निज-निष्ठा ॥ ९२॥ जे अपार सागर तसती । ते गोष्पदोदकी
बुढ़तीं | तेबीं मज कामातें जिणोनि जाती | तेही नागवती निज-
क्रो ॥| ९३ ॥ मज कामाची अ-ूर्ण काम-इत्ती | तेचि ऋधाची दृढ
स्थिती | काम-क्रोध अ-भक्तां बाधिती | हरि-भक्तांप्रती तें न चले || ९४ ॥|
तुश्या भक्तांप्रती जाण | न चले काम-करोध-बंधन । तो तूं भक्त-पति नारायण |
तुज आमुर्चें कामपण केवीं वाघी ॥ ९५ || नेणतां तुझा महिमा । भाम्ही
करूं आढों निजधमी ) तुजपासी नित्य निज-क्षेमा । पुरुषोत्तमा
- कृपाठुबा ॥ ९६ ॥ अपकास्या उपकार करिती | या नांत्र निर्विकार निज-
शांती | तैचि शातीची परिपाक-स्थिती | प्रिप्रकर्त्याप्रती हरि दावी [| ९७ ॥
सांगोनियां आपुली स्थिती | कामादिक स्तुति करिती | तंव परमाश्चर्य
देखती । छ्लिया गत्यद्धुती अकस्मात ॥ ९८ ॥ रूप वैभव अलंकार |
श्रियेहनियां सुंदर । सेवेछागीं अति-तत्पर | सदा सादर सावधानें || ९९ ॥
नव॒ल छाघव नारायणा । कैसें या दाखबिलें ब्रिंदाना | त्या ज्षिया सकत
सर्वोगना । दिवा खद्योत जाणा तैशा दिसती ॥ १०० ॥ देखोनि त्यांचिया
स्वरूपासी || अप्सरा दिसती जैशा दासी | अत्यंत ढुजा जाडी त्यांसी |
काछिमेसी उत्तरल्या ॥ १०१॥ त्यांचे अंगीचा सुगंध-ब्रात | तेणें भुडछा
वसंत | मल्यानिठ्ल जाला श्रांत | त्याचा अंगजात छागतां ॥ १०२॥
नागयणासी विद्या कैसी | जे भुल्यूं आंडे आपणासी | मुद्दों पाडिली
तयांसी | योगमायेसी दाबुनी ॥ १०३ || छुंदरखें रंभा तिछोत्तमा | जियां
मंदर्मथर्नी जिंतदी रमा | रंभेहुनियां उपमा । उत्तमोत्तमा अति-
रुपें | १०४॥ तें अति-आश्चर्य देखोन | जाढे कामादिक भूर्छायमान |
त्यांप्रती नारायण | काय हांसोनी बोडिछा ॥ १०५] आम्हीं अवश्य
पूजाबें तुम्हांसी । कांहीं अपीयें बिदानासी | संतोपावया इंद्रासी | यांतीः
एकादी दासी अंगीकारा तुम्ही ॥ १०६ || यांचें सौंदर्य अति-थोर |
म्हणाठ होईछ अपमानकर | तुम्हांसमान जे सुंदर | तिचा अंगीकार कराता
बुम्हीं ॥| १०७ | म्हणाछ यांत नाहीं हीन । अबष्या सौंदर्य संपूर्ण ।
१ छांपहले, २ पाऊस, ह

द्ठ नवनीत

कीणी न दिसे आम्हांसमान | केबीं मापण अंगीकारावी | १०८॥ जी
नाहीं तुम्हांसमान | सकत्ट सौंदयें अति-संपत्न | तर एकीर्चे करायें
अंगीकरण । होईछ भूषण स्त्रगीसी || १०९ ॥ ऐसे नारायणा्चें बचने |
ऐकोनि हरिखली संपूर्ण | करूनियां साष्टांग नमन | मस्तकीं बचने
बंदिकें || ११० ॥ ऐकीनि नारायणवचन । मस्तकांबुजों करूनियां नमन |
ऊर्वशी पुढारून | कामादिगण निवती वेगीं॥ १११॥ नारायणाचे
ऊरुस्पर्शी | उमी होती नारायणापार्शी | तेंचि नांव जादें तिसी | म्हणती
ऊर्वशी स्त्रगोगना ॥ ११२॥ ते देवांचे दूत | स्वर्ग पावले समस्त | मग
शक्राचे समेभांत | सांगती अद्भुत नारायणन्शक्ति | ११३॥ तिहीं
नाएयणाचें चरित्र | सांगीतलें अति-विचित्र | तेणें मवधेचि सुरबर | जाडे
थोर ब्रिल्मित ये ॥ ११५ ॥ हि
--अध्याय ९
भावार्थ रामायण
अंगदशिष्टार
रामचंद्र सेनेसहित राबरणाशीं युद्ध करण्याकरितां छंकेस गेल्यावर युद्ध
कराबयाच्या पूर्वी, त्यानें वाढीचा मुठ्गा अंगद छ्यास वकीजझ करून
रावणाकंडे शिप्टसंप्रदायाप्रमाणं पाठबिडें. मंगदानें राबणाच्या सर्मेत
जाऊन सीता रामाछा परत देण्पाधिषयीं त्यास पुष्कछ उपदेश केडा ; पर॑तु
राबणानें तो ऐकिडा नाहीं. मग अंगद रामाकड़े परत भाछा. हैं झा
आएयानांत सांगितर्ले आहि-
ओब्या
याउपरि काय कर्तब्यता | श्रीसम पुसे समस्तां | अत्रये म्हृणत्ती
रघुनाथा | युद्ध तत्ततां करायें ॥ १॥ सत्तेन्य मारात्रं ढंका-नाथा।
विचार फायसा पे बातों । ऐसे त्म््ती सांगतां | ते खुनाथा न
माने || २|॥। जे जे राज-धर्म त्रिहित | त्याहीच साथे परमार्थ | ऐसे
धर्म रघुनाथ | उपपादित शाखार्थु' || ३॥ मबतिशयें जो समर्थ | शिष्ट
भाडात्रा छंकेंत | ऐसे बीटा रघुनाथ | कपि समस्त क्षोमले ॥ ४ ॥
आपुछी चोरूमनि मेठी सीता | झ्रापणचि शिष्ट पाठयावा बता | हैं

९ शाह्रार्धाला सतुसस्न असपोरे, २ यड़ीक,

+

पएकनाथ ६५

तंव अय्युक्त खुनाथा | युद्ध करितां भय काय ॥ ५॥ ऐसें बोढ्तां
समस्त | राम सांगे राजधर्मोर्थ | भूत-दया गाणि परमार्थ । समन्वित*'
उपपादी ॥ ६॥ युद्ध-धर्म चतुर्वध | साम दाम दंड भेद | है अनादि-
फिद्ध प्रसिद्ध । विशद भेद वर्णिले ॥ ७॥ युद्ध-सम्यी सामानुक्रमाँ |
हाचि मुख्यत्वें राज-धर्म | सामी भूत-दया-संक्षम'ं | सामचि होय
परमार्थन | ८॥ साम न करितां जे जाण | युद्ध करती दारुण ।
अनसंख्य मरती प्राणि-जन । हत्या कण सोशीछ ॥ ९, ॥ ऐकोनि
रामार्चें वचन | हनुमान घाठी छोटांगण | भंगद सुग्रीचर विभीषण |
वानस्गणासमत्रेत || १० ॥ पडता वानराचें अनुमोदन | स्वयं पुसे
रघुनंदन । शिष्ट पाठवात्रा कोण | तो निव॒डोनि सांगा मज ) ११॥ शिष्ट
नसाबा महा भ्याड | हिर्टे न धरात्री भीड | शिष्ट बीढका सुधड"।
निवडा प्रौढ निज-बुद्धी ॥ १२॥ शिष्ट पाहिजे चपढछ चतुर | देऊं
जाणे प्रत्युत्तर। राहोनियां धुरे-समोर* | स्वामि-कार्य-साधक ॥ १३ ॥
हनुमान्‌ म्हणे खुनंदना। वानर-वीरांची गणना | बीस पद्में संख्या
जाणा | भांगव्णें" अति-बत्ठी ॥ १४ | यांहि माजी वात्ति-सुत | भंगद
बढ्ें व्रिस्यात | राबणाचे समभेआंत | अति समर्थ बोछाबया | १५ ॥
भंगद बोछोनि निधोट | अंगद वीर घीर सुन्‍भट । गांजूँ शके दशा-कंठ |
तोचि शिष्ट योजाबा | १६ ॥ पाचाझनि अंग्दासी। राम आर्लिगी
हृदयासीं | शिष्ट होऊकनी रावणापाशीं | सांगें त्यासी मद्गाक्‍्य || १७॥
दंडासि कारण मुख्य चोरी | तुवां चोरिडी माझी नारी | तुज दंडाबया
बाणघारी | गालों निधौश मी राम ॥ १८ ॥ मुख्यत्वें परूदारा-
हरण | तुझ्या मरणार्चे कारण | दुर्घर सुटल्या माझे बाण । तुजला
कोण राखेछ | १९ || याढाग्गी तूँ गर्पी सीता | शरण जाई अयोध्या-
नाथा | छंका-निज-राज्यीं स्वल्थता | त्रीच तूतें होईछ ॥ २० ॥
ऐसे श्रीरामें आपण | स्थमुर्खे अंगदा सांगून | अम्ृत-फर्ल देकनि
जाण | करवी गमन डंकेशी ॥ २१ ॥ अंगद मरहणे श्रीरघुनाथा | आज्ञा
प्रमाण जी समथों | स्त्रयें पुरुषार्थ बोलता । अंगी मुर्खता चेऊं पाहे॥ २ ॥
औरामासि नमस्कार | करूनी मुखी नामन्गजर | अबछोकूनों छंका-पुर ।
3 समोक शेतीन रे सानोगरगापादत आम, ३ मे प्रत्येक आफ.

४ स्तुत्य कृत्य, ५ चतुर, ६ अप्रभागी, ७ श्चीने, < पराक्रम.
कर ऊड 0...5

द्द नवनीत

अंगद वीर उडाला ॥ २३॥ जैसा श्रीगमाचा बाण | सैसें बंगदायें
उद्ग़ण | सत्वर क्रमूनि गगन | आरा आपण डंकेसी ॥ २४ ॥ रावण-समे-
पुढें जाण । आछें बंगदा्चें उद्ाण | तेणें दचकठा दशानन | कंपायमान
भय-भीत ॥ २५. || अवध्यांचा कराबया बात । पुढती आला रे हनुमंत ।
ऐसा वल्सा' लंकेआंत | अति आाकांत* राक्षसां ॥ २६ ॥ अंगदाती
सन्मुख | बोलों न झके दक्ष-मुख | आणीक कोण बडे मशक। जाडी
टकमक राक्षसां | २७॥ मी अतिथी आढ्ें समेंत | कोणी न पुसां
स्त्रागत । भरें झालां अति-श्रांत | निश्चित महामूर्ख हो ॥ २८ ॥ हलुमंतें
अशीकननी कछी | केडी राक्षसां रंबदत्टीं | तेणें तुम्हां दांतखिकी | बच-
नावर्ढी खुंटडी।॥ २९॥ ऐकोनि अंगढाचें ब्चन | दुरुक्ति बोढामाजीं
छत्लण* | स्त्रयें अनुबादे रावण | सावधान अवधारा ॥ ३०॥ सांडूनि
दुर्गे-द्वार-भूमी/ | तूं आछासी अमार्ग-गार्मा | यास्तव तुजर्शी न बो्ों भाम्हीं।
मौनानुक्रमें' राहिलों ॥ ३१॥ अमार्ग-गामिया्सी भाषण | हैं तो भाम्हां
अति दूषण | ऐकोनि रावणाचें वचन | द्वास्य आले अंगदा॥ ३२॥
राबणा ऐक सावधान । देखे पुढिछाचे अबगुण | आपुछे न देखे दुर्गुण |
रासभ पूर्ण तो एक | ३३६॥ मुख्य अ-धर्म तस्करपण | तेंही परारा-
हरण । तैसा तूँ पापी रावण । कारें बदन त्रिन्छोकी ॥ ३४ ॥ अंगद खब-
छा देखोन | चकचछ कांपे दशानन | म्हणती राक्षस प्रधान । दुसरें
पित्त हैं आें | १९॥ पहिछा करूनी गेल दोत्ी | दुसरा ध्याहुनि आाढा
बत्ठी | राक्षस कांपती चत्अचव्ठी | आतुर्चद्धी वानर | २६॥ राबणासन्मुख
सिंहासनी । अंगद वैसछा पुच्छासनी? | बाॉकुल्या दावी फुछें खवाउनी |
मिचकाउनी नयनांतें ॥ ३७॥ अंगद वैसठा देखान | हछूच पुसे दझ्ानन |
हनुमान्‌ नक्रेसि तरि तूं कीण । क्िमर्थ येथें आाछासी ॥ ३८॥ ऐसे पुसतां
लंका-नाथ | अंगद आपुला इत्तांत | स्त्रथे अस पे संगत | रखुनायातें
स्मगेनि ॥ २९ ॥ जेणें मारीच मारिटा बनांत | खरदूपर्णा क्रैछा घात |
तथा श्रीरामाना मी दूत । यात्टसुत अंगद ॥ 2०॥ राबणा धाइ़नि
काखेतत्टी । समुद्री करेल्या बांबोकी | त्याचा पुत्र मी आावर्वद्शी । आें
तुजजबब्ीी में एक [| ४१३). सीता देठनी झग्णागत। जास्या वाचिंल
टका-नाथ । नातरी स्याचा कर्रान घाय-। ऐसे रघुनाथ वोडिटा ॥ ४२ ॥

के ॥ पुछारा 3 हाह्दाघार, हे नाश, ४ मर्ममदझे भारण, ५ फ्थियच्या

हुरबास्थांया मार्ग, ६ मान सहन, ७ शंपदाब्या शझासनावर,

पएकनाथ ६७

धिक्‌ रामाचा पुरुपार्थ | धिक्‌ धिक्‌ तुझाहों बल्ार्य | जेणें केला पितृ-घात |
त्याचा दूत म्हणविसी ॥ ४३ | ठछ्ुनी' केछा पितृ-बात । मालेसी
हुजा योजिछा कांत । ऐसा नष्ट जो रघुनाथ । ध्याचा दूत म्हण-
विसी ॥ ४४ | अंगदाऐसा निछाजिरा | पाहतां जनीं न दिसे हुसरा।
काय मुख दाखविशी वानरा | रिघोनी सागरी जीव देई ॥ ४५ ॥ नातरी
करी आड-विहिरी | पोटीं घालोन घेई सुरी | जल्छो जत्ठों तुझी थोरी।
निंय संसारी तूं एक ॥ ४६ ॥ साधाबया पितृ-कार्योथ | मिथ्या म्हणविसी
राम-दूत | हाही कछछा मज भात्रार्थ | शरणागत तूं माझा ॥ ४७ ||
मारुनी राम-लक्ष्मण | करूनि सुग्रीवार्चे हनन | तुज॒ क्रिप्किधा देईन |
सत्य बचन है माझें ॥ ४८ ॥ ऐसे बोछतां दशानन । अंगद जाढा हास्य-
बदन । खोंचूनि देतसे प्रतिबचन । तें सावधानी अबघारा ॥ ४९ ॥
स्वयंवरी धनुप्या बाण | चढवबितां सर्मेत पडत्यसि उल्थीन । तुझे आंगीं
नपुंसकपण । कैसे शरण म्यां ब्हा्ें ॥५०॥ बहुत ऐकिके सरण।
त्यामाजी तूं कबण । व्यांचें विविध लक्षण | विचक्षण जाणती॥ ५१ ॥
रात्रण दशमुखांचें किडें । किब्रा पातर्लें घुंगुरडें | बच्छी न पाहे तयाकड़े ।
तो कोणता रावण ॥ ५२ ॥ बिचित्र देखोनी बानरीं | मज अंगदाच्या
पाव्यण्यातरी | रात्रण घांधिला खेव्ठण्यापरी । हेम-सूत्री/ शुंखव्ठें! || ५३ ॥
प्यांतीछ तूं कोण रात्रण | हैं पुसात्रें न छगे जाण | माझ्या पद-लत्तांचे
बण । मुखी संपूर्ण दीसती | ५४ ॥ तो तूं मनिशय दीन हीन। भद्दी
बैसछासी रावण | तुज कैची आंगत्रण | कराब्या रण रामासीं ॥| ५५ ॥
अंगदाचे वाग्वाण | हृदयीं खोंचले संपूर्ण | तेणें तकमर्व्ठी राब्रण | प्राण
जाऊं पाहती ॥ ५६ ॥ समेसि बैसोनी वानरा | किती जल्पद्गी सैराबैंगा |
तोंडा नाहीं वोढाबार” | दश-झ्िरा* नोकखिसी ॥ %७॥ शके मापझी
आंगवण | बेदी घानलछे सुरु्णण । राम बापुडें ते कोण । मजसी रण
फंरावया ॥ ५८ || इंद्-चंद्रादि सकछ सुर | माश्े बरचे जाठे चाकर ।
मद्यें कांपती थरथर । अहर्निशी रावती ॥| ५९ || राम बापुर्े केव्छ नर।|
आमुर्चे खाजुगें" प्रासमात्र | वानर जे का बन-चर | धार्केची संप्रा्मी
मस्तीर ॥ ६० ॥ मुख्य भक्ष्य राम-लक्ष्मण | मर्कटें कोशिब्रिस जाण। एका

$ ठकतून. ३ उत््य देकन , ३ एका. ४ दिप्यमे बामनावतार पऊन पाता
पातलेल्या दैत्यांचा राजा, ७५ सोन्पाच्या साँसडीने, ६ सिंदासनावर, ७ प्रत्तिदंध,
८ रादधाछा, ६ साय.

६८ नवनीत

ग्रासे कुंमकर्ण । मक्षीर आपण क्षणार्थ ॥ ६१ ॥ ऐक रे राबणा दुर्मती | :
दुष्टयुद्धी दुष्ट-ाती | चैतन्यबिग्रही' राम-मूर्ती | त्याप्रती मनुष्य म्हणसी
तूं ॥६३॥ श्री-रामाचा सेवक | हनुमंत एकछा एक | तेणें मर्दूनि तुझें कटक ।
तुझे मुख जाछिलें ॥ ६३ || सीता अप्नि आपण । रामासि रिघाडिया '
शरण । तैंच बांचती तुझे प्राण | एन्हवीं मरण तुज बाठें॥ ६४ ||
सीता रामासि न देतां जाण | रातरणा तुज राखेढ कोण । मींच तुझा घेईन
प्राण | गांगवण पाहें माञी ॥ ६५ ॥ राबणा तनझीं दहा-हिरे | मीच
छेदितों नखाग्रें | परि तीं शिव-स्त्र" अ-्पत्रि्रें | म्हणोनी करें स्पर्शेना ॥ ६६ ॥
अंगद आदब्ठछा आंगासी। बोलिछा निष्ठुर वाक्यासी। तेणें रावण
कासाब्रिसी | अतिकोपेससी कोपछा ॥| ६७ || वांचवाबया आपणास |
कऋोधे सांगे प्रधानांस | धरा मारा धानरास | मज समेत निर्मसी ॥ ६८ ॥
फांहीं न धरिता भीड | समेमध्यें हा माकड | माझ म्हणे कार्छे तोड।
खंडबरिखेंड करा यासी ॥ ६९।| ऐकोनि रात्रणा्चें बचन | अंगदा धरा-
बया जाण | सैन्य सेनानी प्रधान | अति गर्जोनि ऊठले ॥ ७० |. कीं

पुच्छी वाहु-मूर्ठी | मंगद धरिदा राक्ष्ती सकीं | तयांसहित ती भातु-

बैंदी । बेंगें तत्कारीं उडाठा | ७१॥ आांग झाडिलें अंतरात्वीं | र्षसी
धरिटा तो बल्ली । अंग-बरातें पडोनि तत्ीं | जाली रागोछी मत्रच्यांची ॥७२॥|
स्वयें मारुं: नये रावण | अंगद जाणोनि आपण । पायी दड़पोनि दशानन ।
मुकुट हिरोनी घेतठा ॥ ७३ | मुकुट घेऊनि आपण | भंगद उडाला
सन्नाण' | शिरं मंडप ऊचढिढा प्रूण । हैं नाहीं अवगत बेंगदा ॥ ७४ ॥
मंडप देखोनियां मायां | कोप आला श्रीरघुनाया | शंगदा केंठी अधर्मता।
दत्तर अर्थ श्राणिडा ॥ ७९ || मंगद म्हणे श्रीरधुनाथा | मी निज बे
उडता | केच्हां मंडप वैसछा मार्था | मज न कब्य्तां येर्थे आलम ॥ ७६ ॥
देशी-सदल्ल स्तेम ज्यासी | ऐसा मंडप घेऊनी सहनेसी | पुनरपि नेऊनि *
छंकेसी । ठेवी स्व-स्थानीं गंयद ॥ ७७॥ श्रीराम मुकुट घेऊुन ।
पाचारिछा व्िमीपण । त्याचे मस्तकी आपण । संतेषोनी घातडा | ७८ ॥
“युद्धकांड, झ० ६-८०

१ झानमूति-शानस्थस्यी, २ शिवाा अर्पिलडी यस्तु घेतल्यास महापाप लाये,
राइजानें आपती शियं शिवास वादिली होतीं, हा गोहीस उद्देधन येयें त्यास डिवस्य
महटलें शाह. . ३ सवेग,. अ पूर्वीच संदेदे राम्य रामाने दिभीषणात दिखें होते दूत
*दत्त श्र ' ( दिलेसी पस्नु ) झ्में मदद आड़े

नर ८
शंख महंमद

अहमदनगर येथीछ रुईबाहिरें या नांवरचें खेड़ें हें शेख महंमदाचें मूठ
ठिकाण- त्याच्या बापाचें नांव महंमद व आईचें नांव फुछाई. पंधघरासोव्ठा
वर्षाचा असतांना बडि्ाच्या अज्िबरून बकरें कापण्यास गेला असर्ता
त्या प्राण्यार्चें ओरडणें ऐकून शेख महंमदाचें अन्तःकरण हवर्े व शज्भघावार्चे
दुःख कसे असतें हैं पाहण्याकरितां त्यानें स्वतःचें बोद कापून घेतलें:
त्यावरून जनावरांस छेश कसे होतात याची त्याठा कल्पना आली, ओणि
इतःपर प्राणह्ानि करणार नाहीं अशी त्यानें शपथ बाहिली, अर्स म्हणतात-
त्याचा नक्षी काल कव्ठत नाहीं.. ' योगसंग्रामा 'च्या पैधराब्या अध्याया क्या
आरंगीं तो आपल्या गुरूचा निर्देश करतांना दिहितों, “३ नमोजी
श्रीगुरु चांग (चांद) बोधछे। त्यांनीं जाणोपंता बंगिकारलें | जाणोबानें
एका उपदेशिदें | दास्यलगुणें ”. “एका” उपदेश करणाण हा जाणी-
पंत म्हणजे जनार्दनपंत दिसतो. तर्सेच एकनाथास चतुछोकी भागवत
मरारठीत लिहिण्यास ज्या ध्राह्मणाची भेट कारणीमूत झाली व जो पु्दे
» जनार्दन स्वामीचा उपदेश घेऊन त्यात्या सानिष्यांत राहिछा ” अरे
भाव म्हणतात, तो चंद्रभठ चांद वोधछा असर्णे शक््य माहि. आपणि अर्से
असल्याप्त तो एकनाथाचा समकालीन म्हणतां येईढ. शेख महंमदाठा
कबिराचा गवतार मानतात- श्रींगोंदें येथें याचा मठ गाहे. “शेख
महँमदास मालोजी राजे भोसले व त्याचे दिवाण वाढ्थाजी कोन्हेरपंत यांनीं
गुरु म्हणून थारा विधे जमीन इ. स. १५९६ पूर्वी मकर॑दपूर वसबतांना
दिली होती, ” असे रा. वा. सी. बेंद्रे कव्ठवितातः महिपतीनें भक्तित्रिजयांत
(अ. ५२ ) याची कथा वर्णन केली आहे. 'योगसंग्राम', “ निप्कटंकवोध
ये 'पंत्रनविजय ! असे याचे ओत्रीबद्ध प्रंथ थ पुष्कछ स्फुट अमंगही
उपछब्ध ग्राहत.. पुद्दीछ तीन उर्तार *योगसंग्राम” या व्याच्या ग्रंथांतून
घेतले आहत: ग

विशेष माद्ितीकरितां पद्दा :--' योगसंप्राम '--सं० शि. सी. बागढे,
मुंबई, (८८९.

७० नचनौत

योगसंग्राम
परमेश्वर एकच
ओब्या
श्रीगणेशञाय नमः | जल्लेजछा' हु अछा' गनि' प्यारा | जयजय जी
जयबंत नरा | विश्वव्यापक्र निजपरमेश्वरा | रहीमान' साथा [१ ॥
अव्यऱ" समजो एक ब्रिस्मिल्लाद | भग सहस्न नामें विश्व व्यापत् । बंदेगी*
करो!" छोडो' गछबा | सदुरु सेवूनियां ॥२॥ सच्चा पीर कहे"*
मुस्तठमान | मन्हांठे म्हणविर्ता सहुरु पूर्ण | परि दोन्होंत नाहीं भिन्नल्लपण |
आंखी'र खोल * देखो! भाई ॥ ३॥ हछप्पन्न मापा बचनप्रकार | करती
एक बछ्धाकी जिकिर'४ | भाषण भाषतां करती किरविर | किल्षापरो८
पक्डकर'* || 9॥ बोण्खखा क्रिल्लाफ कुफरकी* निशाणी" | तेणें ईश्वर
गोबिटा भांडणी | स्त्रह्यीत करीछ आत्मज्ञानी | पीरके मेहरसु ॥५ ॥|
फारसीन आव** ब्रियाद* | पाणी मांगे मन्हाठा नेणे भेद | तेणें प्रयर्तठा
अनुवाद | देखों समजेबरिण ॥ ६॥ तान्हेखा कानडा रण निर्दुड!।
मुसलमान म्हणे केंब” करता गडबड | दुभापानें दोहींस करन समृद्ध | सीर
पाजिलें परियेसा || ७|॥ दी छष्पन्न मापेची क्रिल्ली | करों आला
' अनिर्बाच्य बीढी | त्याचीच जञाणा म्रांत फिलली | ईश्वर भामास
भासि ॥ ८॥
“प्रश्नंग ७.
इश्वगाचा उपकार
एके दाहांस दिधें वन्न-अन्न | तो जगीं म्हगे स्‍्पां पोसिले संतजन |
पुसतत्यात्रिण मिख्खी भूषण | मभिमान धरूनियां ॥ १॥ पहा चगचर
पोशिले ईश्वर | कीप्हाये* सांगीवर्णे नाहीं दातोरें। पर्नन्ये शीत के
कृपाधोंं । जियांचे काठुब्यतों ॥ २ | पर्जन्यकारछी कैठी उत्पत्ति
उष्णकार्ठी जीव करपोन मरती | यादार्गी वायूच्या इुल्का फिशती।
“५ अआग्ा पेए ये दिवफवा आह, . ६ इसाड... ७ आरंगीया, . < परमेभर.
« नमस्कार, १० करा... $१ सोडा, ॥२ ढोंडे,. १3 ठोक... १४ उपतत,
३५ पद्ठा,. १६ कतायी,... १७ पाणरस, १८द्?ैंप, मेपस्य, १६ पहन,
२० पप्वंदादी,. २१ सूज़, ' ३९८२३ युहच्या हपेंगें. ४-२५ पी भाग,
२३६ पाशी क्षाण,.. 5७ कदशाना,.. २८ सेदाफर्सी,

इख महँमद है

ईश्वराच्या सत्तेनें | ३॥ पहा शीतकाल्यीं आांकडती' जीव | याढछागी
रवि उष्ण-उपाव | अंधाराठागीं केछा असे ठावब | उजेडाचा ॥ ४ ॥
महा स्वा्-शोकें उन्मत्तती। म्हणोनि निद्रा निशी भिश्रांति। केली
दयाकछुबा श्रीपती । चक्रवर्तीपणं ॥ ५॥ कोण्ही पोही चाढ्ून* पाजिे
पाणी | तंवर तो भूषण जनांत वाणी | तैसा नब्हे ईश्वर कल्पदानी |
चराचर ठाईच पाजिलें ॥ ६ ॥ शेख महंमद सांगे ईश्वरसीभाग्य | नवखंड
पृथ्वी जयाचा भोग | अनेक चौदा मुवर्नी उपभोग | कसछूनि अकर्ता
माठी ॥ ७॥ अठरा भार वनस्थव्ठिचा मेत्रा | तुबां जिवांछारगी केछा
गा अव्यक्त देवा । उन्मत्त नेणती तुशझ्षिया ठेवा | ठवाल्गी करितील ॥ ८ ॥
अनेक भीग अलंकार प्रतिष्ठा | है मनुप्यास कैली गा गुणबरिष्टा | तुझे
स्तुतीब्रिण. अनेक खटपटा | बचके'. पाणी'. घरितीछर ॥ ९ |॥
जगदीशाची वर्णेना असे अपार | मी काय स्तुति करूं जाणें पामर |
सद्ुरु बोलते जाछे सगुणाकार। स्वाजुभंत्र आपुल्या ॥ १०॥ कोण्ही
एकास विंजणवारा* घातछा । त्माचा त्यानें उपकार मानिछा । ईश्वर ब्िश्वास
बायो घातछा । त्याचा उपकार नाहीं॥ ११॥ सप्तसागर नद्या अनेक
बोहत्ठा । का ईश्वराच्या पोष्या प्रत्नव्य | उदक सेवूनि नाठबिती गोपाछा |
उपकारभाबिंसी ॥ १२॥ जे उपकार ईश्वराचे मानिती | त्यांचे चरणिची
होईन रजरति" | मज दिले उपकार मानीन सेतीं | शेख महंमद
मणे ॥ ११॥ स्वयें शरर झत्तिकेचा पुततछा । त्यास कर्चरण दिघडे
गोपाल | पाठ पोट विपयसुखलीछा । ऐसे दणें तुझे ॥ १४॥ उदर
हृदय मन पत्रन मति | झुद्ध आत्मज्ञानाची आनंदस्फूर्ति | भांवें रक्षुमी
धनधान्य संपत्ति | मज उदारीय तुझी ॥ १५ || सर्व नवह्भरांचा आभारु |
ऐके तुश्या निजनामाचा उदच्चारू | यावरेगव्ठ अनेक ध्वनि दणात्कास |
ब्ह्मानेदी ठात्टी लागल्या (| १६ ॥ मज ईश्वर नेत्र तुझे देखें । देखितें
सगुण तुझे पेखणें” | शुद्ध पत्रित्र वाचेचें बोढणें। है मम उदारिय
तुझी ॥ १७॥ या स्थूछीं रस ना गोडी | मज चत्रि घतां छांग माबदी |
पर्स चित्त जिब्रें न सोडी | नामस्मरण तुझें ॥ १८॥ एक दिवटी छावून
नेढा विन्हाडा | तो म्हण उपकार केठा गादा | परी रविशशीचा उपकार

१ कुटकइ्तात, . + पाणपोई कछन, ३ भ्रश्नस्थ गोद कए पाद्तील, ४ पंज़्याना
बारा,. ५ धुल्ीचा कण. ६ औदार्य. ७ नाचरंग,

डर नवनीत

वेडा | मानाचना कांही || (९॥ रविशशी ईश्वराचे दिवदे धोर।या
जीब्रांडागीं केछा उपकार | अभक्त मानितीना त्याचा उपकार | विषयीं
ठीहुप जाछे ॥ ९०॥ कोणी कोणास बैसें घातली तिवाती' | तो
जन्मवरी आठयी उपकारासी | पहा ईश्वरें अंथरिलें महीशी | मृद उपकार ने
मानिर्त ॥ २१॥ कोणी मंडप दिधल्याचा उपकार | तो जन्मकरी
आतठत्रिती साचार | ईश्वरें मंडप दिघखा नभाकार | जीव्र असोन न
मानिती || २९॥| कोणी दिधली पाठखी छत्र घोडा | तो भाखुरजाद*
महणवी रोकडा । देह सरत्या जाठासे बेडा | चौन्यांशीं दक्ष भोंगितां ॥ २३ ॥।
छत्नी पाडखी राजपद भोगणें | ऐका तेंहा ईश्वराचें देणें | महातपसामग्री
करूनि मरणें | कल्पनेसी पात्रती | २४७॥ मंत्र सुख दुःख ईशराचें
देणें । जैसा भाव भजन तैसे मोगण्णे | को्णी रुसाबया नाहीं कारण |
अहिक्यी' अहिक्य* श्रीते ॥२६॥ शेख महंमद म्हणे निर्गुणासी।
वा वर्णवेना तुझिया रूपासी | अगाधथ उपकाराच्या राशो। उत्तीर्ण
नोंहेचि कांही ॥ २६ | उपकार आात्मज्ञानं न्याहात्टितां। प्रेमें उमासा"
येतो बर्णितां | शरण स्पतों संता महंतां ) ईश्वर-उपकार बरणोवया ॥| २७ ॥
“>प्रसंग ७.

साधुर्सत

बिंधटा तीर मांगें मुरढे' | तरी साथूस निंदा घड़े | हैं गुह्य न कब्य्ता
म्हणती बड़े | साधू थोर निंदक ॥ !॥ पडोन प्जन्याचा थेंबुदा"।
जरी चंद्ोन जाय चैकुंठा | तरी साधु हूं महणती सोठा | बाघ जड़ों
पाहे॥ २॥ उंबग्चे फूल तेंच फछ | तेसे साथूचे शब्द केबत्य । मृजधि
शब्द निर्फछ | बायफुलान्यायेट ॥ ३॥ खारीक वर्री गोडल्मपण्णें । मित्र्ती
कठीण भाठेद्दी जाणें । तशीच नष्टाची बचने । बरपंगाची गोदी ॥ ४ ॥
क्ेफतीटा कांग्याचे ब्ेढ़े | मितरी निपजतो केयडे | तैसे साथूये शब्द गादे |
परोपकारात्यगी ॥ ५ फणस सर्वगी कांटयटे | मितरी महा गोदोर्ने
कोदल | तेसे साथधुद्दय जाडें। बोधासेगें पर्प्पिसि ॥ ६॥ नास्थ्ट
क्ीण दिसे बादेर | भितरी खोजें अद्वार" | वैसे साइूसें अंतर | योपें

« ३ गाया, तक््या, २ (7). ३ एट्रिएों, ४ पेदिस्द, ५छसासा, ६ परत,
- ७ झदान पेंए... ४ योझ मोदोरासारसे, $ झूदु

शेख महंमद ७३

वोसंडले' [| ७|| मांबें सालें तुसर्ट रस गोड | गाठोछी निव्र जैसा
दगड । तेसे अभक्ताचे कैबाड' | वरदकूर गोमटे' ॥ ८ ॥ इंद्ाबनें! कोवक्ीं
कड्बट | पक्त जाल्या येतसे बीट | तैसे अभक्त अति नष्ट | तारुण्य
बृद्धपर्णी ॥ ९ || पक्क जाडिया इंद्रावन | अमृतफल्सें दिसे दुरून | हातीं
घरुं नये, कट्टपण | तदन्यायें कपव्यायें || १०॥ जो स्वर्यें गति नष्ट
चांडाक | त्याला साधु दिसती अमंगर । संचितानें पापें तुंबछ । तेणें
गुणें ॥ ११॥ परमात्मा आणि साथु। या दोहीं नांबांत नाहीं भेदु |
जैसे घरतामिश्रित असे दुधु । द्वतीं अद्वैतपणें ॥ १९॥ ऐसा सद्गुरुशी धरा
भाव । तो कैसा करावा उपाय । शेख महंमद सांगती सेब | समे श्रोत्या-
प्रती ॥| १३॥ जैसा गोडीस झोंबे मुंगव्ठा | भोढितां तुटोन ये बेगढ्ठा |
तेसे प्रब्तावें वेल्हाव्य | सदुरूचरणी ॥ १४॥ जैसा निः:संग होउनी
मासा | आहारालागीं गढ्ठ गिल्शी तेसा | ऐसीच ब्रिपयांची आसा | जीव-
घात करी ॥ १५॥ द्टी देखोनियां रुंदरी। एकाग्र होती अजचारी |
तैसें मन गुरूचरणाबरी | माथा ठेबावा ॥ १६॥ दरवडा ध्यात्रया
दरबडकरी | नाना परीचा छाग करी | तैसा भाव सहुरुसेबेवरी | धरावा
श्रोतीं वक्तीं ॥| १७॥ पक्षी कबडपांखडे आंवव्ठोन। छक्षे न्याहात्वी
मीन । घुडी आधोछी ग्रास करणें | तैसे गुरूचरणीं व्हांत्रे॥ १८॥
उडता पक्षी तो राजहंस | व्यास मोतियांचा सौरस | तैसा साधुसंतांस
विश्वास | सोहं नामस्नाचा ॥ १९॥

-“प्संग १5%.

$ थवथवर्लें, भरन रादिफें, २ घढ़, ३ कारस्थान. ४ वरन सुंदर,
५ कव॑इलें, ६ सेवा, उपासना,

॥+: पी.
दसापत

बेदरच्या बाहमनी पादशाहीतीकू नारायण पेठ या गांवी दिगबरपंत
नांबाचे देशपांडे होते. दासोपंत (ज० १५५१, मृ० १११५) हा त्यांच
मुछया. दासोपंताच्या आईचें नांव पार्वतीयाई. लहान ययांत कांडी संकट
प्राम झाल्यामु् दासापंतां्चे उक्ष परमार्थोकड़े ठागलें व ते दत्तोपासक
ब्रनले. अविजोंगाई येथें त्यांच्या नंशजांकडे दासोपंतांनी लिहिलेला आरणि
नष्ट होत चाठलेला मोठा प्रंथसंग्रह आाहे. . गतिवरच त्यांच्या सहां टीका
अहित. स्यांपेकी सर्वातत मोठी “ गीताण॑व * नांबाची जी टीका भद्दे तिची
ओवबीसंजया सत्रा छक्ष अहे, असे म्हणतात. गौताण्णंत्राचे तीन-चार
अध्याय भाव बगरेनी प्रसिद्ध केछे आहेत. त्सेच ग्रंथराज (सं० शॉ. श्री. देव)
परदे (सं० का. था. छेले ) बगैरे त्यांच्या चाह्मयाच्रा अल्प भांग छापडा
गेछा भाहै. बाकी सर्वे अप्रकाशित आहे. याँिकी पंचीकरण नांबाचां
एक म्रंथ दासोपंतांनी पासोडीबर छिहिेखा असून तो नुकताच प्रतिद्व झ्ाठा
आहे. खाछीछ उतारा त्यांच्या * ग्रंथराज * या काब्यांतीड भाहि.

विशेष माहिताकारितां पहा :--महारा्ट्र सारस्वत (भा. ६ )--भवे;
मराठी वाइप्रयाचा इतिहास खं. २--पांगासकर ; महाराष्ट्रीय वाहमय थे
जीवन (मं. भ. करंदीकरांचा लेख ); दासोपंतांची पासोईी--सं० न. शे-
पोहनरकर,

ग्रंथराज
संसार आत्तार
ओब्या

आश्रमधर्माबाचून | न बडे बैद्रिक धर्मताथन | मोक्षाये टपाय साधारण |
बांचूनि तेणें ॥ १॥ ऐसानि स्पुरे तें विचाए । ना तरी पद्मपेसा तो
नह | उपाधो न चंठे प्रक्राछ | मग दास मेत्णय्यी ॥२॥ परम छामु
अंतःकरणी | नेचि कृतकुत्यता मानी। मंग तया आइणी । पुरवितां
फामाची ॥ ३॥ देखोनि जनाची ईजना' | उप पुताची बासनां ।
विश्वाती ने बढ़े मना । आध्रमी त्तयाँ ॥ ४॥ येकी सासना आपछठीव
झरीरी होती पदिटी | आना दुसरीहि ठागली | ज्रीची पुस्तणें ॥ ५ ॥
है अन्न । आश्रमु निद्रा गीयन | निरंतर छामरलें ध्यान)

फ ॥ इच्छा, २ ऋअरमापूझू, मे चाट,

दासापंत ७५

बाछकाचें ॥ ६ ॥ तीथें दानें तयें बरतें | पुत्रा्थ करिती मुकृत्ते' | देव
देवारयें बहुते | तीथे नहाती ॥ ७ ॥ ऐसो करितां सोसणीए | कन्या जाली
निदानी | तथापि तयांचे मनीं | विश्रांती न बढ़े || ८॥ पुन्नेंबीण
आपुरछा । संसाह बायां गेछा । म्हणरती दुःखाचा जाडछा । आश्रम हा ॥०॥
आशेचां सागरीं बाहातां | मानसपर्वत उल्लेघिता | पुत्रु जाठा अबचितां।
तया दीघांतें ॥ १० ॥ बदन पुत्रा्चे देखोनी | कतकृत्यता मानिती मर्नी ।
परमानंदु अन्तःकरणी | पूर्ण जाठा॥ ११॥ शोर स्नेहें बाढतिती।
देखोनि ऋडाप्रवृत्ती | हर्षतत द्ोती | दोवेंहि जणें ॥ १२॥ मुझ्खीचा
ग्रासु काहुनि | घालछिती त्यांचां बदर्मी | प्राणाति बोब्राल्िती प्राणी ।
आशातंतें | ११॥ आता हो के! बाढेल | के आश्रमा योग्य होईछ |
आपुरें मापण चाठ्वीर । आाश्रमादिक हैं ॥ १४ ॥ ऐसे क्रमितां अपार ।
दिन भरठें संचबछर | उपनयनाचा विचार । करती जाटीं॥ १५॥
उपनयनाचे पार्ठी जाण । अव्यवधान करून | कन्या एकाची पाहोन।
विब्राहों केला || १६॥ परिग्रहो' जाछा अपारु। आतां पाठणाचा बिचारु |
तो अर्थसाध्यु समग्र | ऐसे असतां ॥॥ १७॥ इच्छा उपजछी बित्ताची |
कल्पना अर्थताधनाची । अर्थीचि प्रीति समस्‍्तांची | ऐसे जालें। १८॥
स्लीवासना आपुछीचि । पुत्रवासना दोघांची । अर्थवासना सकद्यंची ।
ऐसे जाढें ॥ १९॥ अर्थाचां ठाई आसक्तें | पोपती वासनाईंतें |
अवर्धीचि कर्मी ययातें | प्रेर्ती जालीं॥ २० ।॥ ख्री बोले अवधारा |
तुम्हीं जाबे देशान्तरा | दिबसां दोंचौंचा चारा" | जंत अस घरी ॥ २१॥
पुत्र बोड़े उपायो। कराबा कांहीं व्यवसात्रों | टाकाताट एकादा ठावों।
उद्यमाचा ॥| २२॥ दिवस उगवतांचि पुरे | कडकडां खाती कुमरें |
शेकूं छागछे सोयरे | इश्टामित्र ॥ २३ ॥ घरची बोढती कठीण।
न बटे से मुखाचें अन्न | मग मुद्ठर्तमात्र पाहीन । बाहेरीच घालिती ॥९४॥।
जे बेकी तो बाहेरी पडला । ते बरेली समस्‍्तां संतोपु जाढा । मग तो बिदेशा
चालिछा | एकठुचि ॥ २५॥ आंगी साहे शीत उप्ण । मारी निद्रा मूक
तहान । कैब भूमावरी शयन । करूं: प्रबर्तटा ॥ २६ ॥ ऐसा तो मार्ग
ऋणूनि । पावछा एके स्थानी । मग अर्थप्रामीझागूनि | करी किया ॥२०॥
वेदांशाब्रांचा ब्रिकरा | पंडितपणे तो पसारा | तेथें तया बाग्व्यापारा |
उसंताचि* मसे ॥| २८॥ वहुरताचे हारे मान | बादें प्रतियादे करून |
वृत्ती्च* केलें खेडन | बहुतांचिये | २५॥ वियेचेनि अधूर्णपण्े ।

$ पुण्यरम, मत, . ३ हांव, तीय इच्छा, . ३ क्षर, . ४ कपी, . ५ सररस,
६ परिवार, ७ अज्नमामुप्री. ४ मिछवावा, ६ विसांदा, ३० निर्यादानें साथन,

जद नवनोत

आंगबडेंसी उठणें | चर्म कर्म बोठ्णें | ते तयावरी | ३० ॥ विद्याबक्ें
बादवछे | झर्रीसबछं | कौटिल्यबर्ड'] जे्णे आंगें द्रव्य मिके | हरे पराबे 4३ !॥ .
तें ते कर्म कांरता। पापराशी जाडिया अगणिता। परंतु संयरर्णा अर्था।
पुरुष न प्रेचि ॥ ३२॥॥ मंग तो जाठछा व्यापारीं। नीचसेवाहि
अंगीकारी । घातपात परोपरी | कल्पी परावे ॥ ३३ || स्वार्मीदच्य चोरणें।
तो पिच! ऐसे माने | परावया शब्दें हाणे | हुयी सर्वस्त् ॥|३४॥
अपार द्रब्य जोडिजें | तें दंडाखंडापरी गेलें | पाप अपार सांचलें | आपुर्ले
त्ेंचि ॥ २९ ॥ मग ते वृत्ति सोडडन | उद्दिमावरी घातलें मन | ऋयपिक्रय
जाण । प्रत्र्तता करे; ॥३२६॥ सत्यत्चन वितरछा | स्नानसंध्ये
मुकछा । उगाचि करी गुरव्वा | पान खाये ॥ ३७) नींचसंगु
निरतद | नीचत् पात्रछठा तो नरु। कुडा! बांकुडा वाग्ब्यापार | तोचि
प्रबर्तता ॥ ३८॥ करूं नये तें करितां | करावें तें न करितां | पापरा्शी
अनंता । संचित जाडें || २९ | तेणें बर्थ न मिले | मग चोरीबरी मन
घातलें | येणें प्रकारें केठे | नाना कमे || ४० ॥ दिवस छागे विदेशी |
मंग स्मगोनि ख्रीपुत्राती। जाते ऐसा मानसी | निर्धार फेठा ॥ ४१॥
बेंगें द्रब्याश्ु एकबंटिछा | मग ती पायी ब्रांधिडा | सल्ररु सवार जाठा।
आजा स्वम्रामा | ४२॥ देखोीनि तयाठागोनी । आनंदु केठा स्वजनी ।
ययातेंहि अन्तःकरणी | जाठा संतोपु ॥ ४३ ॥ सातपांच दिवस ऋमिजे |
भेटीयें आरत गेछें | उपसर्ग सो छागले | पुत्रादिक ॥ ४४ ॥ मवरधोच
म्हणती जातें। ख्री म्हणे मुह्टर्त पाहावरे | हवर" नक्षत्र बर्खें। आजिचि
असे ॥ ४५ || ऐसा नानाप्रकारी | गुहस्थु घातला बाहेरी | तो मांतिं गमे
तस्करी | जैंसा नागव्रिठा:॥ ४६॥ सर्वत्व तया्ें हरिलें | प्रार्णेसी
शरीर सीडिलें | स्वजनी ऐसे केले । परी तो नेगे | ४७ ॥ ना की संसाह
सरिफर्ताचा' | द्रव्यविभागु सकछांचा | पापड्रेंटा ययाचा | तो यर्ति
दिघला || ४८ ॥येणें पापाचि फराबे | मग ते एकलेनिचे भोगायें | द्वब्य
ते तमा या | ऐसा बांदा ॥ ४९,॥ ते बापुलिया बासना। बलछिकद
बांधढ्ा मुदेना | दुःख भोगी तें नाना | सुख्चि मानी ॥ 5६० ॥ _यायरी
देशांतगाप्रति जाये | तेचि क्रिया कारिता होये | तैसाचि मांगुता स्वाश्रमा ये |
जाय पुडती ॥ ६१ ॥वावडी" उड़े अंबर्त! । सूत ते धारकाची करी ।
६ झषट, ३ दुसरे, इगर, २ शाझ्यशा, चूक, य्या, ५ बाईट, ६ पद्धांति-
७ दयपर(), शखिनी, ४ ठप्राह्िण, $ भागैदारीया, १० प्तेग, ११ आह यश,

दासोपंत र

तैसा वासना ठेवूनि घर्त। तयांप्रति || ५२॥ पुरुपु विदेशा जाये।
वासनावद्ध पुडती ये | ऐसियापरी तारुण्य जाये | पावे वार्धक्य ॥ ५३ ॥
जाणें येणें तें खुंटलें | तंब पुत्र प्रबुद्ध जाछे | तेहीं आपुर्ठें आवरिछें।
व्यवहारिक ।| ५४ ॥ वाद्य सामथ्य पुत्राचें। आश्रमी सर्व सुनेचे | वचन
मातापित्याचें | तें चाठेचिना || ५६ ॥ दिवसेंदिवसु उदासीन | बोछती
बोल कठीण | कोठें जाबें निवोन | शरीरें क्षीणें ॥ ५६ ॥ नित्य कछहो
भांडण | मग तीं न घालिती अन्न एवं आश्रमाबाहेरी छोटून | घातढीं
दोधें || ५७॥ मरणावस्था जंब पावे | तंव परिग्रहाचेंचि वर्रं | दास्यत्व
केलें आधवें | शरीरें अर्थे ॥ ५८॥ माज्ी माज्ञी म्हणोन | केठें भात्रें
समर्पण | आता ययाचें कच्रण | तेंचि विचारितां | ५९॥ सात बरुपें
चाढबिली | ते कन्या नब्हे आपुदी | दानीं जया समर्पिडी | तयाची
होये ॥ ६० ॥ तीबरी न चले सत्ता | आश्रमा” तिचिया जाता | लोकां
निंय समस्‍्तां | बैरी होइजे ॥ ६११ ॥ मातां ते पुत्र आपुले | ऐसे होते
मानिलें | तंब कम्येहनि परतले । हेचि बैरी ॥ ६२॥ कन्या देइजे एकातें।
सामर्थ्य न चछे आपुर्े तैथें | पुत्रु बाढ्यूनि एकीतें | तैसाचि दिजे ॥६३॥
तो तिंयेचे हा्तीचा | आपणु नव्हे दोघांचा | व्यर्थ चाकछा' ममतेचा।
प्राणियासी ॥ ६४ ॥ कन्या एकातें दिघठी | परि तेची नब्हे आपुली |
एके शरररें गेली | पराविया गृहा | ६५ ॥ पुच्रु एकीतें दिधछा | तो घरचि
घेऊनि गेला | तिये आधीनु जाछा | आपुटा नब्हे ॥ ६६ ॥ दरीरसंबंध
केलें | तें पापपुण्यचि आपुलें | पुर्ढें मरणा राहिलें | उमें म्हणौनि ॥ ६७ ॥
एवं भापणु आपुछा नित्रोणी' | सखा ना मित्रु कब्हणी | आपण करी ते
करणी | भोगी जीवु ॥६८॥ संसार नामें हे सांत*ँ | नाना वर्णाचे
जन येथ | मौनले" ते पावत | तया अंगसंगातें ॥ ६९ ॥ नाना विद्वांचा
पसारा । करिती आयुष्याचा विकरा | संचिताथी* अपारा | भरिती क्रिय-
माणातें? | ७० | आछे तैसेचि गेठे | आपुरालिया बाटा छागऊे |
जीव स्वभार्तें बेगे | एकट जाता येतां ॥ ७१॥ येथ भिरक्ता्तेचि*
फाबले* | योगु केणें।” सांपडड | बविरक्त नागबछे | गेले
सर्वस्वें ॥| ७२ ॥

| ३ घस, २ नाद, सोड, ३ परिणामी, ४ बाजार, ५ एस्च्र जाके. ६ कर्माचा
सांठा, ७ मागीत जन्मानें चाद जन्मी मोगावें छायपारे फल दिवा पुडील जन्मास्या

प्रारू्धाठा कारण होषान्या चाद जन्मतील बृती, ८ अनासक्त, ६ श्षपी मिढारी,
१० माल,

कप
किस्तदास' तोमास स्टिफन्स

स्टिफन्स (ज० १५४९ , मृ० १६१९) हा जेजुइट पंथावा इंग्रज
पाद्ठी १६७९ साछीं गाव्यामध्यें आठा. याने इकट्टेन आपत्या बिना
पाठविलेली पतन्नें वाचून इंश्रजांना आपदी ईस्ट इंडिया कंपनो स्थापन
करण्याची चुद्धि जाली, असे म्हणताक, गोम॑तकांतीड सास्ठ यरेथील ,/
क्रिस्ती मृरकुछझाचा ती कुलपति होता. तिकडीछ ब्राह्मणांच्या बोलींत
“दप्निन किल्तां! (क्रिस्ती घर्मतत्त) नांवायें एक प्रश्नोत्तररूप
धार्मेक चोप्डे व एक व्याकग्ण अझशीं पुल्लकें त्यानें प्रथम तयार केली:
हीं पुस्तकें त्याथ्या मृत्युनंतर अमुक्रमँ १६१२ व १६४० साली
रोमन हलिपीत प्रसिद्ध झाीं. तथापि त्याचें मुख्य वाइ्रमयकार्य म्दृणजे
क्रिश्वनपुराण हा मराठी आंवीबद्ध प्रंथ हाय. जुन्या हिंदु्माचे
गंध वाचण्यास आपणास प्रतिबंध केडा, तरी नव्या खिल्ती धर्माचीं * मराठी
प्रतिपुस्तके ” तयार कराबी, असा बाटलेल्या आह्मणीर्नी भाम्रह केल्यावरून
पाने हा पुराणग्रंथ लिहाब्रयास घेतत्ा व १६१४ सा पूरा फ्रैछा. यात्री
पहिली प्रत त्याच्या हयातीतच १६१६ सादीं रमन झिपीत मुद्रित शारटी. *
दुसरी थे तिमरी आजृत्ति अनुक्रम १६४९ वे १६५४ सारी प्रसिद्ध शादी. '
पण या पहिल्या तीन आइस्यापिकी एकही प्रत जगांत आज डपडसय्घ नाहीं-
१९०७ साहीं श्री: साल्डाणा यांनी मंगलूर येथे चयथी गाशत्ति छापिी ती
कांही हस्तडिग्वितोबझन हीय... आपल्या पुराणाच्या शबर्टी * क्रिम्तदासु
भरते आपके मुद्रानाम हा कवि नम करते ते विश्शुदास साभा क्रिया
कृष्णुदास नामा या नॉवावहन स्यास्त सूचटें असाकें

याच्या जागेबर आहलेल्या एतियेन दे छा छुता (१६७९-१६५३) यथा
क्च पाने संट पीटरबर मराठी पुराण रहने स्याँव दिंदु देसंदवतानें संदणण
करण्याचा प्रक्‍न झेशा भहे. स्याच्या ओच्या मुमारं पंघगा इजार
जद्दित:. दांव १६२९-३४ साहीं सोज्यात मुद्रित झा:
| द्वाच्या मायून आतीनियु द सालदाश्त हा किस्‍्ली गुरकुछाया कडपति
शाझ,.. * मात अतोनियी जीवित्यकयां! सांराखे एफ मंगदी बोगीयिद
गुग़ण सानें ठिहिदे बढ़े, स्थाची रचना पहन मठिप्रती क्या संन्रे्त्रायी

“ क्रिस्तदास ' तोमास स्टिफन्स छ्थ

माठबण होते. हा ग्रंथ १६५९ साली प्रथम मुद्रित झाछा. याशिवाय
क्रिस्ताच्या वध्तंमावरीछ कांही स्फुट मराठी काब्येंही या व्रिदेशी मिशनरी
लोकानी लिहिलेली आढकतात-

खालील पहिल्‍्या दोन उतान्यांत देवनागरी छिप्यंतर अगठी मूक रोमन
लेखनाबरहुकूम राखण्याचा प्रयत्न करण्यांत मराठा आह. श बदछ स,
क्ष बहुल ख, य बदल ए, ऋ बदछ रु किंवा री, ज्ञ बदल ग्न्य, द्ध बइछ घ
फिंवा अल्पप्राणाबद्दल महाप्राण व महाप्राणावइलछ अल्पग्राण व्यंजन बापरण्याची
स्टिफन्सची पद्धति जुन्या काठ्च्या इतर एतंदशीय मराठी कर्बोच्या
हस्तलिखित ग्रंथांतही आदढकते. सब्रसाधारण बाचकाला दु्बोध हेो।|ऊं नये
म्हणून तिसन्‍्या व चचध्या उतान्यांतीढ भाषेवर थोड़ा संस्कार केला आहिं-

विशेष माहितीकरिता पहा :--क्रिथन पुराण-- सं० जे- एल. सालडाणा)
जेजुइतांचे मराठी बाहमयकार्य (यशवंत, एप्रिठ १९३८); क्रिस्ताचें
बधस्तेभाराहण (९ 70०णछणशे रण धीर एग्रस्सजआओ ण छऐणाए॥५,
8000. 940) ; सांतु भांतोनिची जीबिल्वकथा- सं० भ. का. प्रियोछकर-

फ्रिश्वन पुराण
मंगलाचरण
ओच्या

वो नमी विस्वभरिता | ढेवा वापा रत समरथा' | परमेस्थरा सतेबेता।
स्वर्गप्रधुवचिजा रचणारा ॥ १॥ तूं श्वीसिधिया' दाताढ | क्ुपानिधी
करणाकरु। तूँ सर्व मुखाचा साथर" | आदि मंतु नातीडे" ॥२॥ तू परमा-
नंदु से स्‍्वरुपु | विल्वध्यापकु ग्न्यानदिपु । तूं सर्च गु्णी निर्टेपु । निर्मल
निर्विकार स्वामिया ॥ तूं अदुस्ठु तूं अवेकु | सम दयाकु सर्भ
प्राप्त । सर्त ग्स्यानु सर्व मितित्रंतु | येकुचि देबो तूं ॥ ४॥ तू साख्याता
परमेस्तरु | अनादसिधु" अपरापर*| बादि अनादि अपिनास अमर |
तुजजें स्तवन त्रिोकी ॥ ५॥ स्वर्गु छस्टि तुबां हेव्यमात्र' | केला चंद

१ [समथा), < [सित्यवेता]. ३ [रिद्रीमिद्ीचा]. ४ [सागर]. ५ [नातुई] सांपटत
नाहों, समजत नादी,.. ६ साप्षाव]. ७ श्नादिसिड, बनादिवाझापामन अम्दित्
कषफेडा,. < [अपारंपरिय] परंपरा नाई धया, अनेत ४अम्योद,. ६ सीझने

<० नबनीत

मुर्यु नखेन्रें' | तुजेनि येफे सब्दें' पत्रित्रें | केठी सर्व रचना।॥ इ।
तूं आाणी तुजा येकुचि छुतु | जाणी स्पित्ति) सांतु* | तेगै" जए
एकाचि सनेवंतु | देवी जागाबा॥ ७ ॥ तेया तुजेया दयात्य कुमरा
क्रुपानिधी अमुतसाधरा | स्वर्गग्ुस्टिचिंमा स्वस्तकरा' | नमन मा्जे ॥ ८।
नमी विस्वाचिये दित्ती । नमो वकुंठसभेचे कांती | देवा बापाचा दलिए
इस्ती | सिहासण तुजें | ९॥ जारे तूं आम मनी रिघावा करिसी |
त्तरि अग्स्यानपटछ फ्रेडिसी । अम्ुत्ा सारिखी घोडिब" दात्रिती।
प्रेममारित करीनि | १० ॥

पु थ.

मराठों भाषेची प्रशस्ति
जैसी हरव्ठां* माजि रत्नकिढा' | कि सना माजि हिंसा निछा'" |
तैसी भासां माजि चोखाच्य"' | भारा मराठी ॥
जैसी पृस्पां माजि पुस्प मोगरी | कि परिमव्णा'* माजि कस्तुरि |
तैसी भाषां माजि साजिरी | मराठिया ॥

पसखिर्ओ* मर्घे मयोद | म्ुखिआं'४ मर्घे कल्पतद ।
भासां मर्घे मातु थोर । मराठियेसी ॥

ताराँ मर्थे बारा रासी | सतत बारां माजि र्वी ससी'! |
यां दिपिचेआं'६ भासां मर्थे तैसी | मराठिया ॥

पु. ३, भ. १६

३ [नय्षप्ने), * [झम्में), ३-४ पवित्न भात्मा ( 70% 0॥088 ). हिंदी,
६ [स्वस्यापरा], शाति देयारा, ७ [गोदीर], रवि. ४ झहान दगद छिया सादा,
यो, ९ रत्नरिद् झसा सारा पाठ धसादा,.. जया सूड हानेर्राब्या योगवामिश्वावर
ही प्रध्स्ति भाधारली आदे, त्याँत ' हरराम्रध्ये स्टनकिए । वो पुष्यामप्यें कर छ! हुमा
मगर आहब्ययी, रत्नरीछ हें एशा परतायें माँ आहे. पहा; /गोलाडिशा
दिमाघठ । गेधमादनमिरी विशाद । तेघनि पड़ों रत्नछ्ौस । मद्ापदेत दाडिएा । 7--
झुक्तेन बनन अ, ४, ओ. ८७. १६ मील, नीयत सत्रि,. १) छुट्द, १२ सुग्यां.
१३ [फ्ल्या]. 5४ [हवा]. १६ थी] छछ... १६ ईववील- डे

* क्रिस्तदास ! तोमास स्टिफन्स ८१

कुमारी मेरीचें वणेन

पुढां ती दाबिदनंदनी' | दिवर्सी मार्सी वाढुनी। पितया घरी वरुपें
तीनी । होती मरी' |] १॥ मग एके अवसरीं | मायबार्पें आपुछे कुमरी ।
नेछी जेरुजाल्या नगरी | तेंह्रापासीं' ॥ २॥ वस्त्री बुद्धि ध्यावया | नगरीं
भंकुबारी* होतिया । त्यांच्या मंदिरी नेठी राहवया | तेंड्ाजब्दीं ॥ ३ |
तया तैंछ्ठाच्या द्वारी | सोपाणें” होतीं पंधराबरी | पापाण-जोडित बरब्या
परत | बांधर्ली होतीं ।| ४॥ तीं सोपाणें मरी बत्ठगुनी' | स्वामियाचें?
चिंतन करोनी | गेली महाद्वार टाँंकोनी | चरणचाडी ॥ ५॥ बरी पावतां
उभी राहे | मातेपितयाची वास* पाहे | वंकट" दृष्टी निहाल्िताहे | तयां
दोधां ॥ ६ || दोहीं अधरांसरिसें | मरियेन उन्मत्िलें'" हंसें | प्रकाश-
कार्कीचें जैंसें। दिसे कमछ ||७॥ दोहीं दांतांचिया पंगती। जैसी
मुक्ताफछें ढाकु*' देती | तोखोनी*' माता पिता आलिंगिती | मग निघारीं
तेंह्री ॥ ८॥ भजन करोनि तेंझ्रातें | नित्रेद्यु अर्पिछा देवातें | मग दोवें
घेउनि गेलीं मरियेतें | आंकुवारीच्या'* मंदिरा'रे || ९॥ तेथें मायबापें
आपुछे कुमरी | ठेऊनि आांकुबारीच्या घरीं। परतोनि गेडीं माघारी।
मापुल्या आश्रमातें || १०॥ तेंज्ञाच्या आंकुबारी समस्ती | मरियेचें रूप
निहाब्थिती | देखोनियां उत्तम कांती | पावरती सुख ॥ ११॥ दीर्घ तियेचें
मुखकमछ । नयन सुरेख निर्मठ | अधर सुरंग झत्ठात्व | पोषद्ठे
जैसे ॥ १९॥ सुवर्णेसरियांसरिसे'४ | केंस मिरवती तैंसे | अरुणउदयां
जैसी | किरणें फांकठी ॥ १३॥ अआंकुबारीसि विस्मयी जाह्ञढा । म्हणती
स्वर्गीचा बडुब्रा/ आठा । आम्हां माजी राहिा | कन्येचेनि रूपे ॥ १४॥
आंकुवारीच्या घरी होती । तेथें बर्तठी बसे रीती | तियेच्या करणिया गुण
कीर्ति | अल्पमत्ती न वर्णवे ॥ १५|॥ तिये घरींची शिरोमणि" | ती
मानिछी जैसी जननी । पाव्यिें बर्खे करोनी। तियेचें चचन ॥ १६॥
क्षेत्र तृपे निध्े ठा३ | देहवासना मनी नाहीं। भक्तिमर्यादेवीण" कांही | न

242 6 मम रवकीन-ह.2 इज अमल. देक जल 6 हद की पक कद
९ ढेविद्यी कन्या, २ मेरी, ३ मंदिर, 7'७799 द्वाशच्द जेस्सलेम येयें
सालोमन यानें उभारिछेल्या धर्ममंदिरास योजतात, ४ युमारी, ५ पायन्या,
६ चहल. ७अ्मू्ें, <मार्मग्रतिश्षा, $बांकज्या, १० विस्सविरें, १९ तेज,
पाछ्दी, १३ संतोष पावृन, १३ बालिकाश्म,. १४ सोन्‍्याच्पा सारोधासस,
१५ देवदत, १६ मुस्य (४पफुलांण)-
8४ ४४७ 67-65

<र नवनीत

चिंती आन || १७॥ नित्य प्रभातें उठोनु । परमेश्वरी ड्यछक्ष' छाबुनु
राहे तयाचे चिंतन करोनु । येकु प्रहरूवरी ॥ १८॥ सकक्ीं पुद्ां उठोरि
मरी । सककां मार्गें निद्रा करी | अवव्यांहनि वरविये परी । करो काम-
घंदा | १९॥ चालतां बोढतां वर्ततां | गृहाचारु चाठवितां | अष्टदी प्रद्म
स्मरण करीत | परमेश्वराचें ॥ २० ॥ विवेकाबांचोनि न बोछे | युक्त
बचनीं वथोले | वोखटे' शब्द नाहीं उच्चारिछे | मुखेंकरोनी ॥ २१ ॥
चाठतां न चाछे च॑चतपणें | नेणे चपत्ठ बोटणें | कोपा क्रोधार्चे करणें |
नेंणेंचि भत ॥ २२॥ सांडोनियां गर्वाचार । वर्जिडा मर्निचा बहंकाद।
लीनत्याचा निर्धार | सदां बसे जीबी [|२३॥ मनिचेनि कपटें । न थे
दुसन्‍्याचें वोखंट । जूझ भांडण खोटें | कधीचि नाहीं ॥ २४ ॥ बखवेपणें
सकता ठाई | अनाथातें अब्हेरी नाहीं | सांगातिणीचा शिशु" कांहीं। न
घरी जीबीं ॥ २५ ॥ थापणाहूनि ज्या महंती | तयांसि मानु देत होती।
येगंसि हांसे न करी ती | कवर्णी वेव्यों २६ ॥ कवणातें अपमानु न
करी | दुर्वद्यांचा प्रतिपाछ्॒ करी | भांडती ज्या आंशुबारी | तियांसि करी
मैत्रिक। ॥ २७॥ ऐसियां गुणांनिमिती मरी | कीर्तियंती जाहडी थोरी।
सकक्ांतें आंकुवारी | पडिये' बरवी ॥ २८॥॥ येवढ़ी स्वरूपी स्क्षणी।
जरी तियेसि देखिडी जनीं। तरी बोखटी करपना मनी। न ऐथि
कबणा ॥ २९॥ जंब जंब तिये पाहाती जन | तंग तंव भक्तिस्नेद्दीं मना |
श्राणि बर्ू्यां गुणांची वासना । उठे तयातें॥३०॥ लोहा पाप्सु
छागलिया । मुचर्ण करी लोहा तया । तैसें मरिये दरुपर्णें पाप्ियां | मन होय
निर्मछ ॥ ३११॥ ऐसी अंकुवारीच्या घरी राठटी? | मग चयर्दां वढ्षपांची
जाहाडी | कन्या उपबरी बादीनटी | मरी बाद ॥ ३२॥
पु. ३, अं. ३०

हर संतां महदँतां दोतादे दुःख मधुपानायें
काना नाँवाच्या सवामध्यें एका विद्ाहप्रसंगी द्वाक्षरस (छांग्ए0 कमी
पदछा ; स्यावेद्दी रिकामे रंजण किस्तानें भरारयास लामिडे मर व्याच्या:
बाशीवदानें त्या पाण्पायं द्वाश्वरसांत रूपातर काटे. था चमत्काएों
22 नमन + ० नम नम

३ अठि्यिय मित्त, ३ याट,.. ३ मनाठ, ४ सेई, राग, ५ मैत्ी,
६ धाददती, ० स्‍थती,

* क्रिस्तदास ? तोमास स्टिफन्स <३

वर्णन करताना हिंदुस्थानासारख्या उष्णप्रदेशात मद्यप्राशन करणें छाजीखार्णे
असून व्यामुक्ठें संतमहंतांना दुःख होंतें, भरते कवीनें फ्रारच 'मार्मिक वे
प्रत्ययोग्पादक रीतीनें या उतान्यांत सांगितर्के आाहे-

मधुरेचें* आश्चर्य) ऐकुनु | उठिछा एकु क्रिस्तांवजनु | करिता जाह्ञछा
प्रश्न | पाद्रीपासी ॥ १॥ रहणे हैं आाश्चये स्वामियाचें पहिर्ले | ऐकुनु
माम्हां सुख जाहाठें । तेणें छोकप्रसिद्ध नबछ केलें | म्हणोनियां ॥ २॥
पण परियिसा माक्नी विनंति | आमचे छोकु मधुपान न कारिती |
म्हणीनियां हा आश्चर्याच्रा धरिती । विटाछु एकादे वेढां || ३।| तंब
पाद्री म्हणे यां देशींच्या नरां | अपवित्र दिसे मछु मधुरा | म्हणउनु सांगर्तों
अवधारा । श्रोतेजनन ॥ ४ ॥ है आववधिये क्षिती । वेबेगर्क़ी द्वीपें आद्देती ।
खंड देश अपरमित | नाना परीचे ॥ ५॥ त्यां त्यां द्वीपषतियांसी |
गापुलयां गुणांसारिखें तयांसी | देवें भक्षु दिधछा मनुष्थांसी | हवा
सैसा ॥ ६॥ एकिचि द्वीपबरती | न प्रसवे वस्तु समल्ती। द्वीपोद्दीपी
निपजती । बेबेगक्िया || ७॥ हिंदुस्थानामाजी नारियेली | मिरीं पान
पोफब्णी । आंबे पणस केढीं | उपजती ॥ ८ ॥ माहुका* द्वीपा हीउनु* |
भआणिती काराफुछ” भरुनु | सैठाणा' जुवैयापासाउनु” । येताहे
तिखी“॥ ९॥ फ़िंगियांचीं* द्वीपें बहुतीं | द्वाक्षफल्ठें ओसंडिती'" |
आणिएकी वस्तु प्रसवतो | नाना परीच्या || १०॥ हे हिंदुस्थानीचे
जन । करूं न शकती मधुपान । तयांसी नाहीं देखुन । द्वाक्षफत्लें ॥ ११॥
आपि सूर्यु चाछे मल्तकावरुता | तेणें उप्ण धगी उमटत । म्हणोनि गरज
नाहीं सर्वथा | मधुपानाची ॥ १९२॥ फिंगियचि देशीं । शुद्ध पाणी सर्दा
न घेती वृपेसी। तेथें सूर्य आकाशी। दूर भाहे॥ १३॥ हशैत्य१
पंडे म्हृणानो। द्वाक्षसा मिसक्िती पार्णी। प्राशन करिती प्राणी ।
एकबहुनु ॥ १४॥ आिएकां देशी भेंदे रत्य । तेणे पार्णी आटे तेय |
अति निवर' होत | गुंडपासमाने' ॥ १५॥ तयां देशांतु दीत्यका्क्ी |
पार्णी हाणिती कुंद्लीं | गोणियांतु भरोनि तथा वेलीं। गर्दमांवरी

$ मयायें. २ चमत्कार. ३ मथरन, ४ मलाका देशातून, ५ सूप॑ग.
् सिलयोन, ७ बेटांदून, ८ दालनिनी, ९६ पोईगिजार्ची, १० मरून बादातात,
११ थंडी, १३ वरठीण, घ८६, १३ दग्डाप्रमाणें,

८४ नवनीत

वाहिती ॥ १६॥ तेथें थुंकी घांलितां भूमिकेसी | आठुनु जाय तात्कालेसी
निबर्ी काजूसारिखी' | झिक्रिमिल्ठी' करी [| १७॥ जाणि वहुवेत्यं मलुफ
तेथें | वाट चुकुनु पडती पत्नतातें | रौत्य भेदोनि हिंडतां तेंयें। सांडित
प्राण ॥ १८॥ जैसे पापाणाचें बाहुलें | हांछे चाले ना जोगुर्े | तैसें शरी
निवर जाहालें | रैत्येंकरोनी ॥ १९ || ऐसा तयां देशों । बोखटें' पाण॑
पिवनासी । आणि नाहीं प्रब॑दु* तेथेंसी | द्ाक्षसाचा | २०॥ म्हणोरि
द्ाक्षांच्या गांवी जेध । उष्ण बहुतेक नाहीं तेथ | पाणी करोनि मिश्रित
मधुपान सेब्रिती ॥ २१॥ मराणि शैत्यापासोनि द्वाक्ष नाहीं। पार्ण
बोखर्टे न सेंबे कांहीं। जेथ जबा जाणि पाणियाचें पाहीं। करित॑
पिवन ॥ २२। जेथ द्वाक्ष नाहीं उष्ण बहुत | आणि निर्शधरोदक वाहात |
तेथें मछुपानाविरहित । शुद्ध पाणी सेविती || २३ || ऐसा देवी ऋृपाबंतु |
जैसे हवें ज्यांच्या देशांतु | तैसाचि भक्षु संसारांतु | दिघछा मनुष्यातें | २४॥
म्हणीनि जें वेगढें पिवन | स्व्रामियें दिघलें जनां । तें अपनित्र न म्हणा।
सर्वथा तुम्हीं | २५॥ अथवा जीं मनुष्य देवपुत्रें | आपुछेनि रक्तें केलीं
पवित्रें | तयांसि तुम्ही अपवित्रें | न म्हणा सर्वथा ॥ २६॥ जो कब
मधुपान करी । तो अपवित्रु नव्हे शरीरीं |! जया छागे मधुघुमारी" तोचि
अपवित्नु ॥ २७॥ पापाबांचोनि प्राणिया | येरी कवणही वस्तु जाहालिया |
अपवित्रु न करिती भछ्तेया | मनुष्यातें ॥ २८॥ पण जो मधु
हिंदुस्थानाप्रति | कल्पश्क्षाचा' रसु॒काढिती । भप्मीवरचुनु॒ कदबिती |
तापडनिया [| २९०॥ मआपुल्या छाभा काढिती दुकानां | देती अधम-
जा्तीच्या जनां | तो मधु कवण । म्हणेछ बरवा || ३० ॥ ऐसी मधुरा
चेती मूर्ख । पाणीं न करता मिश्रादिक” | छोछत पडती अल्प सुखा-।
साठी घुमारियें ॥ ३१ ॥ कन्यापत्रात्ें कष्टविती । गृहाश्रम॒ विभाडितीट |
सब संपदा हारपिती" । है म्धुरैकारणें ॥ ३९॥ अपरात्री रिघती धरी।
खाबया न मिक्ठे ते अवसरी । म्हणोनि ज्ल्ियैतें मारी | निर्देयु पुरुष ॥ ३३
तें देखोनि छेकरूंबाव्य | करिती बोभाट कोल्हाछ | धांत्रीनि येती सकव्य |
शेजीवासी'" || ३४ [| मधुरापिबन करतेयां | गाणि छोमियां दुकानियां |

7 १ काँचेप्रमाणें. २ खमकणें. ३ वाईट. ४ प्रतिबंध, भाइशाठी. ५ दाझूवें
ढैफ,, शुदी, . ६ नारढीचा,. ७ मिश्चित. «८ बिघडबिती, ५ घाठवितात-
१० दोजारी. ० *

तुकाराम ्ज्‌

देती गाली शिवरिया | मेठ॒ले जनु )] ३५ ॥ या मधुपिवनापासोनि | आपुरी
दृत्तिभूमी विकुनी | उरठी तिही सांडुनी। न करिती कृपी॥ २३६॥
राजकरु यात्रयासी । शक्ति उपायों माहीं तयांसी | द्वन्‍्य नाहीं गांठिसी |
कया नाहीं मति ॥ ३७॥ मधु मधुरा आंगी भेदछी | तेणें काव्िजिं
करप्ी । आयुष्यासी हानि पडली | हछुहछु ॥ ३२८॥ हें सेवितां
मधुपान । हिंदुस्थानिंच्यां क्रिस्तांवजनां | थोरी छज्मा अपमानु | हांसती
लोकु ॥ २९ ॥ देवचाराशी' जाहालें सुख | परमेश्वर तयांसि ब्रिमुख |
संता महंतां होताहे दुःख | मधुपानाचें || ४० ॥

पृ. ३, अ, रे३े

छुकाराम

तुकाराम हा पुण्यापासून नऊ कोसांबर देह म्हणून एक गांव आहे
तेथचा राहणारा. द्याचा बाप जाताीचा झृद्ग असून वाण्याचा धंदा करीत
असे. तुकारामानेंही कांहीं दिवस व्यापार केठा. परंतु त्याचें चित्त लहान-
पणापासूनच संसारांत नब्हंतें. त्यामुल्ठें व्यापाराच्या चोपब्या, खत्तेंपत्रें
करे त्यानें इंद्रायर्णीत बुडबून टाकिली व संसारोपाधीपासून मुक्त होऊन
तो ईश्वरीपासना फरं; छागछा.. शिवाय त्याची बायकी जिजाबाई ही
स्वभावानें कमाग असून त्याल्य पुप्कल् त्रास देई; हामुल्ठें तो आधिकच
उदास झाला-

तुकाराम विद्वठाचा निःसीम भक्त होता; इतका की “देह जाबी अथवा
राही । पांडुरंगी माञझ्ा भत्रो, ” असा त््याचा संकल्प होता. तो पंदरीची
बारी करीत असे व कथा करीत असे. त्याच्या कयेंत गायनादिक मनो-
रंजक साधनें नतत. गापण केडेले अभंग म्हणून त्याचा बर्थ स्पष्ट करन
दाखबाबा आणि छोकांत बोध करवा, हाच त्याचा उंदेश असे. कथा
करण्याची चाल तेब्हांपासूनच पडर्टी अर्स म्हणतात-

% सतानास,

दर नवनीत

तुकाराम शिवाजीराजाच्या कारकीदीत होता. नामदेवाप्रमाणें

तुकाणमानें हजारों अंग केले महेत- ध्याच्या कवितेत जौत्सुक्य व प्रेम
पुष्कछ माहे; तर्सेच त्याची बाणी प्रासादिक, स्स्छ व प्रेमक भादे व तौंत

शक प्रकारचा जोर ञहे. सोध्या व साध्या शब्दांनी त्यानें केलेडा उपदेश
सर्बाच्या मनावर चांगला ठसतो. हे

भर्कतिं, ज्ञान, वैराग्य व नीति ह्ाांवर मुख्यत्वेकरून हाचे अंग जहेत- '

तुकारामाचा जन्मशक व निर्याणशक यांसंबंधी एकबाक्यता नाहीं.
जन्मशक १५४९ पर्कत मा्गें नेतात; परंतु जन्मशक १५३० व नियीण:
शक १५७१ (फाह्गुन बद्य २) हे काल बरेचसे मान्य झांलिके दिसतात-

विशेष माहितीकरितां पहा : श्रीतुकारामाचे अंग (सरकारी गाथा)
तुकारामाचें चरित्र (पूर्वार्थ)-पु. में. छाड़; श्रीतुकारामचरित्र--पांगारकर ;
मुद्रित तुकारामवाद्मय--प्रियोछकर

स्फुट अमंगर

(१)
अगा करुणाकरा करितसे धांब्रा | या मज सोडवा लब॒करी ॥ १ ॥ ६० ॥
ऐकीनियाँ माक्की करुणेचीं बचने । बव्हांत्रें नारायणें उतात्रीरू )७॥|
मार्ग पुरदें अबबा दिसे रिता ठाव । ठेवूनि पायीं मात्र बाटठ पढ़ें ॥ २॥
उशीर तो आतां न पाहिजे केछा | अहो जी ब्रिहछा मायन्त्राप ॥ ३ ॥
उरलें सें एक हेंचि मज जातां | अवध ब्रिचारितां झत्य जालें ॥ ४ ॥
तुका म्हणे आता करों कृपा-दान | पाउले समान दादी डोब्झों ॥ ५॥

(३)
नाहीं संतपण मिव्ठत हैं हाटीं | हिंडतां कपा्ों रानी व्नी॥ १॥
नये मोछ देतां धनाचिया राशी | नाहीं तें आकाशी पाताढीं तें | २॥
- हुका म्हणे मिक्रे जिब्राचिये साटीं' | नाहीं तरी गोष्टी वोछों नये ॥ ३॥

(३)
मोरप्यानें* सोंग पाछाटिलें बरी | बक ध्यान धरी मत्स्या जेसें॥ १॥
टिल्े माला मैंद मुद्रा ठाब्री अंगीं | देखों नेदि जगीं फांसे जैसे ॥ २॥

बदला, - २ बहुहूयानें,

ठुकाराम <७*

ढीवर या मत्स्या चारा घाी जैसा | भीतरी फांसा कर्मों नेदी ॥३॥
खांठिक हा स्नेहबरादें पशु पाछी | कापावया नव्दीं तयासाठी' ॥ ४॥
तुका म्हणे सैसा मछा भी छोकांत | परि तूँ कृपावंत पांडुरंगा ॥5॥

(४)
विरीोधाचें मम न सहे वचन | वहु होतें मन कासाबीस ॥ १ ॥
म्हणउनि जीत्रा न सांहे संगती | बैसतां एक्रांतीं गोड बांटे ॥२॥
देहाची भावना वासनेचा संग | नावंडे उबरग आला यांचा ॥ ३॥
तुका म्हणे देव अंतंरे यामुल्ें | माशा-मोह-्जाब/ं दुःख बादे ॥ ४॥

(५)
नजगे मांयेसी बारें निखांबें।आपुल्या स्व्रमांत्रे बोढें त्यासि॥१॥
मज कां ठागला करणें त्रिचार | ज्याचा जाए भार त्याचे मायां॥२॥
गोडघड त्यास्ती ठेवी न मागतां | समाधान खातां नेदी मना ॥ ३॥
खेल्वतां गुंतर्लें उमगूनी आणी। वैसोनियां स्तनीं छात्री बढ || ४॥
त्याच्या हुःखें पडे आपण खापरी | छाही तत्यी वरी होय जैसी ॥ ५॥
तुका म्हणे देह बिसंरे मापुछा | आाधात तो त्याढा छागों नेदी ॥ ६॥

(६)
सोनियाचें ताट क्षीरीनें भरिलें | भक्षावया दिलें श्वानाठागी॥ १॥
मुक्ताफव्व-हार खरासि घातछा | कस्तुरी सुकराठा चोजबिली ॥२॥
बेदपरायण बअधिरा सांगे ज्ञान | तयाची ते खूणर काय जाणे॥३२॥
तुका म्हणे ज्याचें तीचि एक जाणे | भक्तिचें महिमान साधु जाणे ॥ ४ ||

(७)
संतांचिये गांदी प्रेमाचा मुकाछ | नाहीं तत्ठमछ दुःखेश ॥ १॥
तेथें मी राहीन होऊनि याचक | घाउतीड भीक तेचि मज॥२॥
संतांचिये गांवा बरो भांडबछ | मबधा बिह्वड धन बिच ॥ ३॥
संतांचें भोजन अमृतावें पान । करीती कीर्तन सर्वक्ञारू ॥ ४॥
संतांचा उदीम उपदेशाची पेंठ। प्रेम-मुस सादीं बेती देता।॥ ५॥
तुका महणे तेथें आणिक नाहीं परी | महणीनि मिकारो जाओों त्थांचा ॥६ ॥

लि +-++न-_-_3+त+त+__+त_>नन्‍तन्‍नतुॉुतनतनत व...

॥ त्यायी मान. दे गर्मवेध्न, ३ बर्मे.

<८ नवनीत .

(८)
सर्वे-भा्ें आर्छों तुजचि शरण | काया-बाचानमर्नेंसहित देवा || १॥ «
आणीक दुसेरें न ये माझे मना | राहिली वासना तुझे पायी || २ |] +
माकझियेबरीचें कहीं जड-भारी | तुजबिण बारी कीण एक॥३॥ ,
तुझे आम्ही दास आमचा तूं ऋणी । चालत दुरूनी भालों मांगें ॥ ४ ॥
हुका रणे गाता बेंतलें धरणें | हिशोबाकारणें भेटी देई ॥९॥

(९)
नीचपण'* बरतें देवा | न चले कोणाचाही हेवा ॥ ! ॥
महाएएझार्डे जाती | तैथें छब्हाठ़े राहती ॥ २॥
येतां सिंघूच्या छहती | नम्न होतां जाती बरी ॥३॥
तुका म्हणे कब्ठ | पाय धरिलया न चछे बढ ॥ 9॥

(१०)
क्ल्या सासुस्यासी जाये। मार्गे परतोनी पाहे॥ १ ॥
तैसें जाले माइया जिया । केब्हां मेटसी केशबा ॥ २॥
चुकछीया माये | बार हुझूहुरू पाहे ॥ ३॥ '
जीवनविग्ठी मासोछी | तेसा तुका तव्ठमढी ॥ ४॥

(११)
घरोघरी भषें जाके अक्म-ज्ञान | परी मेव्यण बहू मार्जा' ॥ | ॥
निरं कोणापासीं होय एक रज | तरीद्या रे मंज दुर्वछासी॥२॥
जाशा चृपष्णा माया काख्यूनि दोन्‍्द्दी | दंभ तो दुरूनि दीसतसे ॥ ३॥॥
काम क्रोध छोम शिणवी बह्टूत | मेव्य्यूनि भांत काव्ठकूट ॥ ४ ॥
तुका रहणे तेथें कांहीं द्वता न ये । मायुप्य मोलें जाये बायांबीण || ९ )।

(१२)
भुंकीमियां मान | दंभ करितों कीर्तन ॥ ६ ॥
जाओ उदासीन देहीं। एकाबीण चाड नाहीं॥ ३ ॥
अर्थ अनर्थ सारिखा | करूनि ठेवीछा पारिखा'॥ ३ ३
- उपाधी-ेगव्ठा | तुका राहिडा सॉबत्ा | ४ ॥

4 झहानपण, ३ घावश्न, ३ ब्रद्ा््ानामण्यें, ४ निराब्य, एकीकोए,

तुकाराम <९

(१३)
भक्त ऐसे जाणा जे देहीं उदास | गेले आश्ा-पाश निवारूनी ॥ १॥
»विपय तो त्यांचा जाछा नारायण | नज़ड़े घन जन माता पिता॥ २॥
निर्वाणी गोर्दिंद असे माग्ेंपुर्दे | कांहाँच सांकड़े पडों नेदी | ३॥
तुका म्हणे सत्य-कम्मो ब्हावें साह्य | घाताडिया भय नरका जाणें॥ ४ ॥

(१४)
याजसाठी केला होता अद्ञहासों | शेवटाचा दीस ग्रोड ब्हाबा ॥ ! ॥
आता निश्चितीनें पावरकछों ब्रिसांवा | खुंटलिया धांबा तृप्णेचीया॥ २॥
कबतुक बाटे जाडिया वेचाचें | नांत्र मंगछाचें तेणें गुणें॥ ३॥
तुका म्हणे मुक्ति पार्णेठी नोवरी | आतां दिवस चारी खेव्ठमेव्डी | ४ |

(६५)
आणिकांच्या घातें | ज्यांचीं निवरतील चित्तें॥ १ ॥
तेचि ओबव्ठखाबे पापी | निरय-बासी शीघ्र-कोंपी ॥ २॥
कान पसरीनी | ऐके बदे दुष्ट वाणी ॥ ३॥
तुका म्हणे भांडा | धीर नाहीं ज्याच्या तोंडा ॥ ४॥

(१६ )
मांडे पुन्या मुखें सांगों जाण मात | तोंडी छाछ हात चोडछी रत ॥ १ ॥
ऐसियाज्या गोष्टी फिक्या मिंठेव्रिण | रुचि नेदों अन्न चत्री नाहीं || २ ॥
बोलें जाणे भेगी नाहीं आऋरपण | काय ते वचन जाछावें तें || ३॥
तुका म्हणे वहु तोंडें जे बराचाछ | तेंग' तेंच मूव्ठ छठिक्याचें ॥ ४ ॥

(१७)
निंदा स्तुती करबी पोठ | सोंग दाखबी वोभाठ ॥ १ ॥
जठा राख विटंबना | धीर नाहीं क्षमा मना ॥ २॥
शृंगारिजें में | जीवेंबीण जैसे कुडें ॥ ३॥
तुफा मणे रागें” | म्तें चात्रछे चाउमें॥४॥

जज न न न+ चजज+ज+++त०

$ पराकाप्रेबी सटपट, ३ तेंच. ३ फरमीतीठा कारण, ४ विपयाच्या आयहीम,

९० नवनीत

(१८) ६ हे
माय ती सर्पीण बाप जरी थोका । त्यांचे संगें सुखा न पे बारू ॥. १ ॥
चंदनाचा झूछ सोनियाची वेडी | सुख नेदी फोडी प्राण नाशी॥ २॥
तुका म्हणे नरकी घाठी अमिमान | जरी होय ज्ञान-र्ब ताठा॥ ३॥

(१९)
साघूनी' वचनाग खाती तोत्ठा तोता । ग्राणिकांतें डोब्या न पाहवे ॥ १ ॥
साधूनी भुजंग धरितील हातीं। आणिके कांपती देखोनियां ॥२॥|
अन्साध्य तें साध्य करितां सायास । कारण अम्यास तुका म्हणे।॥३॥
२०)
मग-जब्ां काय कराबा उत्तार पा पार पैछठ थडी॥ १॥
खापराचे होन खेत्ठती लेंकुरें | कोण त्या वेब्हारें छाम हाणी ॥२॥
मंगलू-दायक' करिती कुमारी | काय त्यांची खरी सोयरीक ॥३॥
स्व्रीचे जें सुख दुःख जालें कांही | जागूतीं तो नाहीं साच भाव ॥ १॥
सारी जाडीं मेढीं छटिके बचन। हु मुक्त शीण तुका म्हणे॥५॥
(२१

र्‌
बोलदिसी तैसें माणी अनुभवा | नाहीं त्तरी देवा विटंबना ॥ १ ॥
मिठेत्रिण काय करांत्र मिष्ठात्न | शत्र॒ जीवेंबेण शूंगारिलें ॥ २ ॥
संपादणीविणा बिटंब्रिके सोंग | गुणेंविण चांग रूप दीन ॥३॥ '
कन्या-पुत्रेतिण मंगव्ठ-दायकें | वेचिलें हैं फ़िकें द्वब्य त्तरी॥४॥
तुका म्हणे तैसी होते मम परी न देखें अंतरी प्रेम-भाव ॥ ५॥

(२१)
बोलणेंचि नाही | आता देवाबीण कांहीं॥ १॥
एकसरें केछा नेम | देवा दिले क्रीध काम ॥ २ ॥
पाहेन ते पाय | जॉवरी है दृष्टि धाय॥१३॥
हुका रहणे मनें | देचि संकल्प वाहाएें ॥ 8 ॥

(२३ )
खेरें बोले त्री | फुकासा्टी जोड़े हरी॥ १ ॥
ऐसे फुकाचे उपाय । सांइनियां बायां जाय ॥ २ ॥
पर-ठपकार | एका वचनाचा फार॥ ३ ॥
तुका म्हणे मत । मर्ने सांडिता शीतव्ठ [४ ॥
4 हृद्श्ट्ू सबय करन... २ मुलीब्या खेकातोल छम्र बारे अऑगलन-डृतत्ये,
३ बतावर्णी-ज्याचें सोंग घेवलें त्याचे हुमेहुय अनुकरण,

छठुकाराम ण््‌

(२४)
दया क्षमा शांती | तेथें देवाची बसती ॥ १॥
पावे धांवोनियां घर | राहे धरूनियां धारा ॥ २ ॥
कीरतनाचे वाटे । बराडिया ऐसा ठोठे॥ ३॥
तुका म्हणे घडे | पूजा नामें देव जोड़े || ४ ||

(२५)
रिष्याची जो न थे सेवा । मानी देवासारिखें || १ ॥
त्याचा फछे उपदेश | जाणिकां दोष उफराटे ॥२॥
त्याचें खरे ब्ह्म-ज्ञान | उदासीन देह-मार्वी॥ ३॥।
तुका म्हणे सत्य सांगें | योत रागें येती ते || ४ ॥]

(२६)
कोटि-जन्म पुण्य-साधन साधिें | तेणें हाता बारें हरि-दास्य ॥ १॥
रात्रदिबत ध्यान हरीचें भजन । काया-वाचा-मन भगवती ॥ २॥
ऐसिया प्रेमव्आ म्हणताती बेडा | संसार रोकडा घुडवीढा ॥ ३॥॥
एकबीस कुछें जेणें उद्धरिछी | हैं तो न कछे खोली' भाग्य-मंदा ॥ ४ ॥
तुका म्हणे त््याची पाय-घूली मित्ठे | मब-्भय पक्के बंदितांचि॥५॥।

(२७)
आशा है समूठ खणीनी काढावी | तेब्हांचि गोसावी उ्हावें तेणें | १॥
नाई तार सुर्खें असा् संसारी | फजिति दुसरी करूं नये ॥२॥
आशा मारूनियां जयबंत ब्हार्वे | तेन्हांचि निधायवें सर्बातूनी॥३॥
तुका म्हणे जरी योगाची* तांतडी | जाशेची बीघुडी' करी आधी ॥ ४॥

(२८)
देति वेछ देवा नका मागें घेऊं | तुम्हांतिण जाऊं शरण कोणा ॥ १॥
नारायणा ये रे पार्हे विचारून | तुजावाण कोण जाहे मज़ ॥२॥
रात्रोंदेिबल तुज आठवूनि भाहें | पाहतोति काये झत्त माझें॥३ ||
तुका महणे किती येऊं काकुठती | कांहीं माया चित्चों येझे घातरी]॥ ४॥
32 कक 2 2%49:424/0/0806% 4407 20722 66640 5:86

$ रहस्य-वमे, २ ईश्वर जोदण्याची. ३ बीमोड,

श्र नवनोत

(२९)
कुमुदिनी काय जाणे तो परिमक | श्रमर सकछ भोगीतसे || १॥
तैसें तुज ठात्रें नाहीं तुझें नाम। आम्हीच तें ग्रेम-सुख जाणों ॥२॥
माते तृण बाला दुधाचि ते गोडी | ज्याची न ये जोडी त्यासी कामा ॥ ३॥
तुका म्हणे मुक्ताफकरशिंपीयोटी | नाहीं त्याची' भेटी भोग तिये ॥ ४॥

(३०)
जीत्र तोचि देव भोजन ते भक्ति | मरण ते मुक्ति पाखंब्याची || १॥
पिंडाच्या पोषणी नागवले जन | छटिकें पुराण केछे वेद ॥२॥
मना आछा तैसा करिति विचार | म्हणती संसार नाहीं पुन्हा ॥३॥
तुका म्हणे पाठीं उडती यम-दंड | पाप पुण्य छंड न बिचारीती ॥ ५ |]

(३१)
मोक्षार्चे आम्हांसी नाहीं अबघड | तो असे उघड गांठोछीस ॥ १॥
भक्तीचे सोहले होतीक जीवासी | नच्रछ त्यावीशी पुरक्षितां ॥ २॥
ज्याचें त्यासी देणं कोण तें उचित | मानोनियां' हित थेतों सुर्खें ॥३ ॥
तुका म्हणे सु्खें देह बा संसार | आबर्डासी थार करीं मात ॥ ४॥

(३२ )
भाव धरी तया तारीछ पापाण | दुजैना सज्जन काय करी ॥ १॥
करितां नव्हे नीट श्वानाचें हें पुच्छ | खापरा परीस काय करी ॥३२॥
काय करीछ तया* साकरेचें आर | बीज तैसीं फछें येती तया॥ ३॥
तुका म्हणे बज भंगे एक बेंठ | कठीण हा ख़ब्य तयाहूनी ॥ 9 ॥

(३३)
ठेबा जाणीब गुंडन | येथें भावचि प्रमाण ॥ १॥
एका अनुसरल्या काज |'अव्चे जाणे पंदरीराज ॥ २॥
तर्कावितर्कासी | बाय नठगें. सायासीं॥ ३॥
तुका म्हणे भार्वेत्रीय | अवधा बोछती तो शीण ॥ ४ ॥

ह़ 4 मोर्ती एक्दो दिपीतुन काठीऊें महणजे मय त्याचा तिछा उपभोग व भेटीडोत
नाहीं, सीं दुसच्यास होतात, द्वा भाव. ३ भक्तीचे सोद्याक्रे थाल तर से द्वितकारक

समझून भाम्दी आनंदानें स्वीकारतों. ३ कारखें, कट्ट बुंदावन इत्यादि यनस्पतींस,

छुकाराम “2. #८ के

(३४)
अवध्यां पातकांची मी एक रासी | भवघा तू होसी सर्वोत्तम ॥ १ ॥
जैसा तैसा छागे करणें अंगीकार | माझ्ा सर्व भार चालविणें ॥ २ ॥
अवर्थेचि मज गिलछियेलें काले | अवधीच वे तुझे अंगीं॥ ३॥
तुका म्हणे भातां खुंटठा उपाय | अवधेचि पाय तुझे मज ॥ ४ |

(३५)
अआछोक्य पाव्ठितां उबगछा नाहीं | आमचें त्या काई असे ओझें ॥ १॥
पायपाणाचे पोर्टी वैसछा दर्दुर। तया सुखी चाय कोण घाछी ॥ २॥
पक्षी अजगर म॑ करी संचित | तयासि अनंत प्रतिपाछी ॥ ३॥
तुका म्हणे तया भार घातलीया | उपेक्षिना दयासिंधु माझा॥ 8 ॥

(३६)
गोड नांवें क्षीर | परी साखरेचा धीर॥ १॥
तैसें जाणा ब्दह्म-ज्ञान । बापुर्डे तें मक्तीविण ॥ रे ॥
रुची नेदी बन्न।त्यांत नसतां लबण॥ ३ ॥
आंधन्यांचे' श्रम | सिकविल्याचेचि नाम || ४ ॥
तुका म्णे तास | नांवें तंबुन्याच्या सारा ॥ ५ ॥

(३७)
बोली मैदाची वरबी असे | वादे अंतरी धाछाबे फांस॥१॥
कसा वरिवरि दिसताहे चांग | नब्हे भाविक केवेल्ठ मांग ॥२ ||
टिल्ा टोपी मात्ठा कंठीं | अंधारी नडनि चेंपी धांदी॥३॥
तुका म्हणे तो केब्ररू पुंड। त्यावरे ब्राजती यमदेंड ॥ ४॥
(३८)
बाशान्द्ध वक्ता । धाक श्रोतियांच्या चित्ता ॥१॥
वाया गेढें तें भजन | उमयतां डोमी मन ॥२॥
यहिरमुख एके ठारयों | तैसे जाएें तया दोहीं ॥ ३॥
माप तैसी गोणी । त॒का रहणे सती दोन्‍्ही॥ ४ ॥।

2 222 /0 2: 420: 5 क 2 2250 75 25 7 5,
% अन्यय--आंघव्ययांचे शिव विल्याने श्रम नामची--म्दणजे त्यांछा शिकविलें तर
फछ शिरुदिे इतकेंच म्दणतां येइठ, म्दमते धाम्द मात्र ये उचारिटीर, त्वॉला
रूप प्रत्यक्ष नसल्यामुक्े शिकल्‍्यापायृन सरें मुस अथवा सरें शान होगार नाहीं,

ष्ठ हे नवनीत

(३९)
निर्वाहापुरतें अन आच्छादन | आश्रमासी स्थान कोपि गूहा ॥१॥
कोर्ठेही चित्तासी नसावें बंधन | हृदयीं नारायण सांठ्वाबा ॥ २॥

नये बोढों फार बैसों जनामधी | सावधान बुद्धी इंद्रियें दमी ॥ २॥
तुका म्हणे घड़ी घडीनें साधाबी | त्रिग्युणांची' गोत्री उग्वूनी ॥ ४ ॥|

(४०)
याचि नांचें दोष | राहे अंतरी किल्मिप ॥ १॥
मना अंगी पुण्य पाप | झुभ उत्तम संकल्प ॥२॥
बीजाऐशी फढ़ें | उत्तम कां अन्मंगल्ें ॥ ३ ॥
त॒ुका मणें चित्त | झुद्ध करावें हैं हित | ४०॥

(४१)
काय माझें नेती वाईट म्हणोंन | करूं: समाधान कशासाठां॥ १॥ «
काय मज छोक नेतीक परलोका | जातां कोणाएका निवारेठ ॥२॥
न म्हणें कोणासी उत्तम बाईट । सुख" माझ्ली कूट' खाबो* मार्गे ॥ ३ ॥
सर्व माझ्ा भार असे पांहुरंगा | काय माझें जगासें काज ॥|४५॥
तुका म्हंणे माझें सर्वही साधन | नाम-संकीर्तन बिठोत्रार्चे | ५॥

(४२ )
शरीर दुःखा्चें कोठार | शरीर रोगाचें भांडार ॥
शरीर दुर्गधीची थार। नाहीं अ-पतित्र शरीरा ऐसे ॥ ! ॥
शरीर उत्तम चांगढें | शरीर सुखाचें घोंसुछे! ॥
शरीरें साध्य होय केछें । शरीरें साधलें परत्रह्म ॥२॥
दरीर॒ ब्रिठाछाचें बा | माया-मोह-पादाजालें ॥
पतन शर्राराच्या मुब्ठें | शरीर का व्यापिलें ॥ ३ ॥
झरीर सकछ् हैं घुद्ध | शरीर निर्भीचा हा निध ॥
शरीर तुटे मव-बंध । बसे मध्यें भोगी देव शरीरा ॥ ४ ॥
१ सत्य, रज आणि जम हा तीन युणांचा युता उकछत स्दगने है तीन युण भयवा
गुणकार्य ह्योहन भात्मस्यस्य अगदों मिन्त आाहे असे समजून, ३२ मी मरण पावल्यावर
लोक माप्ती छश्ाक निशा करोत, असा भाव, ३ ज्यातठा शनेक झसे सदन

भददित भर्से,

छ॒ुकायाम धष्प्‌

शरीर अनवियेचा बांधा | शरीर अब्गुणाचा रांघा॥
' झरीरीं बसे बहुत बाधा । नाहीं ग्रण छुदा एक शरीरीं ॥ ५॥
शरीरा सुख नेदावा भोग | न बावें दुःख न करीं त्याग॥
नव्हे वोखटें ना चांग । तुका म्हणे वेग करी हरि-भजनी )) ६ ])
(४३ )
न॒करी दंभाचा सायास | शांती राहें बहुबस।॥
जिब्हे सेवीं सुंगध-रस । न करी आत्ठस राम-नामी ॥ १॥
जन+मित्र होई सकव्ठांचा | अ-्द्युभ न वीछाबी वाचा॥
संग न धरावा दुरजनाचा | करी संतांचा सायास ॥ २ ॥
करिसी देंवार्विण आस | भबधी होईठ निरास॥
तृप्णा वाढविसी बहुबस | कर्घी सुखास न पत्रसी || ३॥
धरूनि विश्वास धरीं धीर | करिता देव हाची निर्धार ॥
तयाचा वहे थोग-क्षेम-भार | नाहीं अंतर तुका महणे ॥ ४ ॥

(४४)
ठाकछसे द्वारी। उरमें याचक भीकारी ॥ १॥
मज भीक घार्ली देवा । प्रेममातुर्के पाठया ॥ २॥
याचकाचा भार | नये घेऊं येरझार ॥ ३॥
चुका म्हणे दान । सेवा चेतल्यावांचून || १ ॥

(४५)
सोइरियासि करी पाहुणेर बरा | कांडितो ठोंवरा संतांछागीं ॥ १॥
गाईसी देखोनि बदवदा मारी | घोष्याची चाकरी गोंड ठागे ॥ २ ||
बाइछेज्या गोता आवडीनें पीसी | माता-पितयासि दबडितों ॥ ३ ||
तुका म्हणे त्याक््या थुंका तोंडाबरी | जातो यम-शुरी भोगावया ॥ ४॥

(४६)
काय वाणूं आता न॒पुरे दे वाणी | मस्तक चरणीं ठेवीतसें ॥ १॥
थोगीव सांडिटी आपुछी परिसे । नेणे शित्रों कैसे ठोखंडासी || २॥
जगाच्या कल्याणा संतांच्या तिभूती । देह कष्टविती उपकारे ॥ ३॥ '
भूतांची दया हैं भांडवछ संतां | आपुद्धी ममता नाहीं देहीं॥ ४॥|
तुका म्हणे मुख पराविया सुखें | अमृत हें मुखें खगतते ॥ ५॥|

नचनीत

(४७)
अवबा तो शाकुन | हृदयीं देवाचे चरण॥ १॥ -
येथें नसता ब्रियोग | छाभा उणें काय मग॥३२॥ :
संग हरीच्या नामाचा | झुचिभूंत सदा वाचा॥ ३॥
तुका महणे हरिच्या दासां | शुभ काछ अवध्या दिशा | ४ |

(४८)
बोल बोढतां बाटे सोर्पे | करणी करितां टीर कांपे ॥ १ ॥
नव्हे वैराग्य सोपारें | मज बोछतां न वादे, खरें ॥ २॥
विप खाबें ग्रासोग्रासीं | धन्य तोचि एक सोसी ॥ ३॥
तुका म्हणे करूनि दावी | त्याचे पाय माके जित्रीं | ४ ||

(४९)
धेनु चरे बनांतरीं । चित्त बाल्का-पें! घरी॥१॥
तैसें करी वो माझे आई | ठाव देउनि राखें पायीं॥ २॥
काढ़ितां तत्मत्गीं | जीवनाबाहिर. मासोत्गी ॥ ३॥
तुका म्हणे कुडी । जीव-प्राणांची! आबडी ॥ ४॥

(५० )
डोई चाढ्वूनि केश | भूर्ते आणिती अंगास॥ १॥
तरी ते नब्हती संत-जन ) तेथें नाहीं भात्म-खूण ॥ ३॥
मेब्बुनी नस-नारी | शक्रुन॒सांगती नाना-परी ॥ ३॥
पुका म्हणे मेंद । नाहिं त्यांपाशी गोबिंद ॥ ४॥

(५१)
पो८ छागलें पाठीसी | हिंडबीतें देशोदेशी || ( ||
पोंठा भेणें जिकडे जायें | तिकडे पोट येतें सर्वे || २ ॥
जप तप॒अनुष्टान | पोटासाठीं जाडे दीन॥ ३॥
पोर्टे सांडीयेडी चवी । नीचापुर्दे तें नाचबी |] ४ ॥
पोट काशियानें भरें | तुका म्हणे शरहुरंद मेरे ॥ ५ ॥
९ बाकफापारञ्ती, २ जीवाछा ( वेह्यमिमान घरणारी चित्कला इछा ) कुडी (देदद) परम .
प्रिय बारते, ती सोइ्टन जाण्याचें त्याला महन्‌ दुःख वाटतें, तसें तुजदिपयी महा बाई दे. *

छतुकाराम ण्

६२)
सर्वा भूतों यांवें क । द्व्य पात्र विचारून।॥।
उपतिष्ठ कारण' । तेथें बीज पेरीजे ॥ १॥
पुण्य करितां होय पाप | दुग्ध पाजूनि पोसिछा साप ॥
करूनि अधोराचा जप | दुःख बिकत घेतलें ॥ २ ॥ -
भूमी पाहातां नाहीं वेगठी | माठठ बरड एक काबी ||
उत्तम निराल्ी | मध्यम जाणि कनिष्ठ ॥ ३ ॥
म्हणोनी विवेकें । कांहीं करें निर्के॥
तुका म्हणे फिके | रुची नेदी मिथ्टान्न ॥ ४ ॥

(5३)
कन्या गो करी कथेचा विकरा | चांडा तो खरा तया नांबें ॥ ! ॥
गुण अवगुण हे दोन्ही प्रमाण । यातिशीं कारण नाहीं देवा ॥ २ |]
आशाबद्ध नये करूं: तें करिती | तुका म्हणे जाती नरकाम्धी ॥ ३ ॥

५४)
दुबुंद्धि ते मना। का जुपजो नागयणा ॥ १॥
आता ऐसे करीं। तुझे पाय चित्ती घरीं ॥२॥
उपजछा भावो | तुझे कप सिद्धी जाबो ॥३॥
तुका म्हणे आता | छाभ नाहीं यापरता॥ ४॥

६५
सार्खरेच्या गोण्या बैडाचिये दे । तयासी शेवर्टी करबाड़ें ॥ १ ॥
मालाचे पैं पेटे बाहताति उंटें | तयांछागी कांटे मक्षाबया ॥ २ ॥
बाऊगा हा धंदा आशा वाढविती | वांधोनिया घेती यमा हातीं || ३ ॥|
ज्यासी असे ठाभ तोची जाणे गोडी | येर तीं वापुर्डी शिणरी वायां ॥ ४ ॥
तुका म्हणे शाहणा होई रे गव्हारा । चौन्यासीचा फेस फिरों नको ॥५॥

(5९६
जेबी नव-ज्यरें तापलें शरीर | झागे तया क्षीर विष-तुल्य ॥ १॥
तेबीं परमार्थ जीहीं दुराविठा | त्याठागीं जाछा सन्निपातर ॥२ |
कामीण जयाच्या जाहली नेत्रासी । देखी तो चंद्रासी पीत-र्ण ॥ ३ |]
तुका म्हणे मद्र-पानाची आबडी | न रुचे त्या गोडी नवनीताची ॥ ४ ॥
१ (जेये) कारण (बीज) उपतिष्ठ (फल्नेत्पादक दवोतें). , २ शर्देवतेचा,
३ प्रिदोप-सप्तिपात-झाठा छ्ततां ज़सा मनुष्य मरतोच तसा ज्यास परमार नाहीं

तो नाश पावतोच, *
छघ %५ 6

नवनीत
(७) ;
राजा चाले तेथें वैभव सांगातें | हें काय छागतें सांगाबें त्या ॥ १॥
कोर्णी कोणा येथें न मनी जी फुका | कृपेबिण एका देवाचिया | २ ॥|
शुगारिलें नाहीं' तगों येत बरी | उमटे छौकरी जैसे तैसें॥ ३ ॥
तुका रहणें घर्री बसे नाययण । ऋृपेची ते खुण दिसों येते ॥ ४॥
(६८)
कई वाहावें जीवन | कई पढंगी शयन॥] १ ॥
जैसी जैसी बे पडे । तैसें तैसें होणें घड़े ॥२॥
कई भोज्य नाना परी | कई कोरव्या भाकरी ॥ ३॥
कई वैसावें वाहनीं। कई पार्यी अनबाणी |) ४ ||
कई उत्तम प्रांवर्ण | कई बसनें तींही जीणें ॥ ५॥
कई सकल संपत्ती | कई भोगणें विपत्ति || ६ ॥
कई सज्जनासीं संग | कई दुर्जनासीं योग ॥ ७॥
बहुका मरूणे जाण | सुख दुःख तें समान ॥ ८ ॥

५९)
कासया पाषाण (्रृजिति पति] अष्ट धातूं खछ मार्वेत्रिण | !॥
भावचि कारण भावाचि त्तारण | मोक्षार्चे साधन बोलीयेलें ॥ २॥
काय करिछ जप-माछ्ठ कंठ-मात्या | करिसी बेव्टोवैल्यं विपय-जप ॥| ३॥
काय कारिसीछ पंडित है वाणी | अक्षरामिमानी थीर होय ॥ ४ ॥!
' कॉय कारसीछ कुझछ गायन | अंतरी मब्ठीन झुन्बुद्वि ते ॥५॥
हुका म्हणे भाव नाहीं करो सेग्ा ) तेणें काय देवा योग्य हीसी ) ६ ॥)

६०)
साधकाची दशा उदास कि | उपाधि नसावी आंतर्वाह्म ॥ १ ॥
लोलुपता काय निद्वेते जिणावें | भोजन करायें परिमित ॥२॥
एकातीं टोर्कात स्धिर्याती बचन | प्राण गैल्या जाण बो्ों नये | २ ||
संग सजनाचा उच्चार नामाचा-। धोप कीर्तनाचा भहानेंसीं ॥ ४॥
तुका महणे ऐशा साधनीं जो राहे | तोचि ज्ञान छाहे मुरूकृपा ॥ ९ ॥

.. (६१) *
कासया गा मज घार्तठें संतारी । चित्त पायांवरी नाहीं तुश्पा ॥ १ ॥
४ क्रासया गा मज घंतलें हा जन्मा । नाहीं ता प्रेमा नित्य नवा.] २॥

| बरन्‍्यावर आपलेली शोमा (कार बेब्ट) टिकत नाई.

छुकाराम -ण्द्‌

नामाबीण माज्ञी बाचा अमंगछ | ऐसा कां चांडाछ निर्मियेलें || ३ |]
तुका म्हणे मान्नी जलछो जब्ठी काया । विद्वछा सखया बांचूनियां [| ४ ||
(६२)
माता कापी गढ्ठा | तेथें कोण राखी वाढ्गा ॥ १॥
हैं कां नेर्णा नारायणा । मज चात्ठवितां दीना ॥ २ ॥
नागवी* धांवणे' । तेथें साद्य व्हार्त कोर्णे ॥३॥
- राजा सर्व हरी | तेथें दुजा कोण वारी॥ ४॥|
तुझ्या केल्याब्रिण | नन्हे स्थिर वश मन ॥ ५॥
तुका म्हणें हरी | सूत्र तुम्हां हातीं दोरी ॥ ६॥
(६३)
टिछे टीपी उंच दात्री | जगीं मी एक गोसाबी ॥ १॥
अवघा वर-पंग सारा | पीर्टी विषयांचा धारा ॥ २ ॥
मुद्रा लावितो कोरूनी | मान'व्हातवयासी जनी ॥ ३ |
तुका म्हणे ऐसे किती | नरका गेले पुदें जाती ॥ ४ ॥
(६४) |
ऐसे संत्र जाछे कब्ठों | तोंडी तमाखूची नव्ठी ॥ १ ॥
स्नानसंघ्या घुडब्रिली | पुढ़ें भांग ब्रोडबछठी ॥ २ |
भांगभुकों हैं साधन | पचनीं पड़े मद्पान॥ ३॥
तुका म्हणे अबब्ें सोंग | तेथें कैंचा पांडुरंग ॥ ५॥
(६५)
बर्णात्री ते थोरी एका बिद्वठाची | कीर्ती मानवाची सांगों नये।॥ १॥
उ्देडचि जाछे जन्मोनियां मेले | होवोनियां गेढे राव रेंक॥२॥
त्यांचें नाम कीणी न थे चंराचरी | साही वेद चारी वार्णताती ॥ ३ ॥
अक्षय अन्दछ चल्डेना ढल्लना | तया नारायणा छ्यात जानें॥ ४ ॥।
तुका म्हणे तुम्ही विद्ठ चित्ती ६ | जन्म-मरण-यथा दूर होती ॥ ५॥
(६६)
जोडोंनेयां धन उत्तम बेब्होंरे | उदास विचोरें) बेंच करी ॥ १॥
उत्तमाचि गती तो एक पावेड | उत्तम मोगोछ जीब-खाणी' ॥ २ ॥।

निकल पट पक किक आज 020 0 2042 ए जद: 2 सलीम 8 8220: 0 7226 77 की

$ शाफले रक्षण हारे मदथन ज्यास शोलाविले, तोच जर शापशांव लुटरील ता,
३ विपवलन्ध न होता ( सरें कल गण दो भणा रीतीते), ३ उत्तम योनोंत जन्म
पाविल, य 4 ३ , के हा 3 ढ़ 5.

(१६०० सचचनीत

पर-ठपकारी नेणे पर-निंदा | परक्षिया सदा बहिणी माया ॥३॥
भूत-दया गायी-पशचे पाठण । तान्हेल्या जीवन वनामाजी || ४ |]
. शांति-ूयें नन्हे कोणाचें वाईट ! वाढवी महत्त्व बडीछांचें ||५॥
तुका महणे हँचि आश्रमाचें फल | परम-पद वढ् वैरा्याचें ॥ ६॥
(६७)
आली सिंहस्थ पर्रणी। नहान्यां भटां जाछी घणी॥| १॥
अंतरी पापाच्या कोडी । बरि वरी वोडी डोई दाढी ॥ २॥ -
बोडिले तें निधा्लें | काय पाठठलें सांग वहिलें ॥ ३ ॥
पाप गेल्याची खुण | नाहीं पाछटके अवगुण ॥ ४॥
भक्ति-भर्वेबीण | तुका म्हणे गवघा शीण ॥५॥
(६०)
मऊ मेणाहून आम्ही विष्णुदास | कठिण वज्ञास भेदूं ऐसे ॥ १ |
मेले जित अरसों निजोनियां जागे | नो जो जें जें मांगे तें तें देऊं ॥ ३ ॥|
भछे तरी देऊं १२८» ढंगोटी | नाठाव्याचे काठी देऊं माथां ॥३॥
माय-बापांहूनि बहु मायात्रंत । करूं घात-पात झन्नृहनि ॥४॥
अमृत तें काय ,गोड आभमम्हांपुढें | विष तें बापुर्दे कट्ट किती ॥५॥
तुका म्हणे आम्ही अवधेचि गोड | ज्याचें पुरें कोड त्याचे परी ॥ ६॥
(६५)
हेचि थोर भक्ति आवडती देवा । संकर्पात्री माया संसाराची ॥ १ ॥
डेविटें अनंतें तैसेंचि रहावें | चित्ती असो थार्वें समाधान ॥ ३ ॥
वाहिल्या उद्देग दुःंखाचि केवव्ठ | भोगणें तें फछ संचिताचें ॥ ३॥
। तुका म्हणे घाढ़ूं तयावरी भार | वाहूं हां संसार देवापायीं ॥ ४ ॥
(७०)
* घनत्तालागीं | सर्ब मान्यता गद्दे जगीं॥ १॥
माता पिता बंधु जन | सर्व मानिती वचन ॥ २ ॥
ज॑व चाछे मोठा धंदा | तंव बहीण म्हणे दादा || ३॥
सदा श्ंगार-मूपणें | कांता छब्े बहु-मारनें ॥ ४॥
हुका महणे धन। भाग्य मशाखत जाण ॥ ५॥
(७१)
डोहों परीसा रूसलें | सो्नेपणासी मूकछें || १ ॥
', थैर्ये फोणा्चे काय गेर्े | ज्याचें तेणें अन-द्वित के ॥ २ ||

छुकाराम श्०१

गंगा आछी बाव्शावरी | आल्शी देखुनि पते दुरी ॥ ३ |
गांवाखादीक भोह्े | रागें गंगेसी न मिछे ॥ ४॥
तुका म्हणे होऊनी दास । सुरूसी न मजती शिष्य ॥ ५ ॥

(७२)
मागेन तें एक तुज | देई विचारोनी मज ॥| १ ॥
नको दुर्जनाचा संग | क्षणक्षणा चित्त-मंग ॥ २॥
जन्म घेईन मी नाना | बहु सोसीन थातना ॥ २३॥
रंक होईन दीनाचा | धार्ये देह-पात साचा ॥ ४ ॥
तुका म्हणे हेंचि आतां | देई देई तूं सर्वया || ५ ॥

(७३)
कल्प-तरु' रुया' नव्हती वामुछा' | पुरत्षेती फ़छठा इच्छितिया ॥ १॥
उदंड त्या गाई म्हैसी आणि शेल्या । परी त्या निराब्या काम-घेनु ॥ २ ॥
तुका म्हणे देव दाखबीछ इप्टी | तयासवें भेटी थोर पुण्य ॥ ३॥

(७४)
जब्हो प्रेमा तैसा रंग | जाय उडोनी पतंग ॥ १ ॥
सासूसा्ी रंडे सून | भाव अंतरीचा मित्र ॥ २ ॥
मैंद मुर्खीचा कॉंबठा | भाव अंतर्री निराव्य ॥ १ ॥
जैसी इंदावन-कांति । उत्तम धरुं: नये हातीं ॥ ४ ॥
बक ध्यान धरी | सॉग करूनी मासे मारी ॥ ५ ॥
त॒का म्हणे सर्प डोठे | तैसा कभेमाजी खुठे ॥ ६॥

७२)
जन हैं सुखाचें दिल्यावेतल्याचें । वा अंत-कार्छ्रीचें नाहीं कोणी ॥ १ ॥
जाल्या हीन शक्ति नाक डोछे गव्ठ्ती। सांडोनियां पव्ठती रांडा पार ॥ २ ॥
वाईछ भ्हणे खर मरता तरी बंरं | नासलें हें घर धुंकोनियां॥ ३ ॥
तुका म्हणे माझ्ी न होत हीं कोणी | तुज चक्रपाणीवांचूनियां ॥| ४ ॥

(७
मो्ें घातलें रढाया। नाहीं असूं जाणि माया ॥ 8॥
दैंसा भक्तिवाद काय | रंगबेगठीचा न्याय ॥ २ ॥
बेठीं धरिल्या दावी मात्र । मार्गें पठायाचा पाव ॥ ३ ॥|
काजब्याच्या ज्योती । तुका म्हणे न छगे वाती ॥ ४ ॥
$ रुईन््या भाषि बाभदीच्या झ्लार्डाना रुंदी कस्पकक्षारी योग्यता नाहीं, अग्रा भाष,

१०२ नवनीत

(७७) श
पतित मी पार्पी शरण भाडों तुज | राखीं माञ्की छाज पांडुरंगा ॥ ॥
तारियेले भक्त न कब्ठे तुझा अंत | थीर मी पतित पांडुरंगा | २॥
द्रौपदी बहीण वैरीं ग्रांजियेडी | आपणाएसी कैली पांहुरंगा ) ३ ॥
प्रव्हादाकारणें स्तमी अवतार | माञझ्मा कां विसर पांडुरंगा॥ ४॥
सुदामा आह्मण दरिद्रें पिडिछा | आपणाऐसा केठा पांडुरंगा ॥९॥ '
तुका म्ण तुज शरण निज-मात्रें | पाप निर्दाब्ठात्रें पांडुरंगा ॥ ६॥

(७८)
पृण्य पर-उपकार पाप ते पर-पीडा | आणिक नाहीं जोडा दुजा यासी ॥ | ॥|
सत्य तोचि धर्म असत्य तें कम | आणिक हैं वर्म नाहीं दु्जे ॥२॥-
गति तेचि मु्खीं नामा्चें स्मरण | अधोगति जाण बिन्मुखता ॥३॥
संतांचा हा संग तोचि स्व्रगैबास | नरक तो उदास अनगव्या॥४॥
तुका म्हणे उघड़ें आहे हित घात | जयाचें उचित करा तैसे ॥%॥)

(७९) |
चातुर्योचे योगें कबित्व काँरिती | प्रासादिक रंग आणितां नये ॥१॥
संन्याशा्चे सोंग संपादिलें सांग । वैराग्याचें अंग आणितां न मे ॥ २ ॥
अंद्र-सूर्य-चित्रें लिहिताति मिंती | प्रकाशा्चे अंग डिहतां न ये ॥३॥
शिपाया्चें सॉंग भाणितां येइठ सांग | झूर्वा्चें गंग आणिता नये || ४ ||
तुका म्हणे गाऊन नाचून करितील सीमा | पांडुरंगीं प्रेमा आणितां न ये | ९ ॥
हेंकग टेबबी माता अछंकार । नाहीं अंत-पार गाबडीसी ॥ १ ॥
कृपेये “पीसणें तुमर्चे मी दीन | आाजि संतजन मायन्वाप ॥ ३ ||
शआारुपा उत्तरी संतोपे माऊछी | कबढूनि घाठी हृदयाभांत ॥ ३ ॥
पोठा भाड़ें त्याचे न पाहे गरुणदीप | कल्याणचि असे अस्त हैं ॥9॥। ,
मनाची ते चाली मोदाचिये सोई | ओदचें गंगा काई परतों जाणे ॥ ५ ॥
तुका रहणे के उदार मेधरां शक्ति | मानती तृपा कितों चातकाची | ६ ॥

2०72० 22 (८१)

हा मी था खणे कोणी बुडतया- तेणें क्िती तया वक्र चढ़े ॥. )॥।
तुम्द्ी माश्षा भार घेतडा सक्रल् | आश्रासिटों बार अभप्करें॥ २ ॥

लुकायम म्०३

भुझेलीया आस दाल्वीतां निधोर। किती होय धीर समाधान ॥ ३ |
तुका म्हणे दिली चिंता-मणिसाठी' | उचित काचबटी' दंडवत ॥ ४ ॥

(८२ न्‍्।
समर्थाचें ब्राव्ठ कोत्रिल्वाें दिसि | तरी कोणा हांसे जन देवा॥ १॥
अव-गुणी जरी जालें ते मॉंगछ । कराबा सांमाछ लागे त्याचा॥ २)
तुका म्हणें तैसा मी एक पतित | परि मुद्रोंकित जालें। तूझा ॥ ३॥

८३) ० ५३४
तूं माझी माउली तूं माही सदी । पाहतों बाटूडी पांइरंगे ॥ १॥
तू मज एकुला वडील धाकुछा | तूँ मज गापुला स़ोयरा जीब ॥ २ ॥ .
तुका म्हणे जीव तुजपाशीं असे ४ 7788 ओस सर्त्र दिशा ॥ ३॥
८४,
घातलें दुकान | देती आडियासी दान ॥ १॥
संत्त उदार उदार । भरलें अनंत भांडार ॥ २॥
मागत्याची पुरे | धणी आणीकांसी उरे ॥ ३॥
तुका महणे पोते । देबें भरि्े नव्हे रितं ॥ ४ ॥

(८5%
मज - शेबटींचा द्यावा | ठाब तयाचीये देवा॥
नाहीं करीत मी हेत्रा | कांहीं थोरपणाचा ॥ १ ॥
पाहा किती आले | शरण समानची केले ॥
नाहीं. विचारिझे । ग्रुणदोप कोणाचे ॥ २॥
नाहीं पाहिछा आचार | कुछ-गोत्राचा विचार ॥
फ्रेइ्टं माछा भार | मगर न महणे दगढड ॥ ३॥
तुका म्हणे सर्व जाणा | तुझ्या आाल्यावरी मना ॥
केठा तो उगाणा । ः महादोपांचा ॥ ४ ॥
८
दुष्ट आचरण ग्याही माप्लें मन | मज ठातें गुण दोप माकझ्ते ॥ १॥
गाता तुम्ही सर्वे जाणा पांडुरंगा। पाहिजे प्रसंगाऐसें केले || २ ॥|
व्याद्यार्जावर्याचे पंगती दुर्वक | वंचिजे तो काछ नब्द कांही ॥ ३ ||
तुका गहणे आतो जाडों शरणागत | पुठीड उचित तुम्दां हाती॥ ४॥
१ ितामथिन देता मंठा जरी कानेच्ा मणि दिला सगे ते करने उचित, व ल्या-
बहुराहि मासें दडबत आई; ( मठ्य एकदम नसोक्ष न देता तो देग्याची आपस मुसती आशा
दासविली तरी ते परे योग्य होईछ व तेबदपाइएुट्टी की छामारी होईन, भसा भाद, )

१०४ नवनीत

(८) -
जरा कर्ण-मूर्ठीं सांगों आदी गोष्टी | मृत्यूचिये भेटी जबल्ही भाली॥ १ ॥
भातां माश्या मना होई सावधान | वो पुण्याची जाण कार्य-सिद्धी ॥ २ ॥
शेबटीलछ घडी बुडतां न छगे चे& | साधावा तो कार जबछी माला ॥ ३॥
तुका न्हणे चिंती कुछ्टींची देवता | वागवा' भोंवता' शब्द मिथ्या *॥ ४ ||
(८९) हि *
संतांसी क्षोभत्री कोण्याही प्रकारें | त्याचें नब्हे बरें उभय-लोकीं-॥ | ॥
देवाचा तो वैरी शत्रु दावेदार | प्ृथ्वीही थार नेदी तया ॥ २॥
संतांपा्शी ज्याचा जुरेचि विश्वास । त्याचे जाडे दोप बलिवंत || ३ ॥
तुका म्णे क्षीर वासग़च्या अंगें । किंवा धाँगे छागें विपमें मार ॥ ४ ॥|
(८९)
बसोनी थिछरी | बेडुक सागरा धिक्कारी ॥ १०॥
नाहीं देखिला ना ठात्रा | तोंडपिटी* करी हांवा | २ ॥
फुग्तें काउलें | महणे मी राजहंसा आगे ॥ ३॥
गजाहुनी खर | महणे चांगडा मी फार ॥४॥
मुठाम्याचें नाणें | तुका म्हणे नब्हे सोनें ५ ॥
क (९०)
दुधाचे घागरीं मयाचा हा बुंद | पडलिया शुद्ध नब्हे मग ॥ १ ॥
तैसे खब्ां मुर्खें न करांबें श्रवण | अहंकांरें मन विटाछलें ॥२॥
काय करावीं तीं बचीस छक्षणें। नाक नाई तेणें वायां गेलीं॥ ३ ॥|
तुका म्हणे अन्न जिर्ें नेदी माशी | आपालिया जैशी संब्रसगें ॥ ४ ॥
(९१)
काय केलें जर-चरों | ढींबर त्यांच्या घातावरी ॥ १ ॥
हा तों ठार्यीचा* विचार | हि याती-जैगाकार ॥ २ ॥
* खापदातें वधी । निण्पाधे पारधी ॥३३॥
» * तुका महणे खत्श | संता पीडीती चांढाल्य ॥ ४ ॥
90७३५ (९२)
। जाते लेंकरूं | माता छागे दुरी परूं॥ १ ॥
तैसें न करी कृपावेते | पांहुसंगें माप्ते माते ॥ २ ||
एप क्षक्व, र हफरसितनाबाघून इतर सर्व गोद सोया उमजूत स्रोडन धाब्पा-
३ बढ़यढ़, ४ सूल्चा--ईशवरी स्केताचा,

तुकायम श्ण्५

नहीं मुक्ता-फक्का | भेटी मागुती त्या जब्य ॥ ४ ॥
तुका म्हणे छोणी | ताक सांडी निवडूनी॥ ३ ॥
(९२)
बाईटानें भर्ले | हींनें दाबिलें चांगर्लें | १ ॥
एकाबिण एका | कैंचें मोल होते फुका॥ २ ॥
विर्षें दाविें भझ्त | कड़ू गोड घातें हित || ३ ॥
काठिमिनें ज्योति | दिवस कत्ठों भाठा राती ॥ ४ ॥
उंच नीच गारा । हिरा परीस मोहरा॥ ५॥
तुका म्हणे भछे | ऐसे नष्टांनीं कब्ले | ६ |॥
(९४)
आधी होता वाध्या | दैव-योगें जाला पाग्या॥ १॥
त्याचा येव्ठकोट राहीना | मूल्ठ-स्वभात्र जाईना ॥ २॥
गाधीं द्ोता ग्रमम-जोशी | राज्य-पद जालें त्याशी ॥ ३ ॥
त्यार्चे पंचांग राहीना | मूल-स्वमाव जईना॥ ४ ॥
जाधी होती दासी। पह्राणी केठें तिसी॥५ ॥
तिर्चें हिंड्णं राहीना । मृछ-स्वमाव जाईना ॥ ६॥
आधी होतां संत-संग | तुका जा पाडुरेंग ॥ ७॥
त्यार्चे भजन राहीना | मूल-स्त्रमाव जाईना ॥ ८ ॥
(९५७)
दुष्टाचें चित्त न भिने जंत्तरीं।जरी जन्मतरी उपदेशिझा॥ १॥
पाठथे घागरी घातें जीवन । न धरोच जाण तेंही त्याछा॥२॥
जन्मा येउनि तेणें पतनचि साधिलें | तमोगुणण ब्यापिछें जया नरा ॥ ३॥
जब्णे जछी हैं त्यावें ज्यालेपण | कासया हैं बालें संवसारा || ४ ॥
पापाण जीवनी अतततां कल्पवरी [ पहातां मंतर कीरडा तो ॥ ५॥
कुचर मग नमेचि पाका | पाहाता सारीखा होता तैसा॥ ६ ॥
तुका महणे असे उपाय सकदां। न चढे या खब्या प्रयत्न काँही ॥ ७ ॥|
म्हणऊनि संग न करितां भठा | घरितां अजोडा सर्व हित) ८ ॥
हे (६६)
जे्ण सांडीडा संसार। तयावरी माया फार ॥ ९१ ॥
धाँवे चाडे मा्गें मागें | मुख दुःख सोझी अंग ॥| २ ॥

१०६ नवनीत्त ,

ज्याग घ्यावें नाम । त्याचें करावें तें काम | १॥
तुका मणे भोत्ठी | बिहल कृपेची साउडी )| ४ ॥

(8७)
बेई घेई माझ्े बाचे | गोड नाम विठोबाचें॥ १ ॥
डोल्े तुम्ददी ध्यारे सुख | पाहा बिठेबाचें मुख ॥ २॥
ह॒ुम्ही आइका रे कान | माझे बिठोबाचे गुण || ३॥
मना तेथें धांव थेई | राहीं विठोबाचे पायी ॥ ४ ॥
तुका महणे जीव्रा | नको सांड या केशवा ५ ॥
(९८)
अह्मरस धई काढा | जेणें पीडा बारे ॥ १॥
पथ्य नाम बिठोवार्चे | आणिक बाचे न सेबी || २ ॥
भव्र-रोगाऐसे जाय | ग्राणिक काय क्षुल्लकें ॥ ३ ॥
तुका ग्हणे नब्हे बाधा | आाणिक कदा भूतांची ॥| ४ |
(९९)
पडतां जड भारी | दासीं आठवात्रा हेरी ॥ १ ॥
मग ती होऊं नेदी शीण | भाड घाली सुदर्शन ॥ २॥
नामाचे चिंतनें | वबारा वाटा पत्ती मित्र ॥ ३॥
तुका म्हणे प्राण । करा देवासी अपण ॥ ४ ||

१००)
जे कां रँजछे गांजले । त्पांसी मणे जो आपुछे ॥ १ ॥
तीचि साधु ओोबखावा । देव तेथेंचि जाणाबा ॥ २ ॥
मृदु सवाह्य नथनीत | तैसें सजनाचें चित्त ॥ ३ |
ज्यासि मापंगिता नाहीं | त्यासि घरी जो दृदर्यी ॥ ४ ॥
दया करणें जे पुत्नासी | तेचि दासा भाणि दासी ॥५॥
तुका रदृणे सांगूं किती | ठीसि मगत्रताती मूर्ती॥) ६ ॥

०
जाउनियां तीर्था काय तुबां के । 5] प्रज्नाक्िकें बी वर्दी ॥ १ ॥
अंतरीचे शुद्ध कासयानें जालें | भूषण वां केडें आपणया ॥ २॥
पृंदायन-फत्ठ घोव्यलिं साकरा | भीतरीझ' थारा! मोठेचिना ॥ ३॥
तुका म्हणे नाहीं झांति क्षमा दया । तोंक़ी कासया फुंदां ' तुम्ही ॥४॥

अली तीखी धदज ४7०75 ध्श
९ शगिन्श फड्यणाचा यूण, ३ पूरातीं,

।

चुकाराम १०७

(१०२)
गा-जक्हा पाही पाठी पोट नाहीं । गव-गुण तो कांहीं अम्ृतासी || १ ॥
वि दीप काव्ठिमा काय जाणे हिरा | आगशिकां तिमिरां नाझ तेंण || २ ॥
२-कांडणी काय कोंडा कणी । सिंघू' मिव्यवरणी' काय चाढे' ॥ ३ ||
रिस चिंतामाणे आणिकांच्या गुण्णी | पाठ्टे छाग्रोनी नव्हे तैसा || ४ ॥
[का म्ंणे तैसे जाणा संत-जन । सर्वत्र संपर्ण गगन जैसे ॥ ५॥
(१०१)
आहढिया भीगासी असात्रें सादर । देवाव॒री भार घाढूं नये ॥ १ ॥
तोची कृपा-सिंधु निवारी सांकडें । येर ते बापुडे काय रंक ॥ २॥
भवाचीये पोर्टी दुःखाचिया राशी । शरण देवासी जातां भर्ले || ३॥
तुका म्हणे नब्हे काय त्या करितां | चिंताबा तो भातां विश्वैभर ॥ ४॥
(१०४)
नुझ्य दास ऐसे म्हणती छोकपाठ । म्हणोनी सांभाव्ठ करी माझा ॥ ६ ॥
अ-नाथाचा नाथ पतित-पावन । हैं आतां जतन करीं नाम ॥ २ ॥
स्ाझे गुणदीप पाद्दातां न छगे अंत । ऐसे मारे चित्त मज गवाही ॥ ३ ॥
नेणें तुझी कैसी कराबी ते सेवा । जाणसी केश्त्रा अंतरी्चें॥ ४ ॥
तुका म्हणे तूं गा करुणेचा सिंधु | तोड्डी भव्र-जंधु मान्ना देवा ॥ ५ ॥
(१०५)
तुजबीण वाणी माणिकाची धोरी । तरी माक्ञी हरी जिब्हा झडो ॥ १ ॥
तुजब्िण चित्ता आबडे आणीक । तरी हा मस्तक भंगी माज्षा ॥ २॥
नेत्रीं आणिकासी पाहीन आबडी | जाबोत तेचि घी चांडाब्ठ है॥ ३ ॥ «
कथाझत-पान न करिती श्रवण । काय प्रयोजन मंग यर्चें ॥ ४॥
तुका म्हणे काय वांचूनि कारण | तुज एक क्षण चिसंबितां | ५ ॥
(१०६)
नर-देह्दा यात्रें हरिदास ब्हार्ये | तेणें चुकबावें गर्म-बासा॥ ! ॥
नाहीं तरी बांया शिणविडी माय | नस्कासि जाय जन्मोजन्मी || २ ॥
तौथे अत दान देवाचें पूजन । ऐसे हूँ साधन साथकार्थे || ३ ॥
तुका मणे मु्खी नित्य म्हणे हरी | तथा मुखा सर नाहीं पार || ४ ॥।

«बिता जद सम्जात मिल ती पचिय तप हि दंग एड हु न्‍्बछ हु फ़ि
$ निरनिरार्णी उदके समुद्रास मिब््ात तरी समुद्रपर्भात कांदी भेद पद्सों काय ?

१०६ *. नबनीत

ज्याणं ध्यावें नाम । त्याचें कराये तें काम ॥ ३ ॥
तुका म्हणे भोली ) ब्रिहठछ झृप्रेची साउछी ॥ ४ |

हर (९७)
घेई घेई माझे वाचे । गोड नाम विठोबाचें॥ १ ॥
डोले तुम्ही घ्यारे सुख | पाहा विठोबाचें मुख ॥ २ ॥
तुम्द्दी आइका रे कान | मानी विठोत्राचे गुण ॥ ३ ॥
मना तेयें धांत घेई | राहीं विठोबाचे पायी || ४ ॥
तुका म्हणे जीवा । नको सांडू या केशवा ॥ ५ ॥
(९८)
ब्रह्मरस थेई काढा | जेणें पीडा बारे ॥ १॥
पथ्य नाम बिठोबार्चे । आणिक वाचे न सेवी ॥ २ |
भक्‍रोगाएऐसे जाय | आणिक काय क्षुलकें ॥ ३ ॥
तुका म्हणे नब्हे बाधा | आणिक कदा भूतांची || ४ ॥
(९९)
पडतां जड भारी | दासीं माठवाबा हरी॥ १॥
मग तो होऊं नेदी शीण । आड घाडी सुदर्शन ॥ रे ॥
नामाचे चिंतनें | बारा वाटा पत्ठती विश ॥ ३॥
तुका म्हणे प्राण । कस देवासी अपण ॥ ४॥
( ० ०्)
जे का रंजछे गांजले | त्यांसी म्णणे जो भापुले॥ १ ॥
तोचि साधु ओव्णखावा । देव तेथेंचि जाणावा ॥ २ ॥
मृदु सवाह्य नवनीत । सैंसें सजनाचें चित्त || ३ ॥
ज्यासि गापंगिता नाहीं | त्यासि घरी जो हृदयीं ॥ ४ ॥
दया करणें जे पुत्रासी | तेचि दासा आाणि दासी | ५॥
तुका म्हणे सांगूं किती | तोचि भगरताची मूर्ती॥ ६ ॥

* रे )
जाउनियां तीर्था काय तुबां के ह प्रश्नाव्यिछें बरी बरी ॥ है॥ ,
अंतर्ीचें' शुद्ध कासयानें जा्ें | भूषण त्वां केें आपणया ॥ ३॥.
बुंदावन-फल्ठ घोल्लिं साकरा | मीतरीछ धारा मोडेचिना ॥३॥
तुका महणे नाहीं शांति क्षमा दया | तोंवरी कातया कुंदां तुम्ही ॥ ४ ॥

१ आंगज्या कट्ठपणाचा गुण, ३ कुमतां,

छुकायम १०७

(१०२)
गंगा-जक्य पाहीं पाठी पीठ नाहीं । अवन्यगुण तो कांहीं ममृतासी ॥ १ ॥
रत्रि दीप काछिमा काय जाणे हिरा | आशिकां तिमिरां नाश तेणे ॥ २॥)
कईर-कांडणी काय कॉंडा कणी | सिंघू* मिव्ववर्णी' काय चाले'॥ ३ ॥
परिस चिंतामाणि आणिकांच्या ग्रुणी । पाछ्ठे छागोनी नब्हे ऐसा || ४ |
तुका म्हणे तैसे जाणा संत-जन । सर्वत्र संपूर्ण गगन जैसे ॥ ५॥
(१०३)
मालिया भोगासी असावबें सादर । देवावुरी भार घालूँ नये ॥ १॥
तोची कृपा-सिंधु निवारी सांकड़ें । येर ते बापुडे काय रंक ॥ २॥
भवाचीये पोर्टी दुःखाचिया राशी । शरण देवासी जातां मर्ठे ॥ ३ ॥
तुका म्हणे नव्हे काय त्या करितां । चिंतावा तो भातां विश्वंभर ॥ ४ ॥
(१०४)
तुझा दास ऐसे म्हणती छीकपाछ । म्हणोनी सांभाछ करी माझा ॥ ६ ॥]
अ-नाथाचा नाथ पतित-पावन | हैं भातां जतन करी नाम ॥ २॥
माक्े गुणदोप पाहातां न छगे अंत । ऐसे मारश चित्त मज ग्वाही ॥ ३ ॥
नेणें तुशी कैसी कराबवी ते सेवा । जाणसी केशवा अंतरी्चे ॥ ४ ॥
तुका म्हृणे तूं गा करुणेचा सिंघु | तोडीं भव्॑ंधु माझ्ा देवा॥ ५ ॥
(९०५)
तुजबीण वाणी आणिकाची थोरी । तरी माञ्ी हरी जिब्हा झडो ॥ १॥
तुजबिण चित्ता आबडे आाणीक । तरी हा मस्तक भंगों माझा॥ ३॥
नेत्नीं माणिकासी पाहीन आबडी | जावीत तेचि घड़ी चांदाछ् है ॥ ३ ॥
कंथासशत-पान न करिती श्रवण । काय प्रयोजन मंग यावें ॥ ४॥
तुका म्हणे काय बांचूनि कारण | तुञ एक क्षण विसंबितां ॥ ५ ॥
(१०६)
नए-देहा यावें हरिदास ख्हागें | तेणें चुकवर्खें गर्मच्रासा ॥ १ ॥
नाहीं तरी वांया शिणत्रिडी माय | नरकासि जाय जस्मोजन्मी ॥२॥
तीर्थ अत दान देवाचें पूजन। ऐसे हूँ साधन साधकाचें || ३ ॥|
त॒का मणे मु्खी निं्य म्हणे दरी | तथा मुखा सरी नाहीं पार ॥ ४ |!

“7 कर जके अत मा पल तक 7 पतन
$ निरनिरार्शी उदके समुश्म मिब्य्तात तरी ग्रमुदपभांत कांदी भेद पद्तों काय ?

श्ण्ट नचनीत

(६०७)
कां रे नाठवीसी कृपाछ देवासी | पोसितों जनासी एकछा तो | १॥
वाढ्णा दुधा कोण करितें उत्पत्ती | बाढवी श्रीपती सर्वे दोन्ही || २॥
फुटति त्रुवर उष्ण-काछ-मार्सी | जीवन त्तयांसी कोण घाली ॥ ३ ॥
तेणें तुझ्ी काय नाहीं केली चिंता | राहें त्या अनंता आाठवूनी ॥ ४ ॥
तुका म्हणे त्याचें नांव विश्व॑भर | त्याचें निरंतर ध्यान करी || ५ ॥
(१०८)
नारायणीं जेणें घंडे अंतराय | हो' कां वाप-माय त्यजाबी तीं॥ १ ॥
येर प्रिया पुत्रा गसे कोण लेखा । करीती ते दुःखा पात्र शत्रू ॥ २ ॥
प्रल्हादें जनक विभीपणे बंघू । भाणि माता 'निंदु भरतें केछी || १॥
तुका म्हणे सर्व धर्म हरी-पाय | आणीक उपाय दुःखनमूल्ठ ॥ ४ ॥
(१०९)
हरिचिया भक्ता नाहीं भय-चिंता | दुःख निवारीता नारायण ॥ १ ॥
ने वाहणें संसार-उद्देश । जड़ों नेदी पांग देव-राय ॥ २१ * -
अर्सों यावा धीर सदा समाधान | भाहे नारायण जबक्लीच ॥ ३॥
तुका म्हणे माझा सखा पांडुरंग | व्यापियेें जग तेणें एके ॥ ४ ॥
(६१६१०)
तैसे नव्हों आम्ही त्रिदोबांचे दास | याबें आणिकांस काकुछती ॥ ६ ॥
स्वामीचिये सत्ते ठेंगणें सकत्ठ | भाढा कलि-कात ह्वाताखाली ॥ २॥ ''
अंकिताचा असे अभिमान देवा | समएनी हेवा अर्सो पायीं॥ ३२) ,
, तुका रहणे आम्हां इच्छेचें खेणें | कोड नारायणें प्ूरवार्दें || ४ ॥
(१११)
अंतरी निर्मठ वाचेचा रसाव्ठ | व्याचे यव्ठं मातठ्ठ भस्तो नसों ॥ | ॥
आत्मा-अनुभवीं चोखव्ठील्या वाठा | त्याचे मार्था जटा भसी नसो [| २ ॥
परऋव्या अंघ निदेसि जो मृका | तोचि संतदेखा तुकाम्हेणे॥ ३॥ ,
। (११२)
न मिन्ठो खाबया न वाढो संतान | परि हा नारायण कृपा करो |) १॥
ऐसी माज्नी वाचा मज उपदेशी । आणीक छोकांसी ढेंची सांगे ॥ ९ ॥

॥ होतना कां.

छुकाराम १०९

फिटंवो शरीर होत कां विपची | पूरि राहो चित्ती नारायण ॥| १ ॥

तुका म्हणे नाशिर्त हें सकछ । आठवी गोपाछ तेंचि हित) ४ ॥
(११३)

सहुरुवांचूनी सांपडेना सोय । धरात्रे ते पाय आधी ध्याचे॥ | ॥

आपणासारिखें करिती तात्काठ | कांही काठ-वेठ नठ्गे त्यांसी ॥ २ |

छोह परिसासी न सहे उपमा | सद्ुरुमहिमा अगाधाचे ॥३॥

तुका म्हणे ऐसे आंधघकढ्ें हें जन | गे्ें विसरून खन्‍्या देवा ॥ ५॥
(११४)

- विषयाचें सुख येथें वाटे गोड | पुढे अवघड यम-दंड ॥ १ ॥
मारिती तोडिती झोडिती निष्ठर | यमाचे किंकर बहुसावू | २ ॥
असि-पत्र-तरुषर खराचे इंगत्ठ | निधतीछ ज्यात्ठ तैल-पार्की ॥ ३ ॥
तप्न-भूमिवरी छोब्ठविती पाहीं। अप्नि-स्तंभ वाहीं कबल्ठवित्ती | ४ ॥
म्हणोनियां तुका येतो काकुब्ठती | पुरें माता यात्री गर्भ-बास || ५ ॥

हु *. (९१५०
जननी दे जाणे बारकाचें वर्म | सुख दुःख धर्म जें जें कांही ॥ १ ॥
पंधापुढ़ें जेणें दिधला आधार | त्याचा हा विचार तोचि जाणे ॥ २॥
, शरणागता जेणें घातिलें पाठीशीं। तो जाणे तेविजी राखों तया॥ ३ ॥
कासे छांगे तया न छगती सायास । पोहोणारा व्यास पार पावी ॥ ४ ॥
तुका म्हणे जीव विह्वलाचे हातीं | दिला त्याची गति तोचि जाणे ॥ ५ ॥
(११६)
नको जाउं देख भंगा | गात्रें मानती पांडुरंगा || १ |॥
हरि-कधेची सामुप्री । देह-अवसानावरी ॥२॥
मास्ले अयुप्य जाडें ऊन | परी मज आबडो कीतेन | ३ ॥
तुका महणे .हाणी | यावेगव्ठी मना नाणीं ॥ ४॥
(१६७)

मुंगीचिया घरा कोण धाडि मूह । देखूनियां गूल्ठ घांव घादी ॥ ! ॥

याचकाबिण काय खोल्॑बछा दाता। तोचि धांवे हिता आपुलिया ॥ २ ॥

उदक अन्न काये म्हणे मज़ खा ये | मुकेछा तो जाये चोजबित || ३ ॥
व्याधी पिडिया धाँवे वैद्याचिया घण | दुःखाच्या परिहारा मापुलिया ॥ ४ ॥
हुका महणे जया बापुछें स्वहित | करणें तोचि अत घरी कये ॥ ५ ॥

११२० नवनीत

(१८) कक गे
ढेंकणाचे संगें हिए जो भंगछा | कुन्सुंगें नाइछा तैसा साधु ॥ १ ॥
मोढ़ाब्याचे संगें सात्विक नासलीं | क्षण एक नाडलीं समागमें | २ ॥|
डांकाच्या संगती सोनें हीन जालें | मोल तें तुटलें ठक्ष कोड़ी ॥ ३॥ '
विपानें पकानें गोड कु जाड़ीं | कुसंगानें केली तैसी परी॥ ४ ॥
तुका म्हणे भावें सत्संग हा बरा | चुकेल हा फेरा चैम्यांशीचा,॥ ५ ॥

११९) ! हर
आता देवा ऐसा करी उपर देहाचा विसर पडो माश््या ॥| १ ॥
तरीच हा जीव सुख पाते माना | बर्खें केशव-राजा करों भें | ३॥ *
ठाव देई चित्ता राखें पायांपाशी | सककछ इत्तीशी अखंडीत ॥३ ॥
आस भय छाज चिंता काम क्रोध । तोडावा संबंध यांचा माना ॥ ४ ॥'
मागणें हैं देवा तुज एक आतां। नाम मुखी संतनसंग देई | ५॥
हुका म्हणे नको वरपंग देवा। घई माझी सेवा भाव-श॒द्ध ॥ ६॥

(१२०) न्‍ थ

जरी जाला भाग्यत्रते | तरी का मेठेल भगवंत ॥ १ ॥
उंच बाढका एरंड | तरी का होईछ इूक्षुदंड ॥ २॥
जरी गर्दभ वेगीं धांबे | तरी का अश्वन्मी७ पावे ॥ ३ ॥
तुका महणे तोची थोर। ज्यावे मु्खीं रघूबीर | ४॥
(२४७ ॥
अम्नरीमाजी गेलें। भ्नि होऊन तेंच ढेलें॥ ! ॥
काय उरलठें तया पण | मागीकठ ते नाम ग्रण॥ १२॥
छोह छागे परिसा भंगीं। तोही भूषण जाढा जगीं ॥ ३॥
सरिता भीहत्णा ओधा | गंगे मिल्योनि जाहल्या गंगा || ४ ॥|
चंदनाच्या बासें | तह चंदन जाछे स्पर्श ॥ ५॥
तुका जडला संतां पायी | दुजेपणा ठाव नाहीं ॥ ६॥
(२२)
नका दतकथा येथें सांग कोणी | कोरंडे ते मानी बोल कोण ॥ १ ॥
अलुभव॒येथें पाहिजे साचार |न चलती चार आमऊहांपुढ़ें ॥ २॥ '
* बरी कोणी मानी रसाव्ठ बोछणें | नाहीं जाडी में जोठखी तो ॥ ३ ॥
निवडी वेगल्ें क्षीर आणि पाणी | राजहंस दोन्ही बरेगव्ठाल्ी॥ ४॥ *
तुका महणें येथें पाहिजे जातीचें। येरा गावाव्यचें काम नाहीं ॥ ५ ॥

घुकाराम ११
| (१२२)
आंधवयासि जन अवधेचि जांधलठे । आपणासि डोछे' दृष्टी नाहीं॥ १ ||
रोग्या विष-तुल्य छागे हैं मिष्टान | तोंडासि कारण च्री नाहीं॥ २ ॥॥
तुका महणे झुद्ध नाहीं जो आपण । तया त्रि-भुवन अवधें खोटें ॥ ३ ॥
(१२४)
मर्यें मोकलिलें कोठें जावें बाव्ठें | आपुलिया बक्े न बंचे* तें )| १ ॥
रुसीनियां पछे सांडोनियां ताठ | मा्गें पाहे वाट यावें ऐसी ॥ २ ॥
भांडवर आम्हां आाल्ीी करावी हे | आपणचि मांये धांत्रसील || ३ ॥
तुका म्हणे आछी करूनियां निकी । देसीछ भातुकीं बुझाऊनी || ४ ॥
(११५)
तिबासीया छोड टाकूनि बैसर्सी | दंड तो करीसी भनाथातें॥ ३ ॥
अनाथासी दुःख देशी सर्व-काठ । ऐसी तुज बेल पुर्दे आाहे | २ ॥
भहि नाहीं काय न करी विचार | काय तूं पामर जन्मछासी ॥ ३ ॥
तुका महणे धरीं एक भूत-दया | अहँता ते वांया न घरी मनी ॥ ४ ॥
(१२९)
संसांराच्या तापें तापछों मी देवा | करितां या सेवा कुटुंबाची ॥ १ ||
महणवोनो तुझे आठविले पाय | येई वो माझे माय पोडुरँंगे ॥ २ |
बहुतां जन्मीचा जालों भार-वाही | सुठिजे हैं नाहीं वर्म ठात्रें || ३ ॥
चेडियेलों? चोरीं भंतर्वाद्यात्कार | कण” ने करी कोणी माझी ॥ ४ ॥
बहु पांसविों बहु नागविठों | वहु दिवस जालों कासात्रीस ॥ 5 ॥
तुका म्हणे जातां धांव घाढी वेगीं | शहीद तुझें जगीं दीन-नाथा ॥ ६ ॥)
(१२७)
पाप ताप मा गुण दोष निवारी ) कृष्णा विष्णु हरे नाथयणा॥ ! |
काम क्रोध वैसी घाछनि बाहेरी | तूं, राहें अंतरी पांडुरंगा ॥ २ ॥
करिसीरझ तरी नव्हे काई एक | निर्मिें अ्रलीक्ष्य हेव्ठामात्रें ॥ ३ ॥
समयोतति काय आम्हीं शिकवरार्व | तुका म्हणे यात्रें पांडुशगा ॥ ४ ॥

१ (कारण ) आपणास डोढ्यपार्डी कांदी दिसत नाहीं.. ६ न वबांच, ३ करिसी,
४ परापीन झालों-- संकर्टात पडदों, ५ वरणा-

श्श्र नवनीत

(१२८)
धन्य तेचि प्राणी क्षमा ज्यांचे अंगीं | न मंगे प्रसंगीं पैर्य-चल गा १॥
न म्हणे कोणासी उत्तम वाईट | महत्त्व वरिष्ठ नसे जेथें [| २ ॥
अंतरी सबाह्य सारिखे निर्मेक | हृदय कोमक गंगारूप || ३ ||
हुका महणे काया कुखंडीं तयां | ठेबीन मी पायां मस्तक हैं | ४॥

(१२९)
सदा सर्बकाछ मंतरीं कुटिठ | तेणें गढ्ं माछ घादू नये॥ ६॥ *
ज्यासी नाहीं धम दया क्षमा शांति । तेणें बंगीं विभूती छावूं नये ॥-२॥
जयासि भ कके भक्तीचें महिमान॑ । तेणें अहानज्ञान बोढे नये ॥ ३॥
ज्यार्चे मन नाहीं छागलें हातासी | तेणें प्रपेचासी ठार्कू नये ॥ ४॥
तुका म्हणे ज्यासी नाहीं हर्भाक्ति | तेणें भर्गयें हातीं धरूं नये ॥ ५॥ *

(१३०)
पाव्ले पावर्ले तुझें आम्हां सवे | दुजा नको भात्र होऊं देऊं॥ ९ ॥घ्लु०॥
जेथें तेथें देखें तुक्षाँच पाउलें | त्रि-मुचन संचर्ले विहछा गा॥ ७ ॥|
भेदाभेद-म्तें श्रमाचे संवाद | आम्हां नको बाद त्यांशीं देऊं ॥| २॥
तुका म्हणे अएछु तुजबिण' नाहीं | नभाहूनि पाहीं वाढ' भाहे ॥ ३ ॥
(६११) "
भेटीछार्गी जीवा छागलीसे आस | पाहे रात्र-दिबस वाठ तुझी |] १॥ '
पूर्णमिचा चंद्रमा चकोरा जीवन | तैसें माझें मन वाट पाहे ॥ २॥ ,
दिवाकीच्या मुछा लेंकी आसावली' | पाहतसे वाढुली पंढरीची ॥ ३ ॥
मुकेलिया बाब्ठ जाति शोक करी । वाट पाहे परि माउछीची ॥ ४ ॥
'तुका महणे मम छागछीसे भूक | धांवूनि श्री-मुख दावीं देवा || ५ ॥

(११२) हि
निंदी कोणी मारी । बंदी कोणी पूजा करी ॥ ६ ॥ छु० ॥
! मज हेंही नाहीं तेंही नाहीं । बेगव्ण दोहीपासनी ॥ ७ ॥
देहन्मोग भोंगें घडे । जें जें जोडे तें तें बंरं ॥ २॥
' अआबर्घे पावे नारायणीं | जनार्दनी तुक्याचें॥ ३॥

4 तुस्‍्न्यापेक्षां, ३ मोढ़ेपणा, ३ भाशा छागली आदे भशी,

छुकायम श्श्३

(१३३२)
हिरा ठेवितां ऐरणी | वांचे मारितां जो घणीं॥ १॥ घु० ॥
तोची मोल पात्र खरा। करणीचा' होय चुरा॥ ७ ॥
मोहरा' होय तोचि भंगें | सूत न जछे ज्याचे संगें|॥ २ ॥
तुका म्हणे तोचि संत | सोसी जगाचे आधात॥ रे ॥
(११४)
महाराप्ति सित्रे | कोपे ब्राह्मण तो नब्हे ॥ १ ॥ घु०॥
तया प्रायश्वित्त कांहीं। देह-त्याग करितां नाहीं॥ ७ ॥
नाते चांडाछ | त्याचा अंतरी विठाव्य ॥२॥
ज्याचा संग चित्ती ) तुका म्हणे तो त्याँ याती' )॥ ३ ॥
(१३५)
न करितां पर-निंदा पर-दृब्य-अमिछाप | काय तुमे यास वैचे सांगा || १ ॥
बैस्नलिये ठायीं म्हणतां राम शाम | काय होय श्रम ऐसें सांगा ॥ रे ॥
संतांचे बचनीं मानितां विश्वास | काय तुम्चें यास्त वेचे सांगा ॥ ३ ॥
खेरें बोढडतां कोण छागती सायास | काय बेचे यास ऐसे सांगा || ४ ||
तुका म्णे देव जेडे याचसाठीं | भ्राणीक ते आठी नलगे काँही॥ ५॥
(३९)
शुद्धब्ीजा पोर्टी | फक्»े रसाछ गोमटीं॥ १ ॥ घु० ॥
मुर्खी अम्ृताची वाणी । देह वेचावा कारणी॥ ७ ॥
सर्वर्गी निर्मेछ | चित्त जैसे गंगा-जल ॥२ ॥
त॒का महणे जाती | ताप दर्शनें विश्राती ॥ ३॥
(१३७)
चित्त समाधान" | तरी ब्रिष वाटे सीनें॥ १ ॥ 8० ॥
बहु खोटा झतिशय । जाणा मे सांगों काय ॥ ७ ||
मनाच्या तलमक्लें | चंदनेंद्दी अंग पोछे ॥ २ ॥
तुका म्हणे दुजा। उपचार पीड़ा पूजा ॥ ३ ॥

$ इतीनें केलेल्याचा, २ सर्पाच्या फरेंतील मधि (व्याला घूत गुंडादून तो स्ीत
टाकिला क्षमतां घूत जब्त नाद्दीं अशी झास्यायिद्या भहे.). ३ त्या जातोचा-
४ रामाथान पावे, ४ विषयाया हृष्यास्त,
फकध ६ ८१.8

११४ नवनीत

(१३८) ४
परिमछ म्हृण' चोर नये फूछ | खाऊं नये मुठ भावडतें॥ १ |
मोतियाचें पाणी चाखूं नये स्वाद | यंत्र भेदुनि नाद पाहूं नये ॥ २ ॥
कर्म-फ् म्हणुनी इच्छूं नये काम | तुका म्हणे बर्म दावूं छोकां | ३ ॥

(१३९)

काय नाहीं माता गौरबीत बाढ्या | काय नाहीं छव्छा पाव्ठीत ते ॥ १॥
फाय नाहीं त्याची करोत ते सेवा | काय नाहीं जीबा गोमटें तें ॥ २ ॥
अमंगव्यपर्ण कंटाट्य न धरी । उचलोनी करी कंठीं छावी | ३॥
डेत्रबी आपुछे अंगें अछंकार | संतोपा ये फार देखोनियां॥ ४ ॥
तुका म्हणे स्तुति योग्य नाहीं परी । तुम्हां छाज थोरी मंकिताची | ५ ॥|

(१४०)

मन करा रे प्रसस | सर्व रिद्धीचे कारण ॥ ,*
मोक्ष अथवा बंधन । सुख समाधान इच्छा ते॥ १ ॥
मरने प्रतिमा स्थापिछी | मनें मना प्रूज केढी॥
मर्ने इच्छा पुरविी । मन माउछी सकतव्यांची ॥ २ ॥
मन ग्रुरू आणि शिष्य | करी आापुरछेचि दास्य ॥|

प्रसन्न॒ आपजआपणास । गति अथवा अधोगति ॥ ३॥
साधक वाचक पंडित । श्रोते तक्ते ऐका मात ॥

नाहीं नाहीं गानु' देवत | तुका म्णे दुसरें॥ ४ ॥

(१४१)

हीन माझ्नी याति | बरी स्तुति केडी संती॥ ६ ॥
अंगीं बसूं पाहे गर्व | माप्तें हराया सर्व॥२॥
मी एक जाणता | ऐसें वाठतसे चिक्ता॥ ३॥
' राख राख गेछों वायां | तुका म्हणे पंढरी-राया |] ४ ॥
(१४२)
प्रीतीचिया बोछा नाहीं पेसपाड' । भछतसे गोड करुनी घेई ॥| १ ॥
, तैंसें प्रिदल-राया तुज मज भाहि । आवड्डीनें गारये नाम तुझे ॥ २ ॥
बेडे धांकडे बाछ॒काचे बोढ | कॉरेती नवक मायन्बाप॥ ३॥
ठुका महणे तुज येवी माझी दया । जीवींच्या सखया जीवछगा ॥ ४ ॥

९ मदणून, ३ अन्य, ३ पेचपांच-

ठुकफायम है ११५

(१४१)
मान अपनमान गेवे' | अवधे गुंइनी ठेवावे॥ ३ ॥ छु० ॥
: हेँचि देवाचें दशन । सदा राहे समाधान ॥ ७॥
शंतीची वसती । तेथें खुंठे काछ-गती | २॥
आठ ऊर्मी साहें | तुका म्हणे थीर्डे गाहे॥ ३े ॥
(१४४)
दुर्जनाची गंधी विष्टेचिया परी | देखोनीयां दुरो ब्हांवें तया ॥ १ ॥8०॥
आइका हो तुम्हीं मात हैं सजन | करूं संघणन नये बोीछों ॥ ७ ||
दुर्जनार्चे भय घरातें. त्यापरी | पिसावलेवरी धांबे श्वान ॥२॥
दुर्जजाचा भछा नब्हे अंग-संग | वोलढिछासे त्याग देशांचा त्या] ३॥।
तुका म्हणे किती सांगाबें पृथक | अंग कुंमीयाक दुर्जनावें॥ ४ ॥
(१४५) ५
गाजराची पुंगी । तैसे नंत्र जाले जोगी ॥ १ ॥
काय करूंनि पठण | केछी महँता जतन ॥ २ |]
सल्प भसे ज्ञान | अंगीं ताठा अमिमान॥ ३ ॥
तुका म्हणे छंड | त्यांचें हाणीनि फोडा त्तोंड ॥ ४ ॥
(१४६)
शब्दा' नाहीं धीर) ज्याची बुद्धि नाहीं स्थिर ॥ | ॥ पह्ु० ॥|
त्याचें न ब्हाबें दर्शन | खब्ठा पंगती भोजन ॥ ७ |
संतांस जो निंदी | मधम लोमासादीं बंदों ॥ २॥
तुका म्हणे पोटीं | भाव आणीक जया होटीं ॥ ३॥
(९४७)
माकझ्षे मम कछों येती अवन्गुण | काय करूं मन अनावर ॥ १॥
आता आड उभा राहें नाययणा। दया-तिंथुपणा साच करीं॥ २॥
वाचा बदे परी करणें कठीण | इंद्रियों आधान जाणं देवा॥ ३॥
तुका म्हणे तुझा जैसा पैसा दास । न धरी उदास माय-बापा॥ ४ ॥
(१४८)
होऊ नकी कांद्ी या मना आधीन । नाईकें वचन याचें कांहीं || ३ ॥
हटियाची गोष्टी मोढून टाकाबी | सोई दी धरावी विदोबाची॥ रे ॥ो

$ गोल्यान्या जागा, २ ज्याल्या दोसण्यांत प्रमाण नाएदी,

श्१६ नवनीत

मगापुले आधीन करूनियां ठेबा | नाहीं तरी जीरा घातक हं॥ ३ ॥
तुका म्हणे जाढे जे मना जाधीन | तयांसी बंधन यम करी॥ 9 |
(६४९)
काय बाणूं मी या सतांचे उपकारं | मज निरंतर जागबीती ॥१॥ घ्ु० ॥
काय यात्रें यांसि ब्हावें उतराई | ठेवितां हा पायीं जीव्र थोडा ॥ छ ||
सहज बोलणें हित उपदेश | करूनि सायास्त झिकत्रिती )) ३ ॥
तुका म्हणे वत्स घेनुचिया चित्ती ) तैसे मज येती सांभाव्ठीत ॥ ३ ॥
- (१५०)
उपदेश तो मछ्त्या हा्ती ) जाल चित्ती धरावा || ( ॥ ४०॥
नये जाऊं पात्रावरी | कवटी सारी नारे ॥ ७छ॥ '
झ्ली पुश्न बंदी जन | नारायण स्मरविती ॥ २ ॥
तुका म्हणे रूननसार | परि उपकार चिंधीचे ) ३ ॥
(१५१) ]
ऐसा हा छौकिक कदा राखबरेना | पतित-पावना देव-राया ॥ ( ॥ धु० ॥
धर्म करी त्याछा उधव्ण म्हणती ) न केल्या बोठती पोटन्पीशा ॥७॥
. आचार करितां म्हणती हा पसारा | न करितां नरा निंदिताती || २ ॥
संत-संग करितां म्हणती हा उपदेशी | येरा अभाग्यासि ज्ञान नाहीं | ३ ॥
घन नाहीं त्यासि ठायींचा करेंटा | समर्धासि ताठा छावितांती ॥ ४॥
त्रहु बोलें जातां म्हणती हा वाचाठ । न बोलता सकब्ठ म्हणती गर्बी ॥ ५॥
भेटीसि नत्र जातां म्हणती निष्ठुर । येतां जातां घर बुडबिलें || ६ ॥
निपुत्रिका म्हणती मुख न पहा हो | पातकार्चे मूठ पोखडा ॥ ७ |
लोक जैसा मोक धरितां घर्लेना। अभक्ता जिरेना संत-संग ॥ ८ |
तुका म्हणे जातां ऐकार्वें वचन | त्यजूनियां जन भक्ति करा || ९ |
(१५२)
सकृत्श ' चिंतामणी शरीर | जरी जाय अहंकार आशा समूतछ ||
निंदा हिंसा कांहीं कपट देह-बुद्धि | निर्मल स्फटिक जैसा । १॥
मोक्षार्चे तीर्थ नल्गे बासणसी | येती तयापासी अबर्घी जमे ॥
तीर्थासी तीर्थ जाछा ठोचि एक । मोक्ष' तेणें दर्शनें ॥२॥
मन शुद्ध ' तया काय करिसी माव्ठा | मंडित, सकता भूषणांसी ||
हरीज्या गुण गजेताती सदा | आनंद तया मानसी ॥ ३॥

तुकायम ११७

तन मन धन ,दिलें पुरुषोत्तमा | आशा नाहीं कबणाची ॥

तुका म्हणे तो परिसाहूनि आगव्ण | काय महिमा वर्ण त्याची॥ ४ ॥
(१५३)

नलगे चंदना सांगावा परिमव्)ठ | वनस्पति-मेत्ठ हाकारनी ॥ है ॥ धु० ॥

अंतरीचें धांवें स्वरमार्ें बहेरी | घरितां ही परी आबरेना ॥ ७ ॥

सूर्य नाहीं जागें करीत या जना | प्रकाश किरणा कर म्ूण ॥ २॥

तुका म्हणे मेघ नाचवी मयूंरें | लपब्रितां खरें येत नाहीं॥ ३२॥
(१५४)

चंदनाचे हात पायही चंदन । परिसा नाही हीन कोणी अंग || १ ॥ ६० ॥

दीपा नाहीं पाठी पोर्टी अंधकार | सर्वोर्गं साकर अवघी गोड ॥ ७ ||

तुका मणे तैसा सजनापासून | पाहतां अक्ग्रण मिकेचि ना॥ २॥
(१९५)

भंर्गी ज्वर तया नावड़े साकर | जन तो इतर गोडी जाणे ॥ १ ॥ हु०॥

एकाचिये तॉडीं पडिली ते माती | अवधे ते खाती पोटभरी || ७ ||

चारितां बल येत असे दांतीं | मागोनिरया घेती भाग्यवंत || २ ॥

तहुका म्हणे नसे संचित हैं बेरें। तयासि दुर्सरं काय करी ॥ ३१
(१५६)

धिग जीणें तो बाईडे आधीन | पर-छोक मान नाहीं दोन्‍्ही ॥ १ ॥ ध्रु०॥

पिग जीणें ज्याथें लोभावरी मन | अतीतश्ूूजन घडेचि ना ॥ ७ ||

घिग जीणें मालूस निद्रा जया फार | अमित आहार अघोरिया [ २॥

धिग जीणें नाहीं विवेक वैराग्य | झुरे मानाछा्गी' साधुपणा' ॥ ३ ॥

तुका मणे धिग ऐसे जाले लोक | निंदक वादक नरका जाती ॥ ४ ॥
(१५७)

नठगे थरावा जीव सहजचि जाणार । बाहे तो विचार जाणा कांदी ॥ १॥

मरण जो मांगे गाठवाचा थार | बोडिजे चांडाछ शुद्ध त्यासी ॥ २ ॥

तुका म्हणे काई होईड स्व-हित | निधान जो थीत' टा्कू पाहे ॥ रे ॥
(५८)

बरा कुणबी केलों। नाह्दी तरि दंभें असतों मेलों ॥ १ ॥ घु०् ॥
भर्ले केले देवराया | नाचे तुका छागे पायां॥ ७॥

९ साधुपणाल्या मानाकरितां, < ब्यर्थ,

११८ नवनीत

विद्या असती कांही। तरी पडतों अपायी॥[२ ॥
सेवा चुकतों संतांची | नागवण हैं फुकाची ॥ ३॥
गर्ब होता ताठा । जातों यम-पंथें बाटा॥ 8 ॥
तुका म्हणे थोरपर्ण | नरक होती अभिमानें || ५॥॥

(१५९)
मुंकोनियां सुर्णें छागे हस्ती-पाठी | होऊनी हिंपुटी दुःख पाबे || १ ॥
काय त्या मशके तयाचें करोगे | आपुल्या स्वभारब्रें पीडतसे ॥ २ ॥
मातलें बोकड विटवी पंचानना | घेतलें मरणा धरणें तेणें ॥ ३ ॥
तुका म्हणे संता पीडितीझ खत | घेती त्तोंड काछें करूनियां || ४ ॥

(१६०)
दुबल्ं. सदैवा | म्हणे नागबेछ केब्हां ॥१॥
आपणासारिखें त्या पाहे | स्वभावासी करील काये ॥ २ |
मूह समेगांत | इच्छि पंडितांचा घात ॥३॥
गांढें देखुनि शश । उर्ें करितें बुखुरा ॥ ४॥
आणिकांचा हेवा | न करी शरण जाईं देवा ॥ ५॥
तुका महणे किती । करूँ दुष्टांची फजिती ॥ ६ ॥

(१११)
माकडा दिसती कबटी नारव्ठा | भोक्ता ननिराव्ठा वरीछ सारी ॥ ६ ॥
एका रस एका तोंडी पडे माती | आपुछाछे नेती विभाग त्ते ॥ २ ॥
'सुनियांसि क्षीर बाढिल्था ओकबी | भोगत्या पोसबी धणीवरी' ॥ ३ ॥
तुका म्हणे भार चागब्रिती मूर्ख | नेतीछ तें सार परीक्षक ॥ ४॥

(१६२)
'तुम्हीं माझा देवा करिेजे अंगीकार | हा नाहीं विचार मजपाशी || १ ॥
आता दोहीं पक्षीं छागरलें छांछझन | देव-भक्ततण छाजवबिे ॥ २ ॥
एकांती एकलें न राहे निश्चकठ | न राहेच पद मन ठायीं ॥ ३ ॥
' पायीं महत्वाची पडली शुखत्ठा | बांधत्रि्ा गब्ठा स्नेहा हातीं ॥ ४ |
शरीरे सोकलें देखिलिया सुखा | कदान्न हें मुखा मान्य नाहीं ॥ $|॥ *
तुका म्हणे जाछा अवगुणांचा थार । वाढली है निद्रा! अब्ठस बह |) ६ ||

१ पूर्णपर्णे,

छुकायम श्र

(१६३)
सकव्गुणणें संपन्न | एक देबाचें छक्षण॥ १ ॥
बरकड कोर्ठें कांहीं | एक भाहि एक नाहीं ॥ २॥
परड्गुण-ऐश्वर्य-संपन्र'ं | एक भगवत्रतीं जाण ॥ ३ ॥
तुका म्हणे जें जें बोछा | तें तें साजे ह्या विदला ॥| ४ ॥
(१६१४)
दर्पणासी बुजे | नखंट तोंड पतबी छाजे ॥ १ ॥
गुण ज्याचे जो अंतरी | तोचि त्यासी पीडा करी ॥ २ ॥
चोरा रुचे निशी | देखोनियां श्रिटे शशी || ३ ॥
तुका म्हणे जन | देवा असे भाग्य-हीन ॥| ४॥
(१६५)
कोणी एकाचिया पोरे कैली आत्ठी | ठावी नाहीं पीछी मांगे देखी ॥ १ ॥
घुझाविलें हा्ती देउनी खापर | छंद करकर वारियेली ॥ २ ॥
तसें नकी करूं: मज कृपाबंता | काय नाहीं सत्ता तुझे हाती ॥ ३ ॥
तुका म्हणे माय-बापाचें उचित | कर्याव हैं द्वित बारकांचें ॥ ४ ॥
(१६६)
भगत्रें तरी श्वान सहज बेप त्याचा | तेथें मनुभवाचा काय पंथ॥) १॥
बादबुनी जठा फिरे दाही दिशा | तरी जंबु-त्रेपा' सहज स्थिती ॥ २॥
कोरोनियां भूमि करिती म्धी वास | तरी डंदरास काय वाणी ॥ ३॥
त॒का महणे ऐसे कासया करात्रें। देहासे देडात्रें वाउगेंचि ॥ ४॥
(१६७)
भापणा छागे काम वाण्या घरी गुर । त्याचें याति कुब्ठ काय कजि ॥ १॥
उकरव्यावरी वादली, तुब्ठसी | टाकात्री ते कैसी ठाया गुण ॥ ३२॥
गाईचा जो भक्ष अमंगत्ठ खाय । ती्चें दुर्ध काय सेयूँ मये॥ ३ ॥॥|
तुका म्हणे काय सलपटासी काज | फंणसांतीठ बीज काइनि ध्यात्रे ॥ ४ |
(१६८)
वाझेनें दाग गन्दबास्टक्षण | चिरण॒र्टे घाइन वाथयाठा'॥ ३ |
तेविं शब्द-ज्ञानी करिती चावठी । ज्ञान पीठासादी विकूनियां | २ ||
१ समप्र ऐशर्य, घमें, यश, श्री, क्षान आधगि देरास्य मिशन क्रदयुदेखर्य होते.
२ गुजरायेतील प्राह्मयादी एक जात दिवा त्या जातीया मनुष्य; (मोलस्दर्घहत श्ोश,
पृ, ३०७ पद्दा ) पोटाछा.

१२० नवनीत

बोछाचीच कढी बोंाचाचि भात । जेबूनियां तृतत कोण जाछा ॥ ३॥
कागदी छिह्दितां नामाची साकर | चारितां मधुर गोडी नेदी॥ ४ ॥
तुका म्हणे जब्ठो जब्हों ते महंती | नाहीं छाज चित्ती आठब्रण || ५ ||
(१६९) '
जुझायाच््या गोष्टी ऐकतांचि मुख | करितां हैं दुःख थोर भहे ॥ ! ॥
तैसी हरि-मक्ति सुलात्ररिक पोन्‍्ठी।निवडे तो बक्ी विस्का शूर॥ ९॥
पिंड पोसिलछिया विषयांचा पाईक | वैकुंड-नायक कैंचा तेथें॥ ३॥
तुका म्हणे छाहावें देहाती उदार। रखुमादेवीचर जोडाबया ॥ ४ |)
(७०)
क्षुधार्थी अन्नें दुष्कालें पीडिछें | मिथ्टान्न देखिलें तणें जैसे॥ ! ॥
तैसें तुझे प्रायीं छांचावर्ले मन। झुरे माज्ा प्राण भेटावया॥ २ ॥
मांजरें देखिका छोणियाचा गोव्ठा | छाबुनियां डोछा बैसलेंसे || ३॥
तुका म्हणे आातां झडी घाद्धं पाहें । पांडुरंगे माये तुझे पायीं॥ ४ ॥ .

१७!)
आयुष्य वेचूनि कुटुंब पोशिलें | काय हित केलें सांग बापा॥ | ॥
फुकाचा चाकर जाछासि काबाडी | नाहीं सुख घडी भोगात्रया ॥ २ ॥
दुर्लभ मनुष्य-जन्म कटे पावछासी | दिछा कुदुंबासी काम भोग ॥ ३ ॥
« छुका महणे ऐसे आयुष्य नासिक | पाप तें सांचिें पतनाति ॥ ४ ॥
(१७२)
अर्थेनिण पाठांतर कासया करादें | व्यर्थचि मराबें घोकुनियाँ॥ १॥
घोकुनियां काय वेंगीं अर्थ पढहें। अर्यरूप राहें होऊनियां॥ ९२ ॥
तुका गहणे ज्याठा भर्थी जाहे भेटी । नाहीं तरी गोष्टी बोढूं नका॥ ३॥

५ १७२)
बसतां चोरापाशी तैसी होय बढ देखतांचि न्िंधी मान धवि॥ १ ॥
प्रपंचाचा छंद टाकुनियां गेंवा | घरावें केशवा हृदयांत ॥ २ |
सांदूनिया देंई संसाराची वेडी | कीर्तनाची गोंडी धरावी गा॥३॥
तुका म्हणे तुला सांगतों मी एक | रुक्मिणी-नायक मुखीं गावा ॥ ४ ||
हे ७9) है
क्षमाशत्र॒ जया नराचिया हंस दुष्ट तयाप्रति काय करी || १ ॥
. तुण नाद्दी 'तैंथें पडिझा दावाप्नि | जाय तो विज्ञोनी आपसया || २ |
तुका -मगे क्षमा सर्वाचें स्व-हित | घर गखंडित सुखरूप॥ १॥

तुकायम ह२१

(१७२)
मृगाचिय अंगीं कस्तुरीचा .वास | असे ज्याचा त्यात नसे ठावा ॥ १ |॥
भाग्यवंत थेती वेचीनिया मोछें | भार-वाही मेले ब्राहतां बोझें ॥ २॥
चंद्राम्तें तृप्ति पारणें चकोरा ! भ्रमरासी चारा सुर्गंधाचा || ३॥
आविकारी' येथें घेती' हतवटी' | परीक्षवंता' इृष्टि' रतन जैसे ॥ ४ ॥
तुका म्हणे काय अंधव्टिया हारी । दिलें जैसें मोती वायां जाय | ५ ॥|
(१७६)
कोणी बंदा कोणी निंदा | आम्हां स्वहिताचा घंदा ॥ १॥
काय तुम्हांसी गरज | आम्ही भजूं पंढरीरज ॥ २॥
तुम्हांसारिखें चालायें । तेब्हां स्वहिता मुकांबे ॥ ३ ॥
तुका म्हणे ही कां कांहीं | गढ् दिला विद्वल-पा्यी ॥ ४ ॥
(१७७)
बोले तैसा चाले | त्याचीं वंदीन पाउलें ॥ १ ॥
अंगें झाडीन अंगण । त्यार्वें दासत्व करीन ॥ २॥
त्याचा होईन किंकर । उमा ठाकेन जोडोनि कर ॥ ३ ॥|
तुका म्हणे देव । त्याचें चरणी माझा भाव॥ ४ ॥
(१७८)
भक्तिक्ण पेतलें मां | चरण गहाण भाहित तूझे ॥ १ ॥
प्रेम ज्याज दे६ई हरी । माझा हिशेव छत्रकरी करी ॥ २ ॥
मार्दें मी न सोडीं धन । नित्य करितों कीर्तन ॥ ३ ॥
तुझ्तें नाम भाहे खत | सुर्खे करी पंचाईत | ४॥
तुका म्हणे गरुड-ध्वजा | यासी साक्ष श्रीगुरुराजा॥ ५ |
(१७६)
किडा अन्नाचें माणुस । त्याचा म्हणब्रिल्या दास॥ १ ॥
तेंही त्यासी उपेक्षीगा | बोड आपुरा सांदीना ॥ २॥
तो तूं नगचा नरेंद्र | तुज॒पासूनि इंद्र चंद्र ॥३॥
तुका म्हणे विश्वभर । तुज वर्णी फणीयर | ४ ||

॥५ रत्नगरस्वान्या रश्ीय ग्त्न पढले अमतां जश्मीत्यादी फ्री पारण होने,
स्थाग्रमाणे योग्य मनुष्य ( अधिसारों ) मे तोच कोन्त्यादी मोदीयें समे जाधतो,

श्श्श नवनीत

(८०)
पाया जाढा नाह | तेर्थ बांधा कापूछ॥ १॥ ,
तेथें बिबब्याँचे काम | अधमासि तो -अधम || २॥
रुसठा गुठाम | घणी करीतों सढाम॥ ३॥
तेंथें चाकराचें काम | गधमासि तो ,अंधम || ४ ||
रुसछी घरची दासी | धणी समजावी तियेसी || ५ ||
तेथें बटकीचें काम | भधमात्ति तो अधम | ६॥
देब्हान्याबरे विंचू आछा | देव-ूजा नावड़े त्याढा ॥ ७॥
तेथें पैजारेचें काम | अधमासि तों अधम॥ ८॥
तुका म्हणे जाती ॥ जातीसाठी खाती माती ॥ ९ ॥
(१८१)
काम-क्रोष भाड़ पडले पर्वत | राहिडा अनंत पछीकड़े ॥ १॥
नुलंधबे मज न सांपडे वाट | दुस्तर हा घाट वैरियांचा | २॥
भातां कैचा मज सखा नारायण । गेछा अंतरून पांडुरंग ॥ ३॥
तुका म्हणे व्यर्थ मोछाचें शरीर | गेढें हा ब्रिचार करों आाछा ॥ ४ ॥
(८२)
तुझे म्हणों आम्हां | मगर उणें पुरुषोत्तमा ॥ ( ॥
ऐसा धर्म काय | अमृतानें मृत्यु होय ॥ २ ॥
कल्पवक्षा त्हीं | गांठी बांधिढिया झोब्झी ॥ ३ ॥|
तुका म्णे परीस | सांपडल्या उपवास || ४ ॥
(१८२)
रासभ धृतछा महा-तीर्थोमाजी | नब्हे जैसा तेजी इयामन्कर्ण ॥ ६ ॥
तेबीं खछा काय केछा उपंदेश | नब्हेचि मानस झुद्ध त्याचें॥ ३ ॥।
सर्पीसी पाजीर्ले शर्करा-पीयूप | अंतरीर्चे त्रिष जाऊं नेणे ॥३॥
, तुका महणे श्वाना क्षीरीचें सोजन | संबेचि वमन जेबीं तया ॥ ४ ॥|
(१८४).
तुज वर्णी ऐसा तुजबिण नाही | दुजा कोणी तीहीं त्रिमुवर्नी | | ॥
सहस्र-मु्खे शाप सिणछा बापुडा | चिरढिया घडा जिब्हा त्याच्या ॥ २॥
अन्यक्ता अन्छक्षा अन्पारा अनंता । निर्गुणा सचिदा नारायणा || ३ ॥
रूप नाम॑ घेसी आपुल्या स्व-इच्छा | होसी भाव तैसा त्याकारणें ॥ ४ ॥
तुका म्हणे जरी दाविसी आपणा | तरिच नारायणा क्यों येसी | ९ ॥

तुकायम शरद

(१८५)
देव भक्तालागीं करूं नेदी संसार । अंगें वाराबार करूनि ठेवी॥ १॥
भाग्य यावें तरी अंगीं भरे ताठा | म्हणूनि करंटा करूनि ठेवी ॥ २ ॥
स्ली यात्री गुणबंती नसती गुंते आशा | यार्यगीं कर्कशा पाठी छात्री ॥ ३ ॥
तुका म्हणे भज प्रचित आछी देखा | आणीक हा छोकां काय सांगूँ || ४ ॥।
(१८६)
बारें उपदेशिला कोल्हा | सुर्खे खाऊं द्ाबें मा || १ ॥
अंतीं मरसी तें न चुके | मजह्ी मारीतोसी भुके ॥ २ ॥
येरू म्हणे भछा भरा | नित्राड तुश्या तोंडें जाछा ॥| ३ ||
देह तंब जाणार | घडेल हा पर-उपकार ॥ ४॥
शेर म्हणे मर्नीं | ऐसे जानें समजोनी || ५ ||
गांठी पडली ठका ठका | त्यांचा धर्म बोले तुका ॥ ६ ||
(१८७)
नकी नको मना मुंतूं माया-जालढीं | काछ गाठा जबब्ठी ग्रासावया ॥ १ ॥
काव्यची हैं उडी पडेछ था जेब्हां | सोडवीना तेब्हां माय-ब्राप ॥ ३२॥
सोडबीना ग़जा देशीचा चौधरी | आणीक सोइरीं मछीं भी ।॥ ३ ॥
तुका म्हणे तुछा सोडबीना कोणी | एका चक्रपाणीत्रांचूनियां | ४ ||
(१८८)
जिव्हा जाणे फिकें मधुर की क्षार । येर मांस पर हाता न कब्ठे || १ |
देखायें नेत्रीं बोौछावें मु्खें। चित्ता सुख-दुःखें करों येती ॥ २ ॥
परिमछासी प्राण ऐकती श्रत्रण । एकार्चे कारण' एका नब्हे || ३२॥
एक देहीं भिन्न ठेवियेल्या कंब्ठा | नाचत्री पुतत्ठा सूत्र-धारी ॥| ४ ॥
तुका महणे ऐशी जयाची ते सत्ता | कां तया अनंता बिसरलेती || 5 ॥
तुफारामाची स्त्री तुफारामास रागानें बोढली त्यासंत्रंधाचे अमंग-
(१८९)
मजचि माँवता क्ेडा येणें जोग | काय याचा भोग अंतरठा ॥ १ ॥प्र०व
चालोनियां घरा सर्व सुखें येती । मानी तों फजिती चुकेचिना !] छ, ||
कोणाची बाई होऊनियां बोटू | संसारी काटूं आपदा किनी || २॥
काय तरी देऊं तोडितीठ परे । मरतीं तेरी बरें होते भातां ॥ ३॥॥
कांही नदी वांचों धोवियेलें घर। साखाया ढोस्शेण माही ॥| १ ॥
तुका महणे रांड न कारेतां विचार । बाहुनियां मार कैँथे माया ॥ ५ ॥
$ काम.

प्र नवनीत ,

के होपल (१९७) |
पार्सी आम्ह्दी येकनियां काय | बृथा सीण भ्रांहे चालण्याचा ॥॥ ॥2६
मांगते हैं अन्न त्तरी मिक्षा थोर । बच्चासीं हे धार चिंध्या बिदी' || छ
निद्वेसी आतन उत्तम पापाण | की आवरण आकाशा्चें॥ २
पंथ काय करणें कवणार्ची आस | वांयां होय नाश आायुष्याचा )| ३
राज-गृहा यावत्रें मानाचििये आसे | तेथें काय* बसे समाधान || ४
रायाचिये घरी भाग्यचंता मान | इतरां सामान्यां नाहीं तेथें || ५.
देखोनियां बच्चें भूषणांचे जन । तात्काछ मरण येतें मज || ६
ऐकोनियां मानाल उदासता जरी ] तरी आम्हां हरी उपेक्षीना || ७
आतां हचि तुम्हां सांगणें कौतुक । मिक्षेऐेंस सुख नाहीं नाहीं ॥ ८
तपल्रत-्याग महा मभठे जन | आशा-बद्ध हीन वर्तताती |) ९
तुका म्हणे तुम्ही श्रोमंत मानाचे | पूर्वीच दैवाचे हसरिभिक्त [१०
... (१९८)
आता एक योग साधावा हा नीट | भल्याचा तो वीट मानूं नये ॥ !॥)धहु०
जेणें योगें तुम्हां घडों पाहे दोप | ऐसा हा सायास करूं नये || ७ |
निंदक दुर्जन संग्रहीं असती | त्यांची युक्ति चित्ती गा नका ॥ २ |
परीक्षोेवे कोण राज्याचे. रक्षक ) विवेकालिबिकों याहोनियां || हे.
सांगणें नछगे सर्वज्ञ तूं राजा | अनाथाच्या काजा साहा ब्हबें )| ४ ।
हेँचि ऐकोनियां चित्त समाधान। आणीक दर्शनें चाड नाहीं॥ ५९ |
बैब्ोनियां भेटी कोण हा संतोष । भायुष्याचे दिस गेले गेडे || ६।
तुका महणे यया धन्य जन्म क्षिती | त्ैलोकीं हे ख्याति कीर्ति तुझी || ७ |

(९९)

आतां है बिनत्रणी प्रधोन-अष्टक । प्रभूसी विविक समजावा || १ ॥६
प्रतिनिधि मान-रक्षक चतुर | सालिकार्चे धर तुम्होपाशी || ७ ॥।
मुजुमुचे घनी ढेखन-कारक [ पत्रींचा विवेक समजाबा॥ २ ॥|
पेशने घुरानिस चिटर्णीस डबीरे | राजाना सुमंत सैनापाति ३ ॥॥
भूषण पंडित-राय विद्या-वन | वैद्चराजा नमन माझें झसे || 8 ॥
पत्नाचा हा अर्थ अंतरी जाणोनि | विवंचीनि श्रतर्णी घाछा तया ॥| ५ |
,सात्विक ' प्रेम७छ इदृष्टाताच्या म्तें | बोडिछों बहुत कठाबया || ६ ॥
यथास्थित निरोप सांगणे हा राया | अर्च पाहा बायां जाऊं नेदा ॥ ७ ॥
मिंडेसार्दी बोछाछ गाहुनि भर्थातें | अनर्थकारी तुमतें हल तेणें ॥॥ ८ |
तुका म्हणे तुम्हां ममन भअधिकान्यां | साँगणें है राया पत्र माझे ॥) ५ ||

१ सागोत. २ सारासार विचार, “आए पन्चर्मत न सफार विचार...

वामनपंडित

चामनपंडित हा सातारा जिल्दयांतीड कोरेगांव कुमटें येथला जोशी होता-
हा जातीचा ऋग्वेदी देशस्थ ब्राह्मण. ह्याच्या आईचें नांव लक्ष्मीबाई व बापाचें
नाव नरहरपंडित होंतें. ध्याच्या बायकोर्चे नांव गिरीबाई. हानें काशीस
शात्नाध्ययन केलें व बादवित्राद करून पुप्कछ पंडितांस जिंकिलें, प्रथम
हानें संस्कृत कब्रिता वरीच केछी; पण पुर्ढे ह्यात पश्चात्ताप होऊन रामदास-
स्वामीच्या सांगण्यावरून दाने छोकीपयोगी मराठी ग्रंथ करण्यास भारंम
केछा, असे नमूद आह.

चामनाची कविता गंभीर माणि रतभरित असून ती अनेक इत्ांत माहे-
द्याच्या कप्रेतेंत यमके फार म्हणून हयास रामदास “ यमक्या वामन ” म्हणत
असे. शिवाय याज्या कंब्रेतेंत कचित्‌ स्थ्ों व्याकरणाकडे थेर्डेसे दुर्कक्ष
झाठेलें आइवल्तें. द्याचा जन्मकाल निश्चित नाहीं. तथापि कित्येकांच्या मर्तें”
हा शके १९४० जया सुमारास ज़न्मछा असात्रा. वामनपंडित कृष्णातीरी
बाई क्षेत्राजवत्ठ पांडववाडी म्हणून एक गांच्र अह्दि तेथें शके १५९५ (बैशाख
झुद्ध ६) रोजी बारठा, अर्से जुन्या नवनीतांत नमूद् भाहे, पण
भान्यांना तें मान्य नृहीं. वामनाचा मृत्यु शके १६१७ म्यें ज्ञाडा असे
अलिकड़े मत प्रचढित ग्रहि.

बामनानें फेडेले ग्रंथ--(१) यथार्थ-दीपिका (गीतेवर टीका) मोबीबद्ध ;
(२) निगमसार--(झ. १६९७५); (३) छोकवद्ध--सुमारें ४० प्रकरणें माहेत-

ग्रामनाच्यो नांबावर वरीच कारब्यें, माधत्र चंद्रोवा (सर्वसंग्रह), बानी
आगणि कंपनी व निर्णयसागर प्रेत (काव्यसंग्रह) यांनीं प्रसिद केटी आहत:
मात्र ती सर्च एकाच वामनाची बाहेत, बसे बाटत नाहीं-

विशेष माहितीकरितां पहा:--महाराष्ट्र सारत्वत (भाग० २)--मातरें
बामनर्पडित--वालकृष्ण मल्हार हंस; वामनपंडित--वा. भर. मिदे ; नांदेडर्ये
शेष घराणें (पोतदार स्मरकप्रथ)--9ि. मं. कानोडे-

१२८ + नवनीत

बैंचे, वामनी छोक, |
मंगलाचरण.
शिक्षण, नसे ठावा ब्रह्मा, न शिव, अथवा श्रीपति हरी |॥

हरी' जो तापातें उचलुनि कृपा-रिंधु-छहरी' ॥|

हरी* बादे' काला करिस)) बिन्फती मुत्यु-मुजगा..'

जगाचा तूं ऐसा धणि कत्रण तो पाव मज गा | १॥| '

चेंचे, नामसुप्रेंतील-

अमृताप्रमाणें मधुर व भक्तीनें उच्चारिें असता जन्ममरणप्रवाहांतू
सोडबिणारें भर्से जें भगर्बवताचें नाम, त्याचा महिमा हा प्रकरणांत वार्णि
श्राहे; म्हणून ध्यास नामसुधा असे नांब दिलें बाहेः ।

मालिनी, हरि-्पण हस्नार्म धातु-मूर्तीसि आल्ले ॥
हे हस्मय हस्नामें विश्व संत्तांसि जालें।॥
भव-भय हस्नामें साधकांचें* पत्णालें ||

वबद वद बद जिब्हे राम-नॉमें रसाछें ॥ | ॥.

ब० ति०. आकाश-अंत! न कब्ूनिहि अंतरिक्षी )॥
- आकाश आतक्रमिति शक्त्यनुसार पक्षी |॥
नामप्रतार्पह यथामति याच रीती ॥

सीमा न पावति, तथापि मुनींद्र गाती ॥२॥

हु० बि०. ने कब्ठतां पद भग्रित्री पडे ) न करे दाह बसे न कर्थी घडे
अजित-नाम' वदो मल्त्या मिर्से। सकछ पातक भस्म करीतसे ॥३॥

, $ नदीच्या लाटा ज्याभ्रमाणें दाद शांत करितात त्याग्रमायें जो परमेश्वर आपल्या
'कृपच्या योगानें छोका्िं दुःख निवारितों, २ यमरूप दत्तीस हरि म्दणजे लिदच
- ३ मत्युरूप सर्पास विपति रहणमे पक्ष्यांचा नायक ग्रदश्च,. ४ मोक्षत्राप्तीरितां यत्न
« करणारयिं. ५ हा सामासिक शब्द अपून येयें कवीनें संधि केला नाहीं. चामनाब्या
कवितेंत अर्शी उदादरणें पुष्कल् आढवब्य्तात. परमेश्वरावें नाव.

चामनपंडित १२९

भु० प्र०. न जाणे शिश्चू अग्निची शक्ति कांहीं |
जब्ठो तूक्ठ इच्छा बशी ज्यासि नाहीं ॥
तरी घालितां अग्नि कार्पीस-राशी' |
जले; ये रिती नामही ,पाप नाशी॥ ४ ॥

ब० ति०. यैथें म्हणाछ* जलती जरि सर्व पापें |
मु्ठें' न कां जलूति नाम-महा-प्रताप ॥
नेणोनि नाम म्हणतां दुरितासि जैसे ।
जाबी न कां सककछ पातक-मृल्ठ तैसे ॥ ५ ॥

धातूबरी भनकछ नेणत बाछ् थाली |

तो अग्नि धातु-मत्ठ तो अति-शीघ्र जाछी ॥
ताम्रादि भस्महि तया अनबेंचि जेब्हां |

कर्ता अभिज्ञ बहु जाब्ठिछ धातु तेब्हां ॥ ६ |]

पृथ्वी... न जाणतहि ये मुखा हरि तथापि पापें हरी |
स्मरोनि महिमा स्मरे वदर्नि तौंच नामें जरी ॥
प्रवृत्तित्रिययीँ! जरी असतति त्या जनांचीं मनें।
विरक्त' करितो! हरी स्व-गुण-नाम-संकीर्तनें। || ७ ||
ब० ति०. अत्यंत शुद्धि! हस्कीर्तन-भक्ति-मार्वे |
होतां खेरें, पारि न जाणतही स्त्र-भत्रें" |
नारायण-स्मरण-कीर्तनमात्र कांहीं |
ज्याडा घडेल मग पातक* त्यास नाहीं ॥ ८ ॥
मालिनी. कडुबट हस्नामें ब्राटती पापियाठा |
परि दबड़नि पार्पे गीड होतीं तयाझा |]
मग विपय-मुखाची नाठबे त्यास वारतो।
म्हणउनि न पुन्द्दा तो होय अन्याय-कर्ता || ९ ॥
/ 252 अल की 82004 206%:/:2 2) अप: 2 शक 2479: 540 :अक जरी,
१ कापसाच्या ढीगावर, ३ ध्यावर सन्नी झंका घ्याठ को. ३ पाषयें मूछ जी बासना ती.
४ संगाराधिपयों, ५ आपसे गुण य नाम शांच्या संहोतेनाने ठोकांल्या मनांत प्रपचाविषर्यी

वैराग्य उत्पन्त करितो, ६ 'द्वोते” या क्षष्याहुत सियापदाया कतो, ७ सदशगत्या,
< स्यायें पातक नाहसे होतें,

छ8 ४० 63--9

(३० नवनीत

शा० बि०._ आयासाबिण ही कथा परिसतां गोड़ी हरीच्या गु्णीं।
ज्या चित्ती उपजे निधे सहज तो त्याच्या प्दी तब््षणी ॥
ऐसे ये रिति अर्पिती सहजही जे एकदा त्या' मना |
ते स्‍्वर्ती नयनीं न्‌ देखति यमा कैंच्या तयां यातना॥१०॥
मालिनी, सकठहि अघ-बीजें नाइती अंतरीची॥।
अति अघन-हर नाममें ह्यास्तव श्रीहरीची |
हरि ब्रिपय मतीचा कीतेनें होय जेच्हां |
कर-तल-गत त्याढा चारही' मोक्ष तेन्हां || ११ ॥
शा० बि०. नामोचारण मात्र ज्यांस घडलें ते पावले सद्गती |
सामर्थ्य हरिचीं भर्शी घडिघडी जे वर्णिती ऐकती ॥
त्यांना जे उपजेछ भक्ति हरिची अत्यंत ते शुद्धता |
तैशीं तीर्थ-्तपोत्रतें न करिती हैं जाण तूं सुजता' ॥ १२॥
हस्तीतें धुतलें जत्ठीं बसब्रिलें मालिन्यही नाशिलें |
तेणें तें पहिंलें स्व-कर्म वहिलें तीरींच आरंमिललें ||
झुंडाग्रें धरिलें धुठीस भरिलें सर्बोगही आपकें |
ग्रायश्षित्त दिलें तथापि न भर्लें ज्याचें मन क्षोभ्ें ॥ १३॥
स्वागता,. शर्व-कंठ-बिप-गर्व” हराया। शक्त नामचि तुझे रघुराया॥ «
सेतु सागर कपी उतराया | नाम-सेतु भतर-सिंघु तराया॥ १४ ॥
घ॒० ति०. प्राण-प्रयाण-समर्यी' यम-दूत जेब्हां |
येती घडे किमपिही हरि-दास्य तेब्हां ||
आ-जन्म-पातक* जब्ठे मग त्या पतित्रा |
होतीछ दुर्गति* कशा तित्रिधा विचित्रा।| १५ ॥

१ हरीछा, २ सलोकता, समीपता, सख्पता आणि सायुज्यता असे मुक्तीये चार प्रकार,
३ उत्तम आचरणाच्या है परीक्षिति राजा, ४ देवदत्य समुद्रमंधघन करीत णसतां त्याॉंदूत
द्वालाहल नांवाचें अतिप्रखः/ विप उत्पन्न द्वोजन सान्या जगतास जादू छागलें, तेद्द्धां देवा-
दिकाँख्या प्रार्थनेवल्न तें सांचानें भक्षिलें, तें त्याज्या केठास फार जादूं छागछें, ती पीड़ा
शांत इद्वावी म्हयून त्यानें मस्तकीं गंगा व चंद्र धारण करणें इत्यादि अनेक उपाय केले,
तथापि पीडा शांत द्टोईना. शेवर्टी त्यानें रामनामाचा जप चालविटा, तेक्द्रां ते विष शांत झालें,
क्शी कथा भाहे, ५ सागर उतराया कर्षीना णसा सेतु तसा इ०. ६ ग्राण जाग्याच्या बेदी,
७ उपजल्यापासून मरेपरयंत केलेलें पाप. ८ नरकयातना,

चामनपंडित श्शे१्‌

देंचे, बनसु्ेंतील-

कृष्णानें कुंजबनांत गोपाब्मांसहवर्तमान जी क्रीडा कैडी ती सुधेसारिखी गोड
गद्दि भाणिती हवा प्रकरणांत वर्णिछी भाहे, म्हणून ब्यास 'बनसुधा” बरसे नांव
दिलें हि.

ब॒० ति०,

ह० बि०,

भू ० प्र०,

३० ब०,

उ० जा०.

बोछे मुदांप्रति हतता पहिले दिश्लीं की।

रात्रींच सिद्ध करणें अशनादि' शिंकीं ॥

जाऊं समस्तहि उद्यां वन-भोजनातें।

पोटठांत भाव वध अधदुर्जनातें' ॥१॥॥

एके दिनीं मार्ने धरूएने अरे हरी तो।

चाछे प्रभात-समयीं खकछ जो हरीतो* ॥

झंगीरत्रेचि” करि जागृत मित्र-सेना |

देणार जागृतिस” ज्यात्रिण हो असे ना ॥१२॥
खडबडोनि समस्तहि धांवछे | सहित-वत्स हरीप्रति पावछे ॥|
सकद् खेव्गति सोडुनि बामुरां | परम कौतुक जें गगनीं सुर ॥३॥
बनीं खेन्श्ती बार ते वल्बांचे* | तुरे खोविती मस्तकीं पलबांचे ||
फुछांचे गढ्ठां घालिती दिव्यहार । स्व-नाथा-सर्वें ते करीती विहार ॥४॥
स्व-कौशल्य ज्या गुंज-माव्ठांत नाना | गव्यां घालिती ते करीती" तनाना* ॥
शि वबांधिती मोर-पत्रें* विचित्रें | शरीराबरी रेखिती दिव्य चित्रें ॥९॥
पक्ष्यांचिया साउडिच्याच संगें | ते धांवती हास्य-रसप्रसंगें ॥
हंसाचिया, दाखबिती गतीतें | जे छाघछे हंस-गुरूखगतातें* |॥६॥)
धांबोनि छात्री पहिंलें करातें। श्रेष्टत् दे त्या अजि छेंकरातें ||
जो तो म्हणे छात्रिन मीच पाणी । धरीन आधी प्रमु॒ चक्र-पाणी ॥७॥
परोपरी खेछति जी*" बनांत | अर्पूनि चित्तें जग-जीवनांत |
घरूनियां मर्कद-पुच्छ हवाती । तयांसयें इक्ष उडों पहाती ॥८॥

१ शाण्याये बररे पदा, ३ दु क्षपामुरातें, ( दृष्णाम मारण्याकरितां हा पतनेया भाऊ
यंसानें पाठविला होता. त्यानें कपटानें अजगरायें रुप धरिले द्वोतें, त्याग एप्पाने मारे ).
३ माशितो, ४ छद्दान शिंगाच्या शब्दानें, ७ अव्ञाननिद्ेपापून सुटका-- ज्ञान, . ६ गयब्णयचि,
७ ताना दिया गाग्यावे झाठाप पेती, < मोरांची पिसें ( संस्कृत ये ग्राउत दब्दाचा समास ).
$ योगिजनांम्ये मे भ्रष्ठ त्यांना प्रस्‍्त द्वोचात्या गतौडा, ३० अही,

१३२ नवनीत .

मु० अ०. मुखें बासुनी छोचन-भूतटातें | उभारूनियां वांकुल्या मर्कठांतें ॥
भ्हो दाबिती शब्द तैसे करीती। बसे खेबूती बा निःशंक-रीती || ९ ॥

बनीं देखुनी' मेध-नीव्ठास मोर | अमोद्दे' करी हृत्यछीछा समोर | ,
तयासारिखे नाचती तोकः सोरे | खुणावूनि अन्योन्य कीं तो कसारे || ०

जसे दांभिक ध्यान-मुद्रा' घरीती | जना दातिती ज्ानहीं वोधनीती+ ।॥
तशी दाविती ते बकाभ्यास-मुद्राई | गडी हांसबीती कृपेच्या” समुद्राण॥ ! ६॥
बदे कृष्ण गोपाल्-बाढ्यंं जनांतें | बसूनी करूं: ये स्थव्ीं भोजनातें ॥
बर्नी बत्स सोडा चरायासि, पाणी। तयां पाजुनीयां, म्हणे चक्रपाणी ॥१२॥

बर कृष्णजी बोल्सी तूं जसा रे | तर्से वर्ततों छक्षितों तूज़ सारे ॥
असे बोलुनी सोडिती बासुरांतें | नमी होय आश्चर्य सर्बा सुरांतें ॥!३॥

ईं० ब०, संतोपतो नंद-कुमार साचा | बाढ्खांत तैशा परमा* रसाचा*॥
पंक्तीस दें छठाभ अजी* बनांत | बुद्दी जयांच्या जग-जीवनांत" ॥(४॥

मालिवी, निज-मुख कब्रणाही आड इृष्टी असेना |
रचुनि बसेबि ऐसी भोंवतती धाक-सेना ||
हरि-वदन पहाया सर्ब-दृष्टी मुकेल्या |
म्हणुन बहुत पंक्ती मंडल्ाकार केल्या ॥ १५ ॥|_
भु० प्र०. हरी कर्णिकेच्या स्थव्ठीं मध्य-भागीं |
मुढ्ें भोंदर्ती न्हस्व-दीर्घे!! विभागी" ॥
लहानांपुर्दें थोर अंमोज-पत्रे! |
अर्शी बैसवी्ीं मवाकतिपत्रें ॥ १६ ॥

१ मोएपक्षी नीलव॒र्ण मेघास व तोकपक्षीं मेघासारिख्या निव्या कृष्णास, ३ अत्याववदानें,

३ लद्टान सुलें, ४ ईश्वरचिंतन एकाप्र मनाने करीत बसल्यासारिखी निश्वक स्थिति.

५ उपदेश करण्याब्या रीतीवरून. ६ माशांर्नी आपणाजवछ नि:शंकपण यावें म्दृणून बगढा

' जसा (ध्यानस्थ मुनीप्रमाणें ) स्तमन्ध बसतो, तर्से वसणें, ७ कृष्णाठा- ४ शत्युत्कट

आनंदाचा:. ६ णहो. १० जगताला आधारभूत जो इृष्ण त्याचे ठार्यीं. ह्या ोकाचा

अन्दुय--भजी, . जयांच्या बुद्धि जगजीवनांत (अहेत ) तेशा वाढ्यंत (ही) नंदइमार

साया संतोपतो, ( म्दघून ) बनांत त्यांच्या पंक्तीस परमा रसाचा छाम दे. ११ झेंगगी

आणि उँच निराढीं करी, १२ कमव्यच्या पांड्छपा.. १३ (भवस्अर्क+आतपतश )
--घंसार द्वाच धूर्य त्याच्या संतापरपाछून रक्षणारा दाने. *

बामनपंडित १३३

झु० प्र०, असे कर्णिका अंबुजामार्जि जेवीं |
मुां मध्य-भार्गी बसे कृष्ण जेबी ॥
मुखी ग्रास स-प्रेम घाद्नि हार्ती ।
दहीं-भात दे, देव ठीछा पहाती ॥ १७ ॥
शा० बि०. वंशी' नाद-नटी' लिछा कटि-तर्टी' खोबोनि पोटी-पर्टी |
कक्षे वाम-ुर्टी/ स्त-्शुंग', निकदी, वेताटिही ग्रोमठी ॥
जेबी नोस्तटींः तर्त्तकबटों, श्रीदयामदेही उटो।
दाटी व्योम-घटी सुर, सुख-छुटी घेती जदी घूर्जटी"॥१८॥

चचे बेणुसुघेतील: कप
बचे -
श्रीकृष्ण बनांत बेणु बाजबीत असतां त्याचा अम्ृतासारखा गोड़ ध्वनि
ऐकून सर्व प्राणी मोहित झाछे, ही कथा टथ्या प्रकरणांत वर्णिली गाहे। म्दणून
हस *वेणुसुधा ! हैं नांव दिलें भाहे.
स्वागता, अंग वक्र अधरी धरि पांबा | गोप-बेष हारे तोचि जपावा॥
वाम॑बाहु वारे गाछ॒हि डाबा। तो ठसा स्व-हृदर्यात पडाबा॥ १॥
ड० जा०. येणु-ध्यनी तो सुर-गायकांनीं'” | त्यांच्या त्रिमानांतहि बायकांनी ॥
ग्राश्चर्य कानों पडतांचि केले । न तृत्र ज्यांचें मन हें मुकेडें ॥ २ ॥
स्वागता, मोहती अज-पश्च" मृग-गाई। आमुर्चे नवछ काय अगाई॥
स्तब्ध दोति लिखितें ज॒सि चित्रें | बेशुच्या ध्वनि-रसेंचि विचित्र || ३ |
उ० जा०. मातृ-स्त्नीचा रस आननांत | तो होय वेणु-ध्यनि काननांत ॥
गल्ठें मिलना पय वालुगंतें | आश्चर्य बादे गगमीं सुरांतें॥ ४ ॥
स्पागता, मलछबेप रचिडा अभिराम | अआवसप्रमुसतें वच्ययाम |
मोस्यत्र-सुकु्टी तरु-पत्रें । नेत्र सुंदर जसी शत-पत्र'* ॥ ५ ॥
॥ ( वेदूची केलेली ) मुरछी किया पांवा: २ नादानें नटनारी म्दसनें मंजछ नादाची,
है केयरेस, ४ निव्या सोवण्वाच्या ठिक्रा्ी, ५ दास्या काम्मेमध्ये, ६ आपसे बाजदिश्यायें
शिंग, ७ ययुनेच्या फांटी,. < आाझशास्या पोटत,. ६ हा शब्दाया अर्थ शंकर अप्ता

भाहे, परंतु यशेये द्वा शब्द तपस्यो दा धर्पोनें थोजिटा आाहे करते दिसते, ९० गंधगोनी,
९१ योजुछांतील पशु, ९१२ कमरे. पु

१३४ -'नवनीत

उ० जा०, सये! असा म्यां हरे देखिछा गे | तो प्रेमरंगीः मर्मि रेखिकारे गे॥॥
पाचारितों वेणुरवेंचि गाई | बाश्चर्य तेब्हां करितों अगाई ॥६॥
स्वागता, गो-धर्ती” बहु पुरढें न वजाव” | ठाव एकचि धरूनि थिजागें! ||
बाजबी म्हणुनि जो निज पांवा । कृष्ण तीचि हृदयांत जपावा ||७॥
उ० जा०., आ-पाद" माव्ठ प्रमु-क्ृष्णजीची । सुधा पिती पदू-पद* कृष्ण* जीची ॥
ग्रदाक्षिणा ते अबघे तिछा हो | करूनि ग्रुंजारब धेति छाहो॥ ८ ॥|
ब० ति०. मुंजारें भ्रमर गुंजति त्यांत देंवें।
वेणु-ध्वनी मिसच्ठिछा मृदु बाझुदेयें ॥|
आनपादकंठ चन-माठ अशी विराजे।
ले सेविती मधुप होउनि देव-राजे' | ९॥
ओ० प्र०. बनीं राजहंसीं पिकांनीं शुकानी । ध्वनी गोड तो आयकोनी सु-कार्नी'* ||
त्वरें येउनी सेवियेलें हरीतें | महा-पापही नाम ज्याचें हरीतें ] १० ॥
हुलवि ०. बदन छाबुनि ते सकछ क्षिती' | नयन झांकुनि अन्य न छक्षिती ॥
स्थिर-मनें करुनि स्थिर आसना । करिति ते खग कृष्ण-उपासना ॥ ११॥
अ> प्र०. जगजीबन रे श्रीहरी भाणि काव्ठा | करी तो जगी जीवनाच्या' सुक्काव्या ॥|
असे मेघही, या निमितें सखा हो*!| सुहृद्माव ऐसा नसे भाणिकां हो॥ ६ र॥
झणी उप्ण छागे सख्या केशवाततें | महणूनि त्वरें येउनी लेश-वर्ति! ॥
मुर्कुंदाबरी मेघ तो छत्न जाछा। करी स्वात्म-देहापण'५ श्री-मजाढा"4॥ १३॥
हु० बि०. हकुहक्ू धन ग्जेतसे नर्भीं | मुरल्हिनि चंढेल" म्हणीन माँ ॥
श्रवण-भक्ति-अतिक्रम** बर्जितो'' | कारित कीतैनही घन गर्जतो ॥ १४॥
भु० प्र०, यशीदे तुझा पुत्र वंश-स्वरॉनी | सुधा ओोछिंची वर्षतो या स्व-राती' ॥
तईं मोंचते मोहती देव-जाती | जयांचीं में उन्मनत्वास* जाती ॥ १५॥
4 हे सक्ति, ३ प्रेमरूप सगानी, ३२ तजबीर काढिली, ४ गार्यीच्या समुदायांनी, ५ जायें.
६ धांबून रहादें. ७ पायघोछ, < काझे भुंगे. ५ कृष्णाज्या गब्य्यांतीड माछ. १० देवभरष्ठ
३१) कान देकन,. ९४ भूमीकढे, १३ जगताव्या स्थितीछा कारण, १४ यांचण्याच्या,
पाण्याथ्या,. १५ होय.... १६ बाधच्याच्या झुब्कीच्या योगनें,. १७ भपलें मन व शरीर
पायें अर्पण; ( मवविधा भक्तीपैकों शेवट्या प्रकार, पृ० १६४ टीप पद्दा ). १८ जन्म-
रदित जो परमेश्वर त्याला, १९ ह्याचा * आपला ध्वनि * द्वा अष्याहत कतो, २० आपल्या
गर्नेगे मुरछीचा शब्द लोपविा तर नवविध भक्तीतील अ्रवणभक्तीयें. उल्लेघन द्वोईल
' झहषून ते टाक्ूण्याकरितां हृद्यू शब्द करितो, हवा भाव, २१ टाब्यतो, २३ पब्याच्या सुरार्गी-
|३ जापल्या चनांठ. २४ ज्या स्थितीत मनाचाही लय ट्वोतो भशा (उन्मनी) स्थितीय,

चामनपंडित .. श्श५

रुक्मिणी-पत्रिका-
रुक्मिणी ही विदर्भदेशाचा राजा भीष्मक याची कन्या होती. हिच्या बापानें
आपकछा मुल्गा रुक्‍्मी याच्या जाग्रहामुत्ठें तीस चेदि देशाचा राजा शिश्॒पाल
यास देऊं केले. परंतु रुक्मिणीची निष्ठा कृष्णाच्या ठिकाणी असल्यामुल्टें
तिनें त्याजकडे सुदेव नांवराच्या आह्मणास गुप्पणें पाठवून अमुक दिवशी येऊन
मजंठा घेऊन जाबें अशा आशयाचें त्याजबरोबर एक पत्र दिलें; त्यासंबंधी हूँ
भाख्यान भहे-
ब७ ति०. श्रोत्यांचिया श्रत्रण-ंध्रि रिघोनि चित्ती |
तूझे मुण त्रि-त्रिध ताप हरी हरीती ॥|
ऐकोनियां भुव्न-सुंदर या गुणांतें।
निर्जज चित्त हरे हैं तुजछा बरीतें॥ १॥

विया वय द्रत्रिण रूप इहीं करेनी।
हा आत्म-तुल्य पति हेंचि मनी धरोनी !॥
जे सर्व-लक्षण-त्रिचक्षण' सत्कुठीना।
ते कां इसिंह नवरी तुजछा बरीना॥ २ ॥

जे सर्व-लक्षण-विचक्षण आपि धीग।
तेही तुझे गुण असे जगदेक-्बीरा ||
ऐकीन कोण नबरी न बरीछ तूतें।
निर्टज यास्ततव्र झणी म्हणशीछठ मारते ॥ ३ ॥

देहापणा करुनि तूं पति म्याँ वरीछा ।
जाया करी हरि तुं नेडनि शीघ्र माछार ॥|
पिंहांगनीति मन नेइडठ अंबुजाक्षा |
ज॑बूक चंथ जार तूं करिशी उपेक्षा | ४ ॥
म्यां तूज निश्चिव मर्नें बरिें अनंता |
य्ेऊनियां कारें धरूनि करों स्ब-कांता [|
सिंहांगनेसि मज जंबुक अंब्रुजाक्षा |
नेईड चैथ जरे तूं काशी उपेक्षा॥५॥

ब राबे छक्तघानी संप्ठ, २ मठा. . ३ शिचुणऊ,

१३६ नवनीत

ब० ति०,.. आराधिछा,जरि गदाग्रज, म्यां अन्गण्मैं* ।
पूर्तेट-दत-नियमादिर. बहुत पुण्यें ||
येऊनियां करें घरीं मज चक्र-पाणी |
चैथादि* दुष्ट हरि है न धरूत पाणी ॥ ६ ॥
सर्वेश्वरापण-त्रिधी करनी. अ-गण्पें |
केछीं जरी असति की बहु-जन्म-एण्यें |
येऊनियां मज करी धारिं चक्रपाणी |
है नातकोत दमघोप-सुतादि' कोणी ॥ ७ ॥

ल्प्माचिया पहिलिया दिवसांत यावें ।
संगीं समग्र बढ यादवसैन्य घ्यां ॥
या चैथ-मागघ-बव्श॑बुधितें' मथर्तें |
मातें निशाचर-विधी" करनी हरावें ॥ ८ ॥
अंतःपुरांतुनि तुझें न वधूनि बंधू ।
न्यूत्रें कर्से म्हणसि तूं जरि सौख्य-र्सिधू ॥
याँचे कुब्ठीं हार असे कुल-देवि-यात्रा |
तेथूनि तूं मजसि ने शत्तपत्ननेत्राट ॥ ९॥
शवीदि सर्व तुझि इच्छिति पाय-घूल्ठी ।
तूझा प्रसाद नब्ह॒ता मज याच काब्ठी |
जन्मा शर्तांव मरणें स्मरणें भुकुंदा।
अंत्ी तुक््याच वरणें चरणारविंदा || १० ॥

१ गद म्हणन बंमुदेवाचा मुलगा होता तो भाहे कप्रज ( वडील भाऊ) ज्याया,
अत्ता कृष्ण, २ अंगणित, ३ ( पुर्त, इषट, दत्त, नियम, आदि ) पुर्त, ( लोकोपयोगाये, धर्मशाढ्ा,
वि्विरी पर्गरे बांधे ), इ् (यजन), दत्त (दान), व नियम इत्यादि पृण्यकर्मोनें, ४ चेदि-
देशाचा राजा शिशपाल बर्गेरे, ५ दमघोप हैं दिशुपालाच्या वापायें नाव... ६ शिघ्ुपाल वे
जरासंध ह्ांच्या सैन्यरूप समुद्रास, ७ राक्षसविधि.” ८ कमलनयना,

+या विवाह्ााचे भाठ अकार आद्दित :--- हे

«. (१) बआह्य-सालंकृत कन्यादान, (२) देव-यज्ञाच्या शेवर्टों ऋत्विजास सालेबत

कन्यादान., (३) आर्प-हीं दोपें (बर व बधु ) मिदन थर्माचरण करोत, अथा धुददीने

- कन्यादान, (४) श्राजापत्य-बराप्राघून गोमियुत (गाई व बैल) घेकन क्न्यादानः

(५) गांधरव॑-वर व वधू ह्ांच्या ऐक्मत्यानें होणारा, (६) आामुर-वराषापून पुल्कद्ध दब्य

पेऊन कन्यादान. . (७) राक्षस-कन्येकझीऊ छोकांस द्वाणमार कहन स्थांच्या इच्छेवित्द

तलिचें दरण, (८) पैशाच-कल्येक्डील छोक मिजके छम्ततां किया दार बगैरे विजन मत्त

झाले असतां तिचे दरण. १ & +

चामनपंडित १३७

मालिनी, हरि-चरण-सरोजी रुक्मिणीची शिराणी'।
विशद लिखित-रूपें बोढिछी जे पुराणीं ॥
मनुज-तनुज जैसा मू-तत्तीं चक्रपाणी |
जगदधघ हरि भाषा-रूप है व्यासबाणी | १ ॥
हु० वि०- असि विदर्भ-मही-पति-पुत्रिका |
लिहि हरी-प्रति संल्कृत पत्रिका |]
लिखित-भाव तिचा बख्रा मरने |
उकलिछा हृदयांतुनि बामनें ||
चेंचे भामाविलासांतील
एकदा नारद मुनीनें श्रीकृष्णास स्त्र्गतीझ पारिजातक बृक्षार्चे फूल आणून
दिलें, तें त्यानें रक्तिमणीला देकन टाकछें, अरे समजल्यात्रून कप्णाची
दुसरी बायको सत्यभामा ही अतिशय रागाबछी, तेव्हां तिची समजूत ऋृष्णानें
केडी | हैं या माख्यानांत बर्णिजें भाहे-
शिस०,.. ता सत्या* अंकी खग-गमन भक्तामस्तरू' |
तरू+ हातीं तो श्रीपति भत्र-नदी पार उतरू ॥
घरी लक्षी पक्षी' कर-ततट्-युग्गीं पादब्युगढा |
गव्यां रन ध्यावा हुम-गरुडन्‍्संयुक्त सगब्ठा || १ ॥
ब० ति०. कृष्णासि कृष्ण-पद-भक्ति-विशारदानें" |
जें स्त्र्ग-पुष्प दिभर्ले मुनिलमारदानें ॥
तें रक्षिमणी-प्रति दिखें त्रि-जगनियरेस |
जें द्वाका करे भरीनि सुन्ंधि बासें ॥ २ ॥
भु० प्र, असी गोष्टि दासी-जर्नी बायकांनी।
बिचारूनियां सांगतां* जाय कानीं॥
तई सत्यमामा मदहाक्रीोपष दावी।
बुझावी' हरी तेचि छीव्शा ददात्री॥
१ कोतुझ, आवड़, २ सत्यभामा कृष्णायी स्रो, ३ गहटावर बदून संचार करपारा,
४ भक्तांना कक्‍ल्पशक्षासारसा, ५पारिजातक, ६ गदश, द्वा घी, आपि 'रक्षी
दांचा पा. ७ हृष्णाच्या परायान्या मक्तीदिपयों प्रवीण, ८ छोडांन्या बायकांनी फूछ

फोटून आपिले अरे विद्ारल्यावस्न रविमणीण्या दासीनीं सांगितलें; तेम्या ठी गोट
सरयभामेच्या फानी गेज़ी.. ६ समजूत फरौ-

ड्श्८ !.. नचनीत

हु० बि०, गडबडा धरणीवारे छोतछते |
वदवती न कवीसहि छोछ ते |
रडत मूर्छित होय घर्डी घड़ी ।
पच्न* निश्चर्ठ!, नेत्र न ऊघडी ॥ ४ |]
अलक्* हार गन्यांतिल तोडिते |
कुरछ केश मुखावरि सोडिते ।॥
कस्युगें उर मस्तक ताडिति |
बसन आणिक कंचुकि फाडिते || ५॥
विद्ध०, महा-उष्ण-श्वार्से करानि बदते झुष्क अधरा |
घरा-पृष्ठी जोडा न शठ दुसरा या गिर्धरा ॥
घराया माझा हा कर कपादि फेंचा जनमछार |
मढा जो निंदूनी कुसुम तिस देऊनि स्मठा || ६ ॥
सख्या हो मेल्याही शबहि न शिवो हैं यदु-पती |
पती नानान्च्रोंचा पतितजनही ज्यास जपती ॥
नका येऊं देऊं सदारनें सवतीच््या प्रियकरा |
करातें छाबीना मज कपटि ऐसें त॒म्हि करा || ७ ॥|
मालिनी, रडत रडत मूर्छेमाजि इत्ती* बुडाल्या |
परम ब्रिकत्ठ मी. तूं या स्मृतीही उडाल्या ॥
उचछुनि सखियांहीं मंच्रकीं दिव्य सेजे |
निजबिलि मृत-तुल्या सत्यमभामा दिसे जे ॥ ८॥
स्वागता, ये अशांत सदनांत हरी तो।
जो भनादि भव-शोक हंरीतों ॥
किंकरी नमुनियां चरणतें |
सांगती सकछ आचरणांतें || ९ ॥
भु० प्र०. मणे शोक कां प्रात झा महा हा |
अशी कष्टछी कां झुमांगी अहाहा ॥
न वोछेचि कां आमुशी! आज राणी |
जिच्या बोल्ण्याचीच आम्द्या शियणी | १०॥॥

4 खास वैद होई. ३ केश, ३ जन्मास काल, ४ घंत:करणव्यापार. ५ आम्दापाशी,

वामनपंडित हु श्३९

शिख०,... जया श्री-वत्सांकप्रभु' करि निजजांक-त्थितां शिरार |
शिरा-नाडी-प्राण प्रगटति न छाबूनि उश्जिरा ॥
शिराणी शब्दांची पुरवि तारे डोछे न उघडी।
घडी जो मानाची विधडालि असे तोंबारे! घडी॥ ११ ॥
बजागी ते जागी स्व-मर्निं पारे डो़े न उघडी।
घडी एक क्रीधी मन बुडवि मानें अवबडी"॥
घडी' पूर्व-प्रेम-स्थितिस बसतां तीस बि-घ्डी' |
घडी ज््री-जातीची घडब्रिलि" असे ख्याति उघडी॥ १२॥
सख्या दुःखी तूझया मजसहित कीं काम उगलछे।
गले नेंत्रीं पाणी न निघति मुखी शब्द सगत्ठे ||
किती मी प्रार्थीतीं धहनि शिर भंकाचउपरी |
परी क्राधाची हे अधिकचि दिसे भद्भधुत परी ॥ १३ ॥
बदे भामा कोपें मतित्रिकक चाबूनि अधरा।
धरा-पृष्ठी नाहीं ठक तुजमसा अंबुज-धराट॥
धराबें या अंकी शिर अजि तिर्चे पक्षि-गमना |
मना बालें देणें कुसुम जिस तें कंस-दमना ॥ १४ ॥
बच ति०, जो नेत्र मोड़ुनि वदे ढकछनि मांडी।
भ्रू-मंडर्डी' श्रमण* अंगुलि-मंग'* मांडी ॥
तो कष्णजी करुनि हाल्य म्हणे बहाहा |
बेडे अन॑र्थ इतुक्यास्तत्र कां महा हा ॥ १५ ||
स्वागता, अर्पितां मुनिल्रें सुमनातें।
वाटलें प्रथम हेँचि मनातें ॥
की असा तरु पुररीत बसावा ।
त्योत्ही स्व-सदर्नीच बसावा॥ १६॥
॥ ज्याल्या उरःस्थठावर भूयूज्या छातेद्ी श्रीवत्स नांवाची खूध आहे असा प्रभु
न आ २ भापल्या मांडीवर ठेवटेलें, १ मस्तकास. ४ जो मानायी पडी बिपटली असे,
सोंबरी पद्धि (पटफाभर ) ढोछे न उपडी असा अन्‍्यय, ५ हुपंह, दें होपायें विशेषय-
६ अन्दय-पू्प्रेमश्षियलिस पढ़ी घसतां (ती सत्यमामा ) तीस (घर्ीस ) विषटी (मोडी ).

७ छीजातीदी मुपडी ( चांगली ) घटी पडविती (भर्ती ) ज्थाति भसे--अथा अन्य, ८ द्वातांत
कमल परदान्या इृष्णा, $ निवपा किरविशें, १० छोटे मोदमें,

.. 8० हे नवमीत

ब०ति०. तत्रापि जे प्रिय बह स्वन्वधूचि माजी |
तो स्थापर्णे तरु तिच्या सदनाचिमाजी ||
ते तूं प्रिया तुजचि देइन त्या इुमातें |
हैं बाठकें प्रथम भाण तुझीच भातिं॥ १७॥
स्वागत, फूछ देडाने तिछा उतराई | होईं मी, समज है चतुराई |)
देतसें तरुचि तो तु॒जछा गे । खेद हा न करणें तुज छागे ॥ १८ ॥

अ०अर०. तु्ते वृक्ष देणेंचि याढ्ार्गि आधी)
फुर्लें नाशिछा जो तिला* होय आधी ||
न जाणोनि केले तुबां कष्ट भारी |
समाधान ऐसे करी कैटमारी'॥ १९ ॥

बेंचे, रुक्मिणीविछासांतील-
एके समयी रुक्मिणीस मी कृष्णाची अत्यंत प्रियकर मगाहें असा गर्व झा
होता. तो तिचा गर्च रूप्णानें हरण केछा ही कथा या जाछत्यानात थाहे-
मालिनी... कराने नमन देत्रा रुक्मिणी-सायकातें |
निज-पद हरि दे जो कीर्तिच्या गायकातें ॥
स्मरत्त पद तयाचें त्याचिया छोक-लीढा |
कथिन हारिति गातां वर्णितां ज्या कछीछा* ॥ १ ॥
ब्‌० ति०.... चिछछक्तिडा! सतत चिन्मय'* जेंबिं योग |
श्री-हक्मिणीस न की हरिसी वियोग ॥|
मी थास्तव प्रियतमा परमा रमा ते।
मानी गहंकृति शित्रे असि मार-मातें” | २ ॥
मालिनी... म्हणउनि खिजबीतों रुक्षमिणीतें हरी तो |
परम करुण तीच्या मीपणाठा हरीतो ॥
कथिन चरित तें जे बार्गिि श्री-अुकानें |
मारने धरने पहावें सजल्नीं हैं सुन्‍्कानें॥ २ ॥
उ० णा०. श्री-रक्मिणीची बहु गोड वाणी ) अंथात्त तेधें न करीन वाणी:
की* कृप्ण जे दाब्द अ-गाध बाचे | वंदेठ ते वर्णिन माधवाचे ॥ ४.॥|

४ अपषर्मप्रवृत्तीता, . ५ भायेटा,
६ भागि,

9 रुक्सिणीला,. ३ केटम देत्य मारणारा,. ३ सुक्ति, के गा
€ शानस्वस्प-ब्रह्म (त्याशी ) ७ मदनाची आई रस्मिणी दिला... ४ कमताई.

चामनपंडित १४१

उ० जा०. हा प्रेम-संवाद सुखी सुजाणा' | करीतसे, नामहि* तेंचि जाणा ॥
जाता शुकाचार्य परीक्षितीतें। सांगे कथा धन्य करी क्षितीतें ॥०॥
भु० अ्र०, पछंगावरी रुक्मिणीच्या सु-सेजे | बसे कृष्ण, ते त्यास सेवीतसे जे ॥
उभी सुंदरी ढाछिते चामरातें | मनीं जे शिवरे मौपणा-पामरातें' ||
बु० बि०. कर मुद्यायव्यांसह चाह्तां | चब्रर माधत्रजीवर ढाल्तां ॥
ध्यनि उठे चरणीं मृदु भूषणी। हृदय छम्म जिचें यदु-मुषणी' ॥ण॥
चहुंकडूनिदि आनन झोमलें | पदक खाढनि शोमतसे भर्ठें ॥
श्रवर्णिचे नग शोभति दोकड़े | वढ़नि चांचर* केशहि वांकुडे |८॥
गठ्ठसरी दुसरी न धरी गढ्ां। प्रति-भरत्री" न पत्ती हसििगव्ठा ॥|
अवतेरे अब्ती्ण जयीं पती | स्व-अनुरूप परस्पर दंपती ॥९%॥
कासिे असीस अहँ-मति वाटते | नरक-जन्म-मृ्तीसहि बाद ते ॥
म्हणउनी खिजवूनि तितें हरी | निपुण कृष्ण अहेकृति ते हरी ॥१०॥
शिख०, वराबे ते राजे निजसम तुबां राज-्तनये।
नये आम्हां ऐसा कचिद॒पि* बरू: वो सु-विनये" ||
दिखें धापें भरत्िं ध्यज्जञुनि बसे ते क्षिति-पती |
पती केढा ज्याचे कुल-पति*” समुद्रांत छपती ॥ ११ ॥
स्वागता, धाढिती न्रृपति येउनि घाले | यानिमित्त जल्धीत निवधाले ॥
शत्रु ज्यास हप दानव, रीती | ऐशियास नवन्या ने बरीती ॥१२॥
हु० वि०, त्यजिय्ें*१ अजिहि स्व-ह॒पासना'* | करिछ त्याचिहि कोण उपासना ॥
प्रगठ गोशिहि है जानें हो जसी | कछत तूं ठकठीस बहा कसी ॥६११॥
ब्‌० ति०, ऐश्वर्ययंत वय भाकृति ही समान |
स्वरार्थीथ'* होतिल परस्पर) त्यांत मान ॥|
मेत्री विवाह ने घड़े अधमोत्तमांते |
तूं भावठलीस' हृफ्नंदिनि काय मांतें ॥ १४ ॥

१ सुज़स, २छ्या प्रकरणाने नांबही 'प्रेमसगाद "देय समझा, ३ अईपणा ह्या
नीचाते, ४ अंगव्या द्‌ बांगव्या ह्यांसद, ५ रृष्णाज्या ठिद्यार्गी, ६ बंचछ, ७ प्रत्येक जन्मों
< कर्षीद्वी, ६ सुशीके, १० जरासंधाय्या भयानें इख्यानें समुद्रांत द्वारका नगरी बंधन सींत
आपसे सर्व भाप्त व $४ पेऊन तो राषिता भश्ठी कपा भाहद, तीस हक्षत हैं रिटव्टिल क्षाहे,

$ करती भाल णाहे. १२ यवातिराजाब्या खाहनें यदुबंधास राज्याधिकार नब्दता, ह्वास
उेयून हैं म्दटले आह, १३ एकमेरोच्या द्वितास कारण, १४ भोटिपदामें वश शाहीय,

श्र नवनीत

व० ति०. येथें सु-जाणपण जाण तुझे बुडालें।
की दीर्घ-दाष्टिपण तें भबधें उडालें ॥
ज्याछा न लेश* गुण तो पति काय केला |
ज्याकारणें जन अ-किंचन* तो भुकेला ॥ १५ ||

भालिनी, गटन करित मिक्षा मक्षणें ज्या समाजीं |

गगन बसन*, वारा सूत्रही त्यास मार्जी'॥

अ-गुणपण” जयाचें ऐसिया स्वादु छागे।|

तुज नृपति-सुते तो कायसा दादुढा गे ॥ १६ ॥
उ० जा०. गआातां तरी क्षत्रिय तूं मठा गे | वरीं जयाचा तुज छोभ छागे ॥

जैणें तुछा साधति ठोक दोनी | आम्हीं शथा काय बहू बदोनी ॥१७॥ ,

ब० ति०, झाली अर्से परिसतांचि भनाथन्याणी*॥

ठावी नसे जिस कर्घी असि नाथ-वाणी ॥

त्रैछोक्य-नाथ पत्ति हा प्रिय आपणा्ते | ;

त्यागात्रया तिस गमे करितो पणातें ॥ १८॥

दाद्टनि कंण्ठ पडछी बदनास” मुद्रा" |

शोकें भरे जल जसे भररिंतें समुद्रा ॥

चेऊनि चामर चुडासह मुद्रिकांही |

भूईं पड़े उरि* चनुरे तनुमाजि कांहीं। १९ ॥
मु० प्र०.. पडे केछ जैसी महा-चंडनचबातें | झ्से देखतां ये कृपा माधवांतें ||

उडी शीघ्र टाकी पढंगा-यरूनी | धरी उत्तरीयांवरा' सांबरूनि || २० |

मालिनी, मजब्रिण न मुखाचा तूज तो हेतु कांही |

समजत तुझिया या पाहतों कीतुकांही ॥

निज-बचन विनोंदें बोडिों तूजछा गे।

न कछत गति याची** खेद हा तूज ठागे || ९१ ॥

१ ऐश्वर्यादि; पक्षी सत्त्वरजल्तम हे तीन... २ भिकारी; पश्ची विरक्त, ३ भाकाश्ष देंत
४ फमरेला, ५ गुणद्वीनता (मू्पणा; पक्षी सत्वादि ग्रुणांचा अमाष )
६ दीनासारिसी, ७ थोठवेनासे झाऊें. ८वादी, ९ पांघरछेल्या बस्याठा, १० शा

सचनाचा रोंख.

बामनपंडित १४३

मालिनी. नयन-शर धनुप्यें मोंवयाच्या प्रतापें' |
श्रवणवरिहि._ येती तांबडे कोप-तापें ||
अधर थरथरीती रक्त-बर्ण स्वभाव |
असिस तुज पहवें बोछलों याचि भाँवें !। २२ ||

जरि निपट' दरिद्री जो न छाहेचि कांजी |
तरि अमृत मिव्ठाल्या त्यात सोडील कां जी ॥
तसि बहुत उणी मी छम्य झाठास मारते ।
म्हणउनि वरिलें म्यां तूज़ सर्वोत्तमातें || २३ ||
उ० जा०.. राज्यादिकें ठाकुनि निर्विकारीर |
ल्वदर्थ होतात असे भिकारी ॥
राज्यांत दुःखें, सुख तूजमाजी।
म्हणून तूं छाब्य तया समाजीं || २४ ॥|
भु० प्र०... सुधा मानुनीयाँ पिती एक कांजी।
सुधा-पान-कर्ता शिवे त्यास कां जी |
तसी टाकुनी भी तुला मंगल्लाढा |
जपांछा तय्या का भज्ों बींगव्यांछठा || २५ ॥

देंचे, लीपामुद्रासंवादांतील-
राबणाला मारल्यानंतर टंकेट्न सम सीतेटा घेऊन भयीश्येकडे चाउढा असर्ता
बार्टेत अगस्त्य ऋषीच्या आश्रमांत उतरठा. तेथें अगस्त्थ ऋषी्यची धायकी
छोपामुद्रा व सीता यांजमध्यें झाडेला सेतुवेधात्रिपयोचा संवाद या आज्यानांत
वार्णेछा गाहे.
शालिनी... बंदूनि श्रीराम संसास्नताक्षी" )
ज्याचे अंकों जानकी सारसाक्षी ॥
छोपामुद्रेशी तिशी झन्द-माठा' |
झाल्या अप त्याचि सर्वोच्तमाठा ॥ १ ॥
१ ऐ्ोपतापें तॉगदे नयनशर ( बद्ाक्षस्प बाण ) भवि्याच्या पनुष्ये प्रतायं श्रवशभरिद्ि
( फर्मेपयेत ) येती कसा भन्‍वय म्दृ० जी रागानें छाल शाहेहे दोडे शिदया यदयून आका
'फिरवीत भादहे अशीस, २ णत्येत,. ३ कामझोभादिविद्यररद्दित,. ४ कल्यागस्वस्थाला,
५ भाषण भत्िप्त राटून प्राष्यांची सदसत्कर्म पाइणारा, ६ झब्दफ्ंपराह्य माला,

१४७8

ब॒० त्ि०.

उ० जा०,

भु० प्र०.

ब० ति०.

उ० जा०.

स्वागता.

3० जा०.

मालिनी,

सवनीत हु

मारूनि रावण विदेह-सुता-श्रमार्ति' |

नासानि, ये कछ्श-संमव-आश्रमातेंर ||

तोर सिंधु बिंदु करि हा मानें गर्व वाहे |

त्याची वधू, विदितसे मति राबबा हे )| २ ॥) 5
न तीपुढें सेतु-कथा वदाबी | म्हणोनि सीतेप्रति भाव दावी ॥
वोल्येनिदी सांवरिजे स्व-वाचा | हा शब्द तो सूचवि छावबाचा! [१
विचारी मनी सर्व-संसास्साक्षी | जरी बारिडी जानकी सारतसाक्षी ||
सदा सेतु-लीला-निदिध्यास' तीतें | बदेठ स्व-बाचे ऋषीचें सतीत्ते |॥४

सर्वा कथा कर्थि अगस्तिवधूसि सीते।

क्षारन्दि-सेतु-रचना" न कर्थी सतीतें ॥

की चूल जो जछधिची कारे त्या भुनीची |

कांता बदेऊ तब बलछ॒भ-कीर्ति नीचीट॥| ५ ॥
प्रमाण भाज्ञा म्हणबूमि रामा | वंदूनि जातां मुनित्र्य-धामा ॥| '
पुसे* तिछा क्षेम तया प्रसंगीं | संबाद'" हा" राघव-विप्रसंगी ॥६|
राम तो स्त्र-रत*' नित्य बिरक्त | हा नसेल तुजर्शी भनुरक्त ॥
की असेल सुख तें वद साते | सांग गोशिहि सुख-प्रदसी'* ते ॥ ७)
काय बोढत असे अभिराम | श्रांत तूज अबलोकुनि राम || ।
सांग आणिकहि बल्ल॒भ-वार्ता ] ज्या कथा करिति सौख्य भवार्ता' ॥6[
बिरक्त बाई खु-राज साचा । भीक्ता नब्हे राजस-तामसांचा'* ॥
न या बहू कल्प-तरूपमा'* ते | दे सोहत्ठे कल्पित-खूप'* मातें ॥ ९ ॥

जि बहु रवि-तत्ता साउछो गोड वादे ।

तसि वानें पति-छाडे मानितें कोड वाटे!” ॥

घरिंहुनि'* मज थाई सोहछे काननाचे |

स-जल-जछद-संगें'* मोर वी का न नाचे ॥ १० ॥

१ जनकायी मुऊगी सीता तिच्या दुःखातें. २ भगस्तिऋषीच्या पविश्र स्थानाते,
३ अगस्तिकषि, ४ हवा शब्द हें बादय, म्द्रणजे “वोलोनिदी स्ववाया सांवरिने " हैं वाकव,

५ सुघीचा.

६ मोठा घ्यास, ७ क्षारसमुद्रावर सेठु बाधणें, ८ मुच्छ.. ९ हाया बने

लोपामुद्रा, १० राम ये अगस्ति हे एकीकड़े अप्तां लोपामुद्दा व सीता हांचा दवा. पुद्ील संवार

झाला,

१ भापल्या स्वस्पी रममाण. १२ सुखप्रद अशी, १३ संसार-दुखखानें पीदलेल्यास,

१४ राजस व तामस हा विपयांचा,. १० कल्पतसूदी उपमा. १६ जे जे मनति थागावे हैं

१७ मार्गीत,

१८.घरांतल्यपिक्षां, ९ पाष्यानें मरलेल्या मेघाच्या संगतीनें.

चामनपंडित श्छ्५

शिखरिणी. पथी मांगे मार्गें परम अनुरागें रघुपती [

मालिनी,

भु० प्र०.

घर ति०,

स्वागता,

माल्निी,

उभा राहे पाहे गुणहि मुनि हे हेचि जपती |॥
कृपापांगें' अंगें निवधि कारि संसार-पिंवसा )
घर माता, भ्राता शाशिच सत्ता होय दिवसा।। ११ ।॥
रघुपतिसह शय्या भूमि है माय वाटे।
मृदु॒ सु-पथिहुनीही मानितें पाय-बाटे |
खब्जुर द्िन-मणीही' होय एणांक भाऊ' ।
न ककछुत जन ऐसे छेश निःशेष भाऊ! ॥ १३ ||
तिघें पावर्ों अत्रिच्या आश्रमातें |
तयाची वधू ते हरी वो श्रमातें |
तयीं हार हे गंध लावूनि घाली।
स्व-भातिथ्य-कीशल्य दाबूं निवाठी || १३ |
ये देखता वहु कृपा मज दत्त-माति' |
पूजूनि ये रिति बदे सति उत्तमाते ||
बेणी फणी कारेठ वो तुज कोण बाट़े |
बाईट हैं मज म्हणे मुलि फार बाठे ॥ १४ ॥
म्छठानता कार्घि न यो सुमनातें |
छेश केश न करोत मनांतें॥
गंध आार्दश्चि असी अनसूया |
दे असा बर न जीत असूया॥ १५ ॥
कर्ता न दुखों दे फीड वो जेब पाणी” |
बनि घरि मन माझें ये सती चाप-पाणीट ॥
कनक-मुग' म्हणें, तों पाठिसी राम छामगे |
दश-मुख हरि एऐशामरानि!” मेछा मछा गे ॥ १६ ॥

न आल 3-3 अल नकल लिन मत आल मम जल + लता जी हम वन जल अपन ज करन
॥ हृपाइटाक्षाने, २ संसाराची दौस, ३ दिवसा सविता भाता द्ाशिय होय:-म्दणजे
रामाच्या ग्रोवर धस्ल्यानें सूरंद्दी चेद्रामारसा थैंड घाडठा, ४ सूर्य द्वा सासरा असून माऊ
जो चेद्र ह्यासारसा वाटठा, ५ भक्नी माप्ती स्थिति न समजघारे लोक मा सारे ल्लेभय
होताव धर्में ( सुशाल ) मानोत कसा छार्थ. ६ दत्तात्रैयानी आई धनमया तिठा,
७ द्वात. < धतुत्य धारण करघारा राम. ६ सोन्‍्याचा इरिय, १० इतस्यांत,
285 ७ 67..0

१७६

नवनीत

मु० प्र०. मृग प्राण सोडी तयीं दीनवाणी।

स्वागता:

मालिनी,

स्वागता,

भरे छक्ष्मणा धांव ऐशी सु-बराणी |
बदे; तों मछा राम-ब्राणीच वादे |
म्हणोनी बे छाब्रिलें' त्यास वादे || १७ ॥

न जातां,/तया बोढिलें दुष्ट वाचा |

भरें घात तूं इच्छिसी राघबाचा ||

तुला प्राप्त होणार कां देवरा मी |

घरीसी असा कां म्हणें भाव रामी |) १८ ))

अशा शब्दन-्वार्णी सुमित्रात्मजाल' |

बदो विंधितां तो मृत-प्राय जाछा |]

रंडे जाय तो राघत्रा छोक-पाठा ।

करूं काय मारता म्हणे मी कपाता || १९ ॥
जाय तो रडत दाठत कंठ | प्रात होय मजछा दश-कंठ ॥
पश्चिनी उपडुनी गज हस्ती | ने तता उचलुनी मज हस्तीं || २०॥

अपि सकल मनर्था मूक माशीच बाणी |

धरुनि मज पढ्ठे तें होय मी दीनवाणी ||

बहुत मज-निमिर्त्ते राघवें शोक केटा |

करुण महणुनि, न स्री-काम कार्मी मुकेडा || ११ ॥

« मज-निमित्त करी गडि वानरां | छुछभ जो न सुर्रो अथवा नर्रा ||

घरि मदर्थ असा व्यवसाय कीं | दश-मुखा बधि* राघव सायकी ॥२३॥
करें घरी कमछा कमला-प्ती | मथुनि सिंधु असाचि मा पत्ती [
जलपि-मध्य-पुरीत* तिचा धणी* । वधुनि दे मज आत्म-सुर्खे धणी॥२३॥
जे जव्णांत घुडणार तीत्र ते | थोर पर्वत अबी पतित्रते ||

सागरीं तरति सेतु-बाट ते । है अन्तर्क्य करणीच वाटते ॥१४॥

9 शार्चे कर्म रक्ष्मणास (अध्याहत ). २ सुमित्रेचा सुठगा हक्ष्मण त्याठा, ३ सी

काम मद० स्रीलंपट, दिया विपग्रासक्त असल्यामुद्े त्यानें श्लोक केला अरे नाहीं, हर
त्या्े अतःकरण शत्यंत दयादं द्ोतें मदपूत मज अपलेवर मयेदर अत्ंग गुदरसेला पाहुन त्यान
धो केला, ४ मारिता झाला, ५ समुद्रामध्ये अस्नगाच्या परत (लेफेत ). $ रावण:

चामनपंडिंत के १४७

हु० वि०. परततां जब्ठधीवारि पाहतें | तरति पर्वत, विस्मित राहतें |
जलू-तल्ाबरि हा धरणी सये | करे, नसे तुछूणा करणास ये' ॥२५॥

भु० १०. समुद्रावरी सैन्य ये पायन्‍्वाटे | मनीं हैं सदा जीस आश्चर्य बाटे |
कशी सेतुची गोष्ट तीच्ष्या सुचाचे | न ये, बीसेरे वो ते रावबाचे |२६॥
शरीरीं मरे वर्णितां राम-बारें | उठाणें मनाचचीं तयीं दुर्निवारें ||
पतीची यशें जे निरोपीत जाते । वें गोष्टि हेंही विदेहात्मजा ते ॥२७॥
ब्िंदेहात्मजा पावछी बिस्‍्मृतीतें | म्हणे बांधिछा सेतु जो त्या सतीतें ||
जसे हास्य ये), स्वामिच्या मारतीतें) | स्मरे, तो स्फरे हा चमत्कार तौतें॥२ ८॥
च्‌० ति०, क्षाराव्धिसेतु झणि सांगसि तीस संते |
जीचा पती जलू-थि चूत्ठ करी तसी ते ॥
शब्दांत या रघुपतीच खुणेस दावी।
कीं क्षार मूत्र अशि गीष्ट पुन्हा बदाबी॥ २४, |
शिख०, म्हणे छोपामुद्रा चुठभारे समुद्रा करे पती।
तया या आयासेकरुनि उतरे का रघुपती ||
द्विजाच्या हो मून्ना शिवति अ्पत्रित्रा न कपि ते |
म्हण सीता नाहीं तरि स-गिर्री-सत्ताव्धिहि' पिते || ३० ॥

बचे, | 2.06
, वामनचरित्रांतील-
बत्ठीनें इंद्रपद हरण केल्यानंतर तें पुन्हा इंद्राल यांत्रें म्हणून, ब्िण्णूमें बामनाचा

अवतार घेऊन बल्ठी यज्ञ करीत होता तेथें येऊन त्यापाशी आपत्या पायढानें
तीन पा जमीन मागितलो. बच्दीनें थे म्हटल्यावर बामनानें विश्वव्यापफ्र रूप
धरून दोन पावर्डांत भूछोक य स्वर्गठोक व्यापिले, आणि पूर्वीच्चा बचनाप्रमाणें
ते। बढ्लीपाशी आणख्खी पाऊठभर जमीन मागूं छागछा, तेब्दां बच्ठीनें आपके
याडर्णें सत्य करण्पासादी आपत्या मस्तकावर तिसेरं प्रऊठ ठेबावयास्र सांमितर्ऐं,
मग थामनानें त्याच्या मस्तकावर पाय देऊन स्यास पाता घातलें, अशी कथा
था आउ्यानांत गहि-

% हा. ३ धातें ( होपामुद्ेंडा).. ३ यादीतें. ४ पर्वेतांसहदर्तमान सात समुद-

१४८ * नकनीत

शा० बि०. इंद्ाचें पद देत्यराज वल्ठि तो बिप्र-प्रसादेंश हरी |
तेब्हां कश्यप-मंदिरी अदितिच्या दिव्य-ततें श्रीहरी ॥
झाद्य बामन, मुंजि तेचि समयी होतांच मिक्षा-छठ्ें |
सर्वस्त्र त्रि-पदें* हरी, समर मना त्याची पे कोमल || ! ॥

भु० प्र०.. बरी याग तो नर्मदेच्या तटाकीं | करी, आाहुती शुक्र भ्मीत दार्की ||
अकस्मात तों देखिलें वामनाला | मुखाचा गमे पूर्ण ठेवा मनाठा ॥२॥
हु० वि०. करें कमंडछु दंड मृगाजिन | त्रिन्‍्जग-माप करी बठु वामन ॥
सकल-जेद-विशारद चांगछा | कटि-तटीं अतिसुंदर मेखढा ॥२॥
शा०वि०. तूं गा कोण? अनपूर्व'; कोठ वससी? हैं ब्रिश्व* जी तत्तता;
पाछी कोण तुर्ते! अनाथ आजि मी त्राता न माता पिता ॥
धातरें काय तुतें! त्रि-पाद धरणी माश्या परदें; फार थें।।
नेघें। वामन बोढिका बछ्लिस कीं तृमी त्रिलोकी' खसि ।|१॥
च० ति०. पू्जी चब्ठी मगर म्हणे बहु वामनातें |
कीं माग जें तब अमीष्ट ममे मनातें॥
देणार गा इतर" भी मज काम नाहीं।
तूं माग जे पुरवितों तब कामना ही।॥ ५॥
भु० प्र०. म्हणे धन्य राया स्व-बंशानुसारें | प्रभू बोलसी तूं तुझा बोल सारे" )|
रणीं आणि दानीं तुझीया कुर्व्ठी रे | न दे पाठि फीणीच राया बढ्ठी रे ॥६॥
इं० व०. राया मरा एक असे अपेक्षा | त्यावेगढ्ी सर्त जनीं उपेक्षा ॥
मोजानि माश्या त्रि-पदेंचि मार्ते | दे भूमि विप्र-प्रयत्तमातें'” ||»)

१ दँत्याये कुलगु6 जे भू त्यांच्या भ्रसादानें-इंद्राया पराभव करण्याइरितों भूयू्ती
बदोच्या द्वातून विश्जितु नांवाचा यज्ञ करविला ; तेज्दां अर्मीतून दिव्यरथ ये भनुष्ियवाण बारे
मुद्धोपयोगी सामग्री उत्पन्न झाली. ती मिताल्यावर बढीनें अरिक्य रथांत यपून छ्लावर
सवारी केली, आाणि त्याचा पराजय परुन छंरपद पेतलें ; भशी कया शाह ( भागरत, सके <
अ० १५). २ तीन पावलांनी, ३ कपूर" अन्ादि, पक्षी ; विलक्षण ) नौसा, ४ विरूब्या-
पक. पक्षी ; जगांत कोर्ठे तरी रादणारा, ५ ज्याहुन कोणी समर्थ नाही, पी; ज्यामें रक्षय '
करणारा कोणी नाद्दी, ६ तीन पावलार्नी तिन्‍्ही छोऊ व्यापठ म्हणने अधिक कांदीय
उरणार नादीं, अय्ता आशय, ७ हैं कामायें विधेषण.. ८ भाषन्या कुब्यछा शोमेल बता
रीतीनें, ६ सामे, १० ग्रा्मांमष्यें अतिश्रेष्ठ जो भीत्या मठा-

5० वि ०५

रथोद्धता,

चामनपंडित १४९
बढ म्दणे अति सादर वामना | बहुत वाठाते गा बरब्रा सना ||
मज बच्चा मुबन-त्रय-पाठ्का | बहुन मागासि का द्विजन्वाबुका ॥ ८ ॥

शब्द मी धरिन मस्तकावरी । ब्राह्मणा अधिक मृमिका' बरीं' ॥
बाठसी बहुत नेठका मना।जे असेल बंद नीट कामना॥ ९॥

हु बि०, द्विजनसुता तुझिया वचनामृतें | मज गभे उठतीछ झर्वें मृततें ||

रथो०.

डु० वि ०५

उण्जा०,

दभु० वि था

भु० प१्र०.

निपुण दीससि निर्मठ आरसा | परि न मागसि अर्थचि फारसा ॥ १०॥
हरे म्हणें मजछा इंतु्के पुरे | त्रि-मुत्रनात्मक होउनियाँ उरे॥
ब्रि-पदमात्रचि कार्य असे वर । अधिक इच्छिति छोक न ते बरे ॥ ११॥
शब्द-भाव बल्ठिाहि नाकल्छे | शुक्र सन्रिध तयासि तो कब्ठे ॥

तो वदे भुज सभे उभारुनी | ध्या बब्गीप्रतिच हाक मारुनी ॥ १२॥
अदितिच्या उदरी ह॒रि जन्मला । म्हणुनि ये समर्यी कछलें मा ॥

ब्रिभव राज्य समस्त हरीछ रे | यशहि होइल त्रिस्तृत अस्त रे ॥ १३॥
म्हणुनि सांगतसे तुज मी अगा | बस तुं मौनपर्णें अथवा उगा। ॥
म्हणासि देइन यात्ररिही जरी | रिघासि दादुनि पातक-पंजरी ॥ १४॥
संकल्प जो तूं करेशील वापा । न देबंबे जाशिछ सद्य पापा) ॥
पद-द्यीं विश्व नुरेचि जेच्हां | जावे तुत्रां की नरकासि तेब्दां ॥ १५॥
करूनि संकल्प न दे द्विजा तो | प्राणी स्त्र-पार्पे नरकासि जातो ॥
आधीच नेदीं म्हणतां भला हो | घेसी झणी बैखरिमात्र ' छाहो || १६॥
जरे विचारानि गोंविसि बेखरी | तर्व होइछ जाण अगा खरी ||
म्हणुनि शुक्र भजी बहु वेडतो । पार तयीं बदछा बढ्रि बोढ" तो ॥१७॥
विचारूनि* आचार्य-बाचा* निदानीं । बर्व्य तो धरी बुद्धि सर्वस्व-दानी ॥
म्दणे बोखतां ज़ी जरी सत्य वाणी | द्विजां के्त्रि वाचा वदों दैन्‍्यथाणी ॥॥१ ८॥

लटकन > लिखा जज पर आजम वजह वन कियजी इक रबर नल न कम सके हि
६ जास्‍्त भूमि माग. ३ तीन पाले जागा दिली अमर्ता ही अैलोक्याइनही जास्त होईल,

भ््सा

३ नादोंगें, ४ दे दोन्द्री बम्द एकच अर्थाये आदेद-अशों यामनाज्या कवितेत पुप्कछ दुसरों

उत्तानार्थ व्‌ दीन पाव्े मावण्याटा प्रैलोस्थ॒द्दी पुरणार नाहीं, असा गर्मितार्.

उदाहरण जाहेद, ५ “पापा जाशोल ! म्दृ० नुला पाप छागेल, ६ नाही तर मी देतों गे

म्दणप्यावा मात्र छाम पैन्नीठ, वस्तुतः तुस्यातें म्ट्कयथ्मा्शे छरवगार नाहों, हा भाव,
हर चि

७ भाषण, हें बदला! दावे कर्म, ८ वियार फसन, ९ दैत्यगुद धुत त्याची बानी.

२५०
मालिनी,

ईं० ब०.

ब० ति०.

उ० जा*.

ब्‌० ति०-

उ०्जा०,

नवनीत

निगम-विधि-विधानें' मांडनी हे प्सारे:)
यजुनि विविधयागी बंदिती ज्यासि सरे ||
बर-द हरिच तो हा बिग्र कोण्हीच हो जी |
कितितरि मज मागो भूमि देतों महो जी || (९ || *
सर्ब-स्त्र-दानी बात्ठि सिद्ध झालछा | पज्यासनों वैसवि त्या द्विजाढा ॥ '
प्रक्षारि त्या श्री-पद-पंकजांतें' | ध्याती रमा-अब्ज-भव्रादि * ज्यातें ॥२'
आछी समीप यजमानिन पह्शाणी |
पाहे हरीस जिचि हो न पुंरे शिरणी |॥
भोती करें कमक-पात्र घरूनि बारी |
सर्ब-स्त्र दे पति तयास न जे नियारी [२१ ॥
करूनि संकल्प कर्सत पाणी । पा महणे पूछुनि चक्रपाणी ॥
निश्ने न झारीतुनि नीर-ब्रिंदु | म्छानत्व पावे बच्ठिचा मु्खेंद || २९
कीं झुक झारीत रिघोनि गोढा | करूनि अंगें अजि होय बोब्य ||
फोडी हरी घाढ्नि दर्भ डोछ्ा | दिसे जना विप्र-कुमार मो ॥ १३
ऐशा र्ती पूजानि दानवारी” | घाली करी तें मग दान-चारी' ||
महणे स्त-पादी आने भूमि मोजी | जे आर्पैठी; त्याचि पदा नमी"जी॥२४
संकल्प-युक्त पडतां स्त्र-करांत पाणी ।
बांढे त्वरेकेरति वामन चक्रपाणी ॥
पाताक्ि पाद-तत्ठ, मस्तक सत्य-लोकी ।
कर्णी दिशा, दिन-मणी नयनावठोकी ॥ २५ |॥
एका पर्दे भूमि मरीनि थोंडी | दुज्या पर्दे भंड-कठाह फोडी |
दे तीसरा पाद ग्हणे बत्ीछ | म्हणोनि पाशीं दृढ आकंब्देछा ॥ २६ !
याकारणें प्रार्युनियां हरीची | करी स्खुती प्रेम-रसें त्रिरिची' ॥|
प्रल्दाद आजा वाड्धि भू-पततीचा | जाला महा-भक्त रमा-पतीचा ॥ २७ |!
महणे तु हे दिधरली त्रि-लोकी | नेठी तुवां प्रूर्ण-कपावछोकी ||
कैट तुवां दंड कृतार्थ ज्ञाल्य | प्रत्दाद इत्यादि चदें अन्जाछ ॥२८॥

पटक कसर 322 दल, के. जे कदर सर जज «हक लक 3
* ३ वेदीकफममार्गाअमाणें, ३ खटपटी, ३ वामनाब्या सुंदर चरणरुमलांस, ४ रुक्ष्मी,
बढ़ाए आादिकछते,. ५ दानव + अरि ( दानवाँचा दम बासन). $ दानोदक,. ७ नमस्कार
अगी, ४ कटठाह म्द० छदईसारसें औड म्इणने अप्मांड... ५ अड्टारेव,

घामनपंडित श्ष्र्‌

उ० जा०. पत्नी बब्शीची जगदीश्वरातें | बंदोनि बोले कमव्ठा-बरातें |
म्हणे घणी तूंचि चगाचर्रांचा | इथाउमिमान प्रभुजी नरांचा || २९ ॥
सर्वोचिया आइकतां स्तुरतीतें | वोछाबुनी त्याच महा-मतीतें' ॥
म्हणे बल्ठी दे तिसन्या पदातें। कीं मोर्गि पापें" बहु भापदांतें || ३० ॥
करूनि संकल्प न देसि जेब्हां | जाशीछ राया नरकासि तेब्हां ॥
म्हणे बी देशन देव-गाया | आहें स्तर-संकल्प खरा कराया ॥ ३१ ॥
तसा न भी मी नरकासि देवा । या पाश-बंधासहि बासुदेवा ॥
न भी सुरांच्या जय-वाद्य-नादा' ] भीतों जता मी अप-कीर्ति-बादा* |३२॥
करूनि संकल्पहि तूज देना | कोण्ही मा धन्य ज्गी वदेना ॥
माझ्या शिरी ठेब्र निजा पदातें | जें छेदितें सर्बहि आपदांतें ॥ ३३ ॥
हु० वि०, पद-युगें भुवन-त्रय मोजिलें | पद तिजें बल्चि शिर्रि योजिछें ||
पद-नर्खें त्रिधि-अंड* विदारिले | पद-तत्ठेंचि जगत्भय तारिछें ॥ ३४ ॥
उ० जा०, करी बल्गी स्वात्म-निंवेदनातें" | संत्तोप झाला मघु-सूदनातें” ॥
दैत्येंद्र तत्काछृचि मुक्त केला । प्रेमामताचा हरि हा भुकेला ॥ ३५ ॥

चेंचे, भरतभावांतील-

राम बनांत जातांच त्यांच्या वियोगानें दशरथ मरण पावव्य. तेब्हां भरत
भापल्या मामाच्या गांवीं होता, तेथून त्यास वसिष्टऋषपीनें आणविलें. तेब्हां राम
वनवासास जाण्याठा व दशरथ मरण्याठा आपली आई कैकेयी हींच कारण झाी,
अर्से भरतास समजतांच त्यास परम खेद झाठा. बापाची किया संपल्यावर तो
रामाला वनांतून परत आपात म्हणून त्याजकडे गेठा; परंतु मी बनांत जायें य तू
राज्य चाट्बांबं, अशी पित्याची भाज्ञा आहे। ती आपण दोधांनींही उछंघूं नये,
असें रामानें सांगून त्यास राज्याधिकार चाठविण्यास परत पाठविर्ले, नंतर भरत
रामाच्या पादुका घेऊन अयोध्येजबछ नंदिम्रामी आछा, हैं हा आउ्यानांत
सांमितर्ले भहि. शांत मस्ताची शामचंद्राविषयों अछौकिक भाक्ति वर्णिठी बाहे,
मदणून छास भरतभाव ही संज्ञा कवीनें योजिडी माहे.

३ उदार भ्रह्दे बुद्धि ज्यादो झणा बब्ोते, ३ देतों झर्से म्दपून दिले नाही हा परातछा-
में, ३ माप्ता पराजय झाल्यामुझें देवांनी केलेल्या अयसूचक बादनादास, ४ दुष्पीतीन्या
भाषणाला, ५ ब्रह्मांड, ६ आपत्या चित्तानें झ्पण, ७ मघुनामझ दैत्याटा मारणारा
दामन त्याठा,

श्षर नवनीत

5० वि०. करुनि चंदन जानकि-तायका | भरत-भाव निरेषिन आगका |

जननि' टाकुनि राम-पददी निवे । सुकृति तो; मति दे समजोनि थे |
भरत जबकि नाहीं मातुढ्नआम-वार्सी) |
भरत-जननि धाडी कानना रापवासी |)

४ दशरथ मृत झाछा राम जातां बियोगें |

' तृण बहुत दिखांचें अग्निच्या जेद़िं योगें || २ ॥

2 मंग भरत बसिए्ठे आणिढा जो अयोध्ये |

| सगरे सत-भ्रव्मा तों आणि निर्वरीर्य योद्धे ॥|

।) जन भृत-सम देखे हेतु कांहीं कब्टेना।

५ जननिकृत कुन्चेष्टा बुद्धितें आकब्ठेना ॥ ३॥

मालिनी,

॥
+
)
हि
)

॥ उ०्जा०. वृत्तांत सांगे भरतासि माय | स्वानंद जींचा ब्रि-जगीं न माय ||
है ) भेदानि वक्षःस्थठ शब्द तीचा | करी महय-क्षोम महा-मतीचा' ॥ ४
जाब्शीक तीतें निज-दृष्टि-पार्ते | पाहे असा हालविनाच पाते ॥
म्हणे अबी पापिणि' पाप-रूपे! । जछो तुझें तोंड जड-स्वरूपे/ ॥ ५
(के जाव्दीन हैं तोंडचि जाण जाधधी | भु्खें जया देशि अनंत आधी |
न माय तूं वैरिण होसि साची | मारे मर्नी भात्र खरा असाची ॥ ६
केला चुर्वा देखत* भर्त-घात | क्षण तिन्वाटा रविल्या तिधांत ॥
शत्र॒प्न० मी, खक्ष्मण राम, जोडे | राजा तिजा, तौंस अनर्थ जोड़े ॥ ७
,. श्र प०, बना घाडिल जेघबां राम-राया | तुवां द्ैत्तु केढा स्त-भत्ती मगया॥
न्‍ महा, राम-सीता भशा दंपतीतें | बना थाडिलें, मारिलें का पतीतें ॥ ८

५ ' जननि टांकुनि (जो) रामपर्दी निधे “तो सुहृति; है मति समजोनि प!--शर्त्य
प्रिय जी भाई तिठाहि सोइन देऊन जो ईश्वरास शरण जाऊम त्याची सेवा करितो तो
धन्य दोय, भसा उपदेश थे, असे वाचकांस फवि म्द्रणतो, ९ झ्ामाच्या गांपी साद्दिटेस
३ थोर छतफरणाचा जो भरत त्याचरा, ४ हीं दोन विश्ेषने देण्याचें तात्पयं हैं को, तुल
भुमतें पापिणी म्दरणजे पाप करणारी असे म्हृणणें धोमत गादी, तर तू. पापदय स्थ्णने साक्षा

..._« थापायी मूर्तिच अदिस, ५ छड़ मदण्जे शणणादि त्याप्माणें थादे स्वस्प लिये म्दण
। (... डिला अंतःमरणच नाहीं भत्ता भावाणे, ६ प्राह्ता पाहतो, ७ शपुन्न (व) मी भाएि

हक्ष्मण ( घ) राम (है दोग ) जोड़े, (आणि ) तिन्रा राजा, (था सीन बादा ) तिवाट
'.. ति्ांत रहिस्या, आगि तींस ( तिपांस ) भनय जोंद अगा अन्यय-

मालिनी,

च७ ति०,

घनाक्षरी,

शालिनी,

वामनपंडित श्ष्३

न कक्त पतिताचें खादलें अन्न वोकी |
तरि पातित नव्हे तो पाप-रूपे अवबो को ॥
म्हृणुनि उदारें तूझ्या देह हा जन्मछा गे।
त्यजिन त्तरि मछा हैं पाप तूझें न छागे ॥ ५ )।

हैं अभ्निन्तापित-ृतांत तब जबेना।
प्रत्यक्ष तो कर्धिहि पावक भातक्ेना ॥
रामापराधिनि-सुतास' शिवित्ल की जी।
थे ब्राह्मणोत्तम न अंत्यज-पात्र-क्रांजी ॥ १० ॥

मारीक सद्य मज खाइन त्या विखातें |

की पापियास निज-पातक जैेबिं खाते ॥

तूं पापिणी त्रग्ति जाशिक राखासीर |

होसी सदा निरय-ददारुण-छोक-ासी'॥ १६१ ॥

बवी कैंकेयी हैं काय ! केले तुवां हाय हाय ॥

न महणवें तुज माय | जन्मोजन्मी वैरिणी॥ १॥
सर्ब-जगदमिराम' | चना घाडिका तो शराम॥

कैलें विख्यात कुन्‍नाम | को है पति-मारिणी ॥ २ ॥
तुश्या वर्धे न अ-्धर्म | तूज मार्ओें हा धर्म ॥

परि निंदोछ हैं कम | राम पाप-कारिणी ॥ ३॥
नाहींतरी प्राण आज्य । तुझे घाद्नियां प्राज्य ॥

जाद्यूनियां साम-रज्य” | दाखबितों करणी॥ ४॥ ११॥
धिक्कारूनी गोष्टि मातेति सांगे । कोसल्ये च्या ये गृह्दा सानु-रागे* ॥
त्यातें देखे जेधत्रां राम-माय । श्रीसमाचा शोक टोकी न माय ॥ १३ ||

रथो०. मोकठा कराने कंठ तेधवां | आठवूनि मर्नि जानकीशता ॥|
ते रडे भस्तही तसा रहे | जीबी नयन द्वोति कोरे॥१४॥

ल्‍ि-+++>333३३न६ौॉ६_६ंऐॉै+-+नहलह8ह०२2ठहाँ.तु0.0ल.0ल0क्‍.ु€त0३ई३ई०ुह॥ह68ह080क्‍0ा0औुलुलुनवल2वुनल2€२ु२ुलनुनुनुैुुी॥ी॥ु

$ है तनू म्दन दें मासें झरीर, २ येयें कंह्डुत नियमाप्रमाओें "नी? दीपे अमायी,

१ धतिदद्रास्या भाश्यांतीय पेज,
जगतामण्ये मुंदर, ७ साम्राम्य ( सावंमौमराज्य ). ८ क्लीन,

४ एड अद्यरक्या नाझ्दा, ५ नरह,. $ सपू्े

श्र नवनीत
भु० प्र०, म्हणे बासरा घात झाछा असा रे | तुझ्या माउलीचेच है खेल सारे ॥
बृथा घाडिछा राम माझा वनासी । न देखों* शक्के' त्या जगजीबनासी || ६

भरे राव व्यापिले छोक सारे। तरी नाबरे शोक माशा कसा रे | .,
तृपाक्रांत डोछे धन-इयाम रामा। पहायास रे सर्ब-छोकामिरामा ॥| १६
स्वागता, जानकी जनक-सजकुमारी | प्राथ कम जिचे, सुकुमाही ॥ ह॒
चाछलछी जसि' बना अनवाणी | ब्रोछठी कठकटा जननाणी ॥ (७
सून सूनुहि बनाप्रति जाती | भाणि जो जित असेढ कु-जाती ॥
मानत्री तनु पर्शूतत गणाब्री | ते शिक्मा परि सन्‍जीबर म्हणावी ॥ १८
5० वि०, भरत शोक अनेक तिचे असे। परिसतां मग बोछत तो असे ॥
जननि गोंशि समस्तहि हे खरी। परिस येव्रिय्यीं मम बैखरी ॥ (५९
उ० जा», मी अद्यन्हत्या-डत्त-पाप छांहें | ठावें असे छेश जरी मछा हैं॥
खड्गें बसिष्टासि अरुंधर्तीतें । वर्धी जरी ठाडक हैं मतीतें ॥२० |
भुन्प्र०, म्हणे राम-माता अरे वासरा भी | तुझा जाणतें प्रेम-डरहास रामी | *
तुछा गशमसेबेविणें काम नाहीं। न राज्यादिकांची जया फामनाही ॥ २६॥

स्‍्वाग्ता, तो. बसिष्ठ बदला भरतातें | ग्म-पाद-निज-छाम-स्तातें |]
पात्ठि यात्ररि समस्त धरा हे ] ग़जनीति करें, सावध राहें ॥२१॥

ब० ति०, रायें तुर्तेचि दिधर्ले स्व-नृपासना रे |
संपूर्ण तूं जननिची कारें वासना रे ॥
शब्दार्थ हे न कछती' गुरुछाघवाचे |
साचे म्हणूनि पद आठव्रि राधत्रावे ॥ २३ ॥
घनाक्षरी, महणे भरत हा राम । त्रहे' त्राहे मेघदयाम ॥]

यतिष्ट हवा गुरु नाम” | ठोही मज कौपछा ॥ । |
2 न लपनप नमन >> ८२
१ छाया 'ती? हवा बष्याहत कर्ता, २ जेब्दां, हे प्रेममर. ४ रामाच्या सरणारी
भपणाला पाप्ति करन पेण्याविपयी उत्मुक.. ५ भप्ताची फरकू परीक्षा पादण्यासाटी रास्य ह् ५
बरेरे जे पसिष्ठ फार खुदीये शब्द बोलला त्यॉचा उत्तानायच खरा मानून श॒गद्दी अर्ते पोतती,
अर्से पाहून भरतास फार हुःस झाछें व स्थानें रामाये स्मएय केछे, ६ प्रादिन्ता: '
७ उघढ विंवा निंदा हा अर्यी हैं सब्यव भादे-

उ० जा०,

ब० ति०,

भु० प्र०,
टरदवज्ना,
उ० जा०.
ईंदवन्ना,
२० ज्ञा०,
६० बृ०.

उ० जा०,

यामनपंडित म्ण्ष्‌

अंतरले तुझे पाय | तया राज्याचे उपाय |
सांगे मज हाय हाय | नव्हें गुरु आपका ॥२ ॥
अगमि-तुल्य बांटे राज्य। मन जाछिछ साम-राज्य ||
बरी ऋषी घाली आज्य | त्या्ें जीव तापछा |] ३ ॥
दातीं सत्वर चरण | किंवा स्वामी दे मरण ॥
तुझ्या नामार्चे स्मरण । त्याचा भव संपडा ॥ ४ ॥ २४ ॥
स्मरोनि ऐसें रघु-नंदनातें | त्या राघब्राच्या पद-बंदनतें ||
जाबें असा भाव धरूनि साच | बोले वसिष्टाप्रतिही तताच ॥ २५ ॥
राजाधिराज रघु-राजचि एक जाणा।
पाहों चछा सकत्ठ जाउनि त्या सु-जाणा॥
आम्ही समस्त जन कैंकर राबबाचे |
जे राम-नाम जपतों भजि नित्य बाचे ॥ २६ ॥
बिना राक्षसी-कैकयी काननातें | चछा सर्त पाहूं मृगांकाननातें' ॥
प्रयनेंचि घेकनि येऊं गृद्मातें | न येतां समई शरीरें स्व-हातें || २७ ॥
येणार ते या अथवा नकाही । राहन मी हैं न घडेचि कांहीं ॥
बीलोनियां स्पष्टाचे चालिछा हो | शोकांतही थे प्रभु-नाम-छाहो || २८॥
हा राम हा राम असेंचि बाचे' | चित्तांतरे पाय प्रमुराघवाचे |)
त्यजी कुछाचार्यहि राम-बांटे'। की तो गुरू त्यास गुरु न बादे ॥ २९॥
येणार ते या अथवा नकाही | शब्दांत या भर्थ स-खोछ कांहीं |
की जो गुरू अंतर राम-पायीं | पाडी, त्यजात्रा ग्रुद्ध तो उपायीं ॥ ३०॥
श्री-रामही टाकुनि राज्य मातें। जो घे म्हणे त्या ऋषि-सत्तमार्ते |
गुरु कैचें, तारे मी उपेक्षा | करीन, त्याची न मछा अपेक्षा ॥ ३१ ||
याकारणें था अथवा नकाही । राहेन मी हैं न घडेचि कांहीं॥
ऐशी उपेक्षा बदनीं वदें तो | छोकांत हा व्यासहि भाव देतो ॥ ३२॥
नाहींतरी' या भथत्रा नकाही | गुर्गस बीडेल घडेछ कांही ! ॥

रामानिमित्तें ग़ुदही त्यजाबा | वाक़्यांत भावार्थ असा भजाबा' ॥ ३३ ॥

त्यारा,

॥ मृगचें--हरिणाने डिन्‍्ह ज्याला भाह तो मृगांक म्दपमे दंद त्यासारसें भादे भुस ण्यायें

3 प्राणत्याग करूँ हा भाव... हे म्दये व स्मेरे अर्ची अध्याहृत विशधापें ध्यार्गी,

४ शामाकरे जाण्यावरितां, ५ रामाकड़े जाऊं नवो ये राज्य झर अरे म्दधयारा यृरय सबढ
. मत मरताचा भार; छसे नसतें तर ' या अपवा नहा ? तो गुरूस बोटेल करें पदेल फाय !

$ भ्यावा,

१५८

ब० ति०,

स्वागता,

६० ०.

उच्जा०,

मु प्र०.

स्वागता,

ब० ति०.

3उ० घृ०८

मुण अ०.

स्थागता,

नवनीत ह

न मिछंति पदरेणू जे विरिच्यादिकांही |

मु-लभ मज महणे हैं भाग्य माकझचि काही ॥ ५४॥ '

देखोनि रावब-पदाब्ज-रजासत बाट़े |

छोठांगणीं गडब्ंड़े सुख फार बाढे ॥

आनेद-नीर हृदयी. नयनांबुजायें |

चित्तांत राम शिव थे पद-मंग्र ज्याचें'॥५५॥
वाम-अंक-गत' भूमि-कुमारी' | वाम-बाहु-सुरता” सु-कुमारी ॥ '
बल्कढांबर-जटा-अमिरामा | देखतो भरत त्या रघुनामा ॥ ९६॥
दू्वो-दुल-इयामर दीति देहीं | सेवी पदें छक्ष्मण तो विन्देही!॥ .
गंगा-तटीं सेब्रित मंद-वातें | देखे अशा श्री-रघु-पुंगबर्ति ॥५७॥
देखोनि ऐसे रघु-नंदनातें | धांवे ल्वरेनें. पदन्बंदनतिं॥...
अ-ठम्य जो हर्ष सुसदिकांही | तो होय, त्यामाजिच शोक कांदी | ९८॥
रडे, फुंदफुंदे, शिही पाद-पत्मा | घरी, सप्म मानी जया नित्य पद्मा॥ ' '
बढें क्षेम' दे त्यासि वोहूनि राम | स्व-मक्त-प्रिय स्त्रामि विश्वामिराम॥२९%॥
मांडियेउपरि बैसविछा हो। अश्वुन्नीर पुष्ति, दे सुख-छादी॥
बासर न रड, सांग सु-वरार्ता | शब्द हा निवत्रि दुःखदवाता॥ ६० ||

तों देखिठा गुरु वत्ति.्ट तयाति बंदी।

ब्रह्मण्य “देव जड़ा. चरणारत्रिंदी ॥

तों माउल्या तिविदहि सम्बर पावल्या हो।

भेटरोनियां तिबिहि सत्वर सेविल्या हो ॥६१॥
पिता सुखी की म्हणतांचि रामा4 | रडोनि त्या सांगति सूपरामा" ॥
रडे अद्दो रामहि ठोक-रीती | ल्लिया पुन्हा शोक महा करीती ॥ ६६ ॥
स्पिंडी-क्रिया राम गंगा-तठाकीं | करी, आणि ते पिंड गंगेंत ठाकी ||
रंडे छोक-दृष्टीस शोक-भश्रमातें | प्रभू दाउनी ये पुन्हा आश्रमातें ॥ ६३ ॥
तों बदे भरत मोष्टि मनाची। प्रार्थना बहुत आगमनाची ॥
मांडिटी, परि न राघव मानी । देखता मुस्वरांस"* बिमानी॥ ६४ ॥|

लियोद 4रपस के र+ मी पक कि ललाय का य दस दि लक य+ सकी न मद पल 8, 8
१ ज्या रामानें, हे ठाब्या मांडीबर चसछेली, है सीठा, ४ रामाह्या डाब्या हातास
छागून बसछेली, ५ वैराग्यपुक्त, ६ थार्लियन देता शाठा,.. ७ ठुःसख्प बणब्यानें विश्केल्था
भरतास, <बायका, ६ मरणाला ( सुकउपराम मद० उत्तम मरण ), १ देवडा्यातार्ट

राम यनात जाण्याटा निषाणा होता, म्दपून परत गरेल्यानें से सिद्वीस जाणार नाएी दावे स्मरण

ब्ेघाना आकाश्ांत पाहून रामाठ साले

लें मदृपून त्यानें भरतायें मदृणणे सान्य ' फेले

नाहीं, अप्ता माव,

4

चबामनपंडित श्ष्५्‌

दु० वि०. झणि फिरे स्त्र-पुरीप्रति राम हा | म्हणुनि आधि मनीं अमरां महा ॥
भरत-शब्द तदर्थ न ये मना | परुखण्णें प्रभुछा सुर-कामना ॥ ६५ ||
3३० जा०, आज्ञा पित्याची मज मीडवेना | वत्सा तुझी गोष्टहि तोडबेना ||
घाढ नको वा मज संकठांत | नको पर्डों या सहसा हटांत' ॥ ६६ ॥
(० श्र०. असी आयके जैघत्रां राम-वाणी | मुखभ्री करी बंघु तो दौनव्राणी ||
म्हणे तात-आाज्ञा मुगांकानना रे | मछा सांग जाईन मी कानना रे॥ ६७ ||
ग़लिनी, बापा ऐसे बर्ततां तों बिशेषें | आज्ञा-भंग प्राप्त दोवां अशेपें' |
एबं) राज्यांतें तुबां रे भजातें | ताताझेनें कानना म्यांच जाबें ॥ ६८ ॥
० तिं०, येना भर्से भरत देखुनि रामन्राया |
गंगातटी रचुनि दर्भ बसे मराया॥
पाहे वसिष्ट-मुनि-वक्‍्त्र-सरीरुहातें |
श्रीराम, आणि खुण दाखब्ि हो स्व-हांत॥ ६९ ॥
/ कीं सांग गुह्य अबतार-चरित्र याठा।
जें तारितें चहुँ युगांत जगत्वयाला ॥
बोले वसिष्ट मगर सनिध जाउनीयां |
का प्राण टाकिसि म्हणे समजावुनीयां ॥ ७० |
3० जा०, हा राम मारीछ दशाननासी | याठार्गि जातो प्रभु काननासी ॥
नकी निवारूं: भरता तयाला | ब्ह्मादिकांच्या पद-दातयाढ्ा ॥ ७१ ॥
प० ति०, येणार मागुति चतुर्दश बत्सरांती |
राहो वनांत तितुके दिन आणि राती ॥
आत्माच तो तुज वियोग तयासिं नाहीं।
येऊनि हे करिंठ जे तब कामनाही || ७२ ॥
हैं आयकोनि जरि शोकहि दूर केला |
प्रत्यक्ष दर्शन-सुखास बट्ट भुकेला॥
तेन्हां उठोनि भरतें पद-बंदनातें |
फेडे, दुर्याने म्हणतो रखु-नंदनातें॥ ७३ ॥
देखोनियां ग्मन-निग्रह राबबाचा |
बोछे उभा भरत निश्चय-रूप वाचा ॥
चर्षे॑ चतुर्दशवरीच धर्रान देंहा।
च्यानंतरें त्यजिंन यास॒ निरोप दे 7... पान॑तरेंत्यजिन यास निरोपदे हा | ७छ४॥
) आप्रदंत, २ सर्व प्रकार, ३ म्दयूत, ४ सरव्यापक इसपर,

१६०

बृ० ति०,

नवनीत

वर्ष द्वि-सप्रमरि' काछ समाप्त झाठा।
त्यानंत्रें मजि तुझ्या चरणांबुजाला॥
स्पर्श झिरं न जरि देह, तयाच थारीं |
यातें व्यजीनचि विरेचि ज़री नित्रारी॥ ७६ ॥|

वर्ष चतुर्दशहि रक्षिन शासनातें।
अंगीकरीन न बस्ेन नृपासनातें |
सिंहासनावरि तुझ्या पद-पादुका मी ।
पूजीन तो तब पदांबुज-छाभ-कामी ॥ ७६ ॥

स्व्रागदा, पादुका जडित* भाशुनि हातें | रामचंद-चरणांबु-रुतें ॥

मालिनी,

शिख०,

छावुनी निज-शिररी भरतानें | बंदिल्या रघुवरांप्रि-रतानें || ७७ ||

भरत-जननि जागी होय राम-प्रतापें।

विकरू* रुपतीच्या द्रोह-पापानुतापें? || ४
रडत म्हणतसे मी पापिणी राम-राया |

नधरिन तनु, भाज्ञा ये स्थव्ठी दे मराया || ७८ ॥

रघुपति तिस बोछे टाकि हा शोक माते |
इतुकिहि मम माया जींत हे सृष्टि माते॥
सकल्हि मुर-कार्या म्यांच हे हेतु केले |
अमर दश-मुखाच्या मृत्यु्ते वो मुकेले || ७९ ||

इणी वो कैकैंयी घुडबिशिछ शोकांत हृदया |
तुझी माझे ठायीं सुन्‍्मति भरताहूनि मुन्दया ॥
तुर्तें मी कौतल्येहुनि अधिक माते समजततों |
तुवां ऐसे” कंढें म्हणउनि न वाटेचि मज तो ॥ ८० ॥

हु० वि०, करुनि मामगुति बुद्धि सकोमछा | क्षणमरी विसरोच नको मछा ॥

तार बसा न पढ़ें श्रम मागुर्ती | जिताचि पात्रासि हो परमा“गती4 ८१, ,

4 ऋौदा,

२ रत्नखचित, ३ रघषुइब्ांत श्रेष्ठ जो राम त्याच्या चरणीं शायफ शपा,

४ दुः्सी. ५ रामाच्या देपाच्या पापापादून झाटेल्या पचात्तापानें, ६ सामादे, ७ भरते,

४ मुक्ति,

वामनपंडित १६१

; उ्सिहावतार
हिरण्यकशिपूचा मुदगा प्रन्हाद हा वाल्ूपणापासून भगवद्धक्त होता. ज्यानें
आपला सरझखा भाऊ हिसप्याक्ष ह्यास मारिलें त्या नारायणाचें भजन करूं नको अर्से
बपानें त्यास पुप्कठ बेंढं सांगितलें; तरी तो तें सोडीना, म्हणून त्यास नानाप्रकारचे
नाचही केले; परंतु तें सर्व फुकट गेलें. शेवर्टी ज्या देवाचें तूं नामस्मरण करतोस
गी अह्दि तरी कोठें, असें प्रन्‍्हादास ब्रिचारतां त्यानें सर्व 'ठिकाणीं देव बाहे अर्से
गंगितलें, यावर आपल्या समेंतील एका स्तंभाकडे बोट दाखबून यांतही तुझा देव
हे काय, असा बापानें त्यास प्रश्न केछा. पन्हादानें होय म्हणून म्हणतांच
हैरण्यकशिपूनें हातांत तखार घेऊन त्या खांवाबर मारिडी 3 तत्क्षणीच जिचें तोड
हां व बाकीचें शरीर मनुष्याचें अशी जर्सेंहमूर्ति प्रगट होऊन तिनें त्याचा बध
छा; ही कथा या आख्यानांत आहे-
डिनी. हरे नरहरि-रूपें क्रूर देत्यां समस्‍्तां' |
परम सु-छभ शांत श्री-कर स्वरात्म-भक्तां |
स्व-चरण-शरणातें सौम्यही शीघ्र तो की |
जननि-भय मर्ती कां मानिजे व्याप्रतोकी ॥ १ ॥
' जय-विजय असे ते जाबब्ठे दो दितीचे' |
* असुर इतर जाले पुत्र-्पीत्रादि तीचे ॥
प्रथमचि उपजे तो धाकुटा वंध्र होतो।
धराणि-घर-बराहें मारिठा देत्य हो तो ॥ २॥
* अ, बुड़े क्ष्मा* तर्यी उद्धरी जो क्षमेला* | तया रौड-छूपें* हिरण्याक्ष मेठा ||
तया दूसरा ज्येष्ट त्या अग्रजाढा | मनी क्रोध अत्युग्र उत्पन्न जाठा ॥ ३॥

.* पाठभेद-विभक्ता, २ वाघाच्या मुरांनीं, ३ ( जसे ) दितीचे इतर पत्रपोआ्दि अमर
है; भसे जयविजय (ही ) तीचे दो ( दोन ) जावछे ( अमुर जाले ). एकदा अद्धदेवाये पुत्र
क्रदिक बँबुंठास गले अस्ता विष्यूचे द्वारपाव् जयविजय दांनी त्यांस भांत जाण्यास झटकाय
॥. सैयामुद्धें त्यांस कोप यरेजन त्यांनी तुमे देवत्व जाऊन तुम्दांस अमुरयोनि प्राप्त दोऊन
व द्वानूत अतिनिय कमें घडतील, भत्ता जयविजयांस दाप दिला; पण फुद्दा त्याँस दया
2 ते म्दणाले दीं, तुम्दी तीन वेब असुरयोगि पाबून नंतर पुनः पूईपदाप्त याऊ,. स्यप्रमाते
"पैनय हे अनुक्मानें दिस्यकशिपु व द्वि्यात्ष; रावग ये ३ मकणे; आधि झिप्॒ुआार थ दंतपरू

; द।न जन्‍म राक्षस झाछे, भर्ती कथा भाहे.. ( भागवत स्इं० ७, भ० ६)... ४ पृण्यी,
पराह्स्पानें,

88 ४३ 6१-.3

रद

स्वांगता,

मालिनी,

स्वागता,

इ०्व्‌०,

+

हु० वि०«

नवनीत है

तो हिस््यकशिपु प्रिय भावा- | कारणें निज तमोगुणमाबा' ॥'
दाखवी त्वरित ठोकुनि मांडी | द्वेष विष्णु-चारणांप्रति झांडी ॥ 9 ॥)

अन्जर ज-मर काया आपलछी तो कराया। *।

त्तप कारें बर मांगे घातया छोक-राया ॥|

न मति मज रूणे हो चेतनाचेतनांहीं।

मरण हरि अर्से दे दीस-रात्ोंत नाहीं|५॥
त्या बरें अमर-मानव-लछोकीं | स्वामि तोचि फ़छ हैँ अवठोकी ||
देव-बूंद अवधाच पत्छाठा | मीति सर्वहि तया चपकाझा॥६॥
ते देवही प्रार्थिति देव-देवा | कीं आपुछें' थे पद देव देया' ॥
शार्ली बहू बुद्धि अ-धीरवाणी | तो बोलडी हो भ-शरीजाणी॥ ७॥
की हा तंपें तोपुनि' अब्जजाडा | त्याच्या बरें सबरै-अवध्य झाठा ॥ *
तथापि मारीनचि दुर्घता या | गांनीढ माक्या जायें भक्तराया ॥ ८ |
प्रन्दाद त्याचा सुत त्या कुमारी | घड़े जयीं द्वेप मुझुंद मारी ॥
केब्हां असे होइछ ही मसोशी । दुःखें बहू तो सुरहंद सोशी ॥ ९॥
ऐसी प्रतीक्षा हृदयांत देवा । तो देत्य त्या भागवता सरैधा"॥
पुरोहिताच्या सदर्नींच ठेवी | ते शीकत्रीती अति नीच ठेगी। ॥[ण।
एके दिनीं घे छुत देत्प भंकी ) ते स्नेह व्याचा गणवे ने बेकी॥
पुसे तया भागवतोत्तमातें | की जावड़े जें तुज सांग मर्तें॥) हु)
प्रन्दाद थेडे सदन त्यजाबें | तपोवनाढागि अगत्य जबें॥
तेंयें भजावें दरिच्या पदातें।जो बापदांतें हरि, दे पदातें॥(सों
दैत्येश्ररा आवडि हेचि मातें | की सेवर्ण श्रीन्‍पुद्पोत्तमातें ॥
त्यजूनि विष्णूस भजे गृहातें ॥| तो आप नाश करी, स्वषहांते ॥१३॥
दुःखार्णवी जो धरि कास याची | चिंता तयाठा मग कासयात्री ॥|
न॑ वीसरावेंचि कद्ापि त्याद्य | अद्धाद इत्यादि वदे पिस्याठा ॥! शो
परिसतां अस्ुस्धर हांतिझा | मय म्दणे कपणें शिशु नासिझा॥

- शिकोतलें बर्खें अथवा जर्से | बदति तेंचि मुझे असे राजसें ॥६5॥

॥ कोपास, २१ी, (दे) देव, आपु्े (आमने ) पर (दिजयकऋदिषु ) थे (में )
देवा ( देवरा). रे होपइन, सदैव, नेदमी, 'थ रीति, हा

भु' ० प्र०.

शिख०,

मालिनी,

शिख०.

४० ब०.

चामनपंडित १६३

महणे हा कराता ग़ुरुनें विचार | स्त्रेयें ठाउके लेंकुस काय चार ॥
हरी आामुच्या वाइटाचा मुकैछा | तयाच्या जनों हा कुल्ठीं भेद केठा ॥१६॥
गुरुंतें असे देत्य सांगोनि धाडी | तयां गोष्टि हे वाटडी देव-घाडी ||
भिऊनी मनी तर्क नाना करीती | तया पूसती विप्र सामादि-रीती ॥१७॥

मरे हैं प्रहहादा गुरु पुसति कोहन शिकसी।

करी होती प्रज्ञा त्यजुनि तिस तूं स्वर ठकसी ॥

स्वयं तूझया पोटामधिक अथवा चुद्धि-उकछी ।

ऋषी हृत्प्ाची उगवलि कशी बेडनि कली ॥ १८॥

महणे श्री-प्रज्हाद स्व-पर म्हणजे भ्रांति-उकब्ठी |

क॒त्ठी ईच्यामूलें मसुर-मभमरी आणि सकझीं ॥

कब्ठी दत्पश्नाची उकढ़िक कसी मोह-रजनी |

जनीं ऐशा मूठी मति न धरितां विष्णु-मजनी ॥ १९५॥

स्वन्पर म्हणुनि ज्याची मोहिते स्त्रैर माया।

स्व-्वश कारें तिछा जी पड़गुणत्वी रमाया ॥

नमिन मि भगवंता जो तुम्दां आकब्ठेना|

स्‍्व-पर-कुमति-मेंदें तोचि मात्मा कल्लेना ॥ २०॥

शिल्ठा-चुंबी! छोह भ्रमत्रि तिज येतांचि जबब्ठी।

बल्ी तैशी माक्षी मतिहि हरि ते त्यास कबरल्ही॥

बत्ठी। पेथ्यांच्या दया तुम्हि असुरुरीती शिकत्रितां।

बिता व्यर्थ काब्यें अनछयण हरीबीण कव्रिता॥ २१॥
प्रन्हाद वोटोनि भसे दिजांडा | जाठा उगा घ्यात अधोक्षजाटा ॥
पुढें न बोछेचि पुरोहितांतें | तातें दिखा धाड़ुनि जो हितातें ॥२२॥)
तों इुद्धि कोर्पे खब्े दिजांर्चा | जाची म्हणे टार्कि कथा अजाची ||
बामूठ हैं चंदन-काननाशी | नाशीछझ भेटूनि निरंजनाशी' ॥२३॥
प्रह्दाद हा विष्णु-कुठार-दंड | दंड-प्रसंगी अमुरां उदंड ॥
दैत्यांचिया चंदन-फाननादशी | नाशीछ भेद्वनि निरंजनाशी ॥२४॥

१ चाछे, चेश,. ३ पलह, ३ ऐश ( आधिपत्य ), पर्म, यश, थ्री, एन, वैश्य,
है ईश्राज्या भय सद्दा गुण द्ांमम्यें, ४ चुंदी (चुंबन कण्णारी)+ शित्ा ८ सोशघुंरु८.

५ भोटो,

६ निःएपाधिर चंतम्य जो दिप्यु त्यास,

च््द्छ न्‍मवनीत *

भु० प्र०, भविष्यानुरूपें वंदे विप्रयाणी | मसे तजेमा-मर्जनाछागि' वा्णी' ॥|
भसे दंड दुःशब्द-दंडें करती | पुन्हा शीकबीती तया छोक॑-रीती ॥२५॥
६० व०. बरापासि तों मेठबितां, सुतातें | तातें निजांकाबरि सुलतातें॥
चैतां सुखाची न दिसेचि वाणी | वाणी वंदे मानस-मंजुबाणी' ॥२६॥
च० ति०, वा शीकछाति गुरुपासुनि जो पसारा। हा
सारा जसो, तुज रुचे वद त्याच सारा ॥
भोष्टी वंदे कुशक त्यावरि ज्या फित्पाडा ।
त्या छागतीझ मधुर न कदापि त्याठा ॥ २७०॥
मालिनी, श्रवण हरिकथेचें, कीतेनी गात जाबें |
' स्मरण चरण-सेवा अर्चनौंदी भजातें ॥
ममन करुनि दास्यें सख्य आत््मार्पणातें ।
करिति तरति, वाटे सार हैं आपणातें. ॥ २८॥
ध्र्थ्वीः हिरण्य-कशिपु स्वयं परिसतां असी बेखरी ।
महणे गुरुस” ती तुझी कपट-मित्रता है खरी ॥
पुरोहित म्हणे न मी न जन अन्य हा भाव दे ।
अजी सहज बुद्धि हे तब्र कुमार जें जें चदे ॥ २९॥
ह० वि०. गुरु-मुखें न अरे जरि शीकसी | कुन्मति उम्नबढी तुज है क्ती |.
सुत म्दृणे विषयांत सदा पित्या | जाति न बुद्धि नयासि यद्वापि त्या ॥२०॥
स्‍्वागता, सार भानित असे विपयातें | विष्णु-भक्ति गमते विष यातें॥ ४.
न स्वयें हरि तया प्रिय वाठे | बोधिछा त्रि न येचि सुआाठे ॥३॥॥ «
उ० जा०, सर्व प्रयहनें मजती गृहातें | न सेविती भागवता महा ते॥ ,
: गृहजती ते मति त्या जनांची। न गोष्टिही थे मब॒-भंजनाची ॥१शे *
ईं० य०. दैेतों गुरू पाप-तरू म्दणावे | अंधासवें अंध तसे गणावे॥ '-
,, ' दे. प्रीति कृष्णी गुरु तोच साच। भुत्पर्थ इत्यर्थ असे असाच ॥३१॥
: 'उ०/भा०. पशू जसे चाबिति चाबिल्यातें | पुनापुन्दा सेत्रिति सेविल्या्ते ॥
; ; ,प्णीं नध्हे प्रीति कदापि त्यांछा | परन्द्ाद इत्यादि वदे पिल्याठा ॥३४॥
+7 $,जाचाठा, (तर्जन म्द० निंदा आधि भनेन म्द० जाटमें). २ कमताई. *
३ ममोर॑जद्, ,.. ४ श्रवर्ण कीते् विष्यों: स्मरण परादसेबनम॥ अर्च॑र्न हर दस
'सल्यमात्मेनिवेदनम्‌ ॥ ही मवविधा भक्ति शा खोटांत यर्दिदों भादे, ५ दैत्वाश
गुर शुकाचा्य (शान दंड य क्षमर अमे दोन पुत्र द्ि्यदणिपूत शाचाय होते... श्यादि
एक्स लक्षत हैं दिए्प्यकशिपूसे वाक्य भाहे- ्‌ि

घामनपंडित ६५

भु० प्र०. असाब्र्णितां वर्णितां श्री-भजाढा |
फरिव्याच्याच बंकी समात्रिस्थ जाला |]
बह तो निजांकाबरूनी अभाग्यें।
दिला छोटुनी लम्य जो पूर्व-भाग्यें ॥ ३५ |
६० ब०. याचा वधी जो चुठता सखा' रे । हा त्यास पूजी तुम्हि यास खा रे॥
दांते भमर्खे पर्वत-शल्न-पातें| मारा म्हणे सत्र निम्नपातिं) ॥३१॥
मी बाप माझ्ी नछ्गेच माया। तो आबडे ब्रिप्णु कुछाधमा या ॥
हैं पांचत्रें वषैचि या कुमारा | तो हा असा, सत्र यास मारा ॥१ण।
उ० जा०. ते मारिती बाप म्हणेचि मारा | मारा न छागे त्तरे त्या कुमारा ||
न तोडि तें खड़ग रुते न माढा । भा* छागते कीं तम हो नमाछा' ॥३८॥
न अग्निहीमाजि अहो जब्ठाछा। न भग्नही तो करे जब्दाछठा॥
डरखरी आदक्लि पर्वतातें | कैडें उपायांतर सर्व तातें ॥३९॥
ब॒० ति०- चिंतार्णबांत बुड़तां भमुगेत्तमार्ने |
बादे तदा मरण याचि निमिन्त मारते ॥
तो नीतिनें करिति ते द्विन बोध राया |
कीं, बाल-चेश्टित न योग्य मनी धराया || ४० ॥|
राजा म्दणे मग तयाच पुरोद्ितांतें |
की यास नया स्व-सदर्नी शिकवा हितातें ||
ऐसा करा त्रित की धरि छोक-रीती |
नेऊनि ते द्विज घरास तसे करीती॥ ४१॥
इं०य०- तेथें मुर्े जीं गुरु-गेहबासी | तीं योजिडी सर्व जगन्निवरा्सी ॥
त्या दैत्य-चार्करा गुर हाचि जाठछा | जो दाखबी स्वात्म-मुखी मजाला ॥४ श||
3० जा, मुझांस त्या विश्मय थोर वाटे । की छागछा द्वाचि कसा मुन्चाटे ॥
ते पूसती हैँ तारे या दिजाडा | ठांबें न तूतें गुरु कोण जाछा ॥५३॥
ह० वि० उमजछा मजछा हारे ज्या मुर्खें। गुरच तो रुचतों दृदयों सुस्से ॥
शिकवे कब्रणें मम त्याविना | निजपर्णी' जपर्णा" जड़ दाविना ॥श्श
उ० जा०. देत्यामेक्नों हा हित झन्द बादे | समस्तही छागति त्याच बा ॥]
हैं. सर्वही आइकतांचि ततें | पाचारिडे क्रोब-यश सुगातें ॥95॥
$ भस्या, ३ निताजन्याा, ई मनत्य मा (द्यण) ही (ड्विवा) तम छागी (काव) ?
४ अमम्याष्यत्तिरिद्र कांही नाहों छपी मनादी सातरी कस्न देसे है मूराने झाम माई, ५ जपते,

हि १६६ - नवनीत

उ० जा०. गाडियदानी न करूनि वाणी | वाणी वदे हो अपविश्रवाणी ॥
महणे खब्ठा देत्य-कुछाधमातें | मारीन जो तूं न मिश्ञीच मातें || ४६ ॥
६० ब०.. मी कुद्द होतां मन ठोक सारे | भीती, मिशी एक न तूं कत्ता रे॥
या शासना लंविरी दुर्ममातें | कोण्या बच्ठें सत्यर सांग मातें || ४७॥
प्रन्दाद बोले जग गांजितोसी । ज्याच्या बढें आत्मपणें! ।नितोसि' || ,
रक्षी अ-नाथा मजा हरी तो | ज्याद्य असा वापचि संहरोतो | ४८॥
बृ० ति०, माझें तुझेंचि बल्ठ तो इतुकेंचि नाहीं।
त्याचेंच की बठ असे सकव्ठा जनांही ॥|
तूं शत्रु मानिशि तया असुर-स्त्रभावें |
तो ठाकिशील मग देखसि आत्म-भांव॥ ४९ ॥
ड० जा०, या गोष्टिनें फारचि तप्त जाछा | थे खड़ग बोे मंग आत्मजाढा ॥
कीं तूं मरूुं: इच्छिसि तो निपात' | स्वयें अरे बोवि सब्रिपात ॥५०॥.
हु० वि०, भि-मुतनेश्वर जो मज-त्रेगल्य | तुज गमे सकव्णांहुनि म्रागछा ॥
जरि दिसेल भरे मज ईक्षणी | वधिन त्यात्रि पुढ़ें हुज॒ ये क्षणी ॥ ५ ॥ *
जारे समर्य असेल तुझा धणी । तरि तुझी पुरवीडचि ते। धणी ॥
परि बदे स्थठ कोण तया असे । रहणुनि गर्जत शब्द करीतसे ॥९१॥ *
घनाक्री. प्रन्हादाशी देत्य घोर | म्हणे मज थोर थोर ॥
भीति बोलता समोर | में न तूजठा ॥१॥
तूं ना तरुण* किशोर* | पांचा बरपांचें पोर ॥
महणशी साजण” है चोर | नागविती मजठा॥ २॥
योल बोठसी तिखट । मरों पाहसी फुकट ॥
मृत्यु आाढासे निकट ] नाहीं तु समजछा ॥ ३॥
ह्ुझ्ना मी प्रत्यक्ष काछछठ | हाका माझन विशाव ॥
अरे तुशझा रक्षपात्व । छपे जाणों छठाजछा ॥४॥ ९१॥
करे तुझा कोरठे देव | महणे सर्व यासुदेव ॥
विश्व-यटी. स्थयमेय । तंतु तीचि चसतों ॥| १ ॥
३ अपनाने, २ मिदेत आदेस, ३ मृणु. ४ “प्र मक्कफ पर छित आल उ मण, ४ ढोमारवियमाम्दस के दुर्गई दशमादति।
. फशोस्मापेंध्दाशौगन द्वि ततःपरम्‌ ॥ तप्ण १५ यर्पोंर्ट बडाया; किशोर ३९ पायूज
३५ र्फपदेत: पौंड ५ पराछून १० मर्षापर्देशा आधशि मुमार (परोर) परॉच परपापण
, ७ कामादि सद्दा, ]

चामनपंडित श्६७

दवत्य म्हणे भरे थांव | गोष्टि ठेवीं ठांब्रढांव ॥
मजसमोर हा खांब । येथें कैसा आततो ॥ २ ॥
म्हणे स्तंभ दारु-रूप | दाख्मध्यें चित्स्वरूप ॥
विजले तथापि तूप। स्स तो न भासतो ॥ ३ ॥[
तरी दिसेना काँ मज | म्हंणे भजोनि समज ॥
प्रत्यक्षद्ी अधीक्षण | दिसेना तो दीसतो ॥ ४॥ ५४॥
स्तंभी दिसतसे जाण । ऐसे बोछतां छुजाण ॥

देत्यें घेतलें. उद्यूण । तिंहासनावरुनी ॥ ६ ॥
खबलूटा उच्छूंखछ | दांतें दांत खाय खत ॥

हाणी खांवास निख' | खड्ग-मुष्टि धरनी ॥ २ |)
तेचि समयीं कठोर | बहु भयेकर थोर॥
ध्वनि उठे महा- घोर | मोठ्या वेकरूनी ॥ ३ ||
मणे अपर विकछ | कीण गजतो प्रव्नछ ॥

पाहे चहूंकड़े चकछ | छोचनांति पसरुनी || ४ ॥ ५५ ॥|
ससे रे तो कोर्ठे तुज बहु जयाचे भरंवसे |

बसे सरत्रीठायी स्थिर-चर-पर्टी तंतु गबसे॥
दिसेना का स्तेभी, मज दिसतसे तो नर-हरी |

हरी तो दुष्टांचे ववग्ति मद जो एकचि हरी ॥ ५९६ ॥
असे स्तंमीं, ऐसा श्रवर्णि पढतां शब्द अमुरा |
सुरा-पानीं मत्त स्व-हित-विपयी जी निजमुरा॥
सुराधीशा-देपें करनि इद-खड़्गें क्षय-करें।

करें हाणी मुष्ठी वकुनि खत्ठ खांगब्रात निकरें ॥ ५७ ॥

स्वागता, स्तंभ तो अवचितांचि फडाडी | अम्जजाँड मवर्धेचि त्तडाडी ॥

अब्जजादि-हृदयांत घडाडी | काउ-मेंब-शत-नाद गडाड़ी ॥%८॥

उ० जा०. खरी कराया निज-भृत्य-नाणी | जाणी स्व की व्यानितदी न बाणीरे ॥

चघनाक्षरी,

स्तंभी समे अद्भधुत-झूप दात्री | मनुष्य ना सिंह तनू बदावी ॥२९॥

मुख तिहायें उत्कट नसर-तनु जे विकट ॥
होयप नरसिंह प्रकट ) विविनस्रक्षणी ॥ १ ॥|

$ पूठस्ते, ३ निड्चिस्त, ३ उ्ीद,

६८ नवनीत”'

वाहू बाद्द चंड चंड | काल-दंडसे उदंड ॥
ज्वाछा तोंडांत गखंड। चंड-रह्मि ईक्षणी ॥ २॥
नखें बज्रेंशी तिखट । दांतीं शब्द खट्ट खट्ट ॥
जीम चंचछ चोखट | जाणों खड्ग-दक्षिणा' || ३ ॥
कुंडर्ले मंडित गंड | अंगी बाणलें श्रीखेंड ||
हृदयाचे खंड खेड | दैत्याचे तया क्षणीं॥ ४॥ ६०॥
5० वि०. मनुज-रूप नब्हे नर-फेसतरी। कनक-तर्ण कटीं पढ केसरी ॥|
सकद् सृष्टि करूं; न झके सरी। प्रकट होय असा नर केसरी ॥ ६॥॥
मालिनी, पसरट मुख मोरठें आंत दाढा कराव्ा ।
परम चपत् जिब्हा खड्ग जैसा निराव्या ॥
नयन-युगुर जारणों तापकें द्वेम-पाणी |
बहु भुज नख शर्तें देखिझा चक्रपाणी ॥ ६१ ॥
ड० जा०. सिंहावरी त्या मग॒ दैत्य-हस्ती | धवि गदा घेठनि थोर हस्ती॥
पतंग अम्नीत्रि जेत्रिं जातों | द्वाणी गदा घोर अधोक्षजा तो ॥ ६३ ॥
हु वि०. विधि-वर-प्रतिपाछ्क जो हारे | न दिवसांत निश्शीतहि संहारि ॥
म्हणुनि युद्ध निशा-मुखि ती फरी | मग बधी घुडता रत्रि छौकरी ॥ ६४ ॥
अनमर तो मस्ती अति लौकरी। चपत्ठ तो पत्तों धारितां करी ॥
उसलला खक्क छावब-ढक्षणी' | विपती छपती सुर त्या क्षणी ॥ ६५॥
य० ति०, आश्षय हैं ह-हारें मानुनियां महास्यें*
स-क्रोध हास्य करे उत्कट अह्टहास्यें ॥
तो झांके नयन भीति मर्नी निघाडी ।
मदीवर्री हरि अशास धरूनि घाली ॥ ६६ ॥
हु? वि०. ने धरणावारे सृत्यु न वा नभी |
बर असा म्हणवूनिच तो न भी ॥
निम-तनूचर त्या खतूडेखरा॥
है चिरि धरूनि करी बर तो खग ॥ ६७॥
भुण्प्र०. * न गेद्दी न बाहेरि याल्वार्गि दारी।
बसे उंबरा पीट त्यार्य त्रिदादी॥
« स्जीये अन्जीयें मरेता “तमादी।
पिरूनी नसें ती करी गोष्टिलाची ॥ $८॥
“% तलवारीए्मार्ण छपनारी म तीस्‍््य. हे आयायी... ३ विश्ञाद मुस्राने,

द्ु० वि ०

स्वागता,

द्वु० वि ०५

- झिख्र०.

उ० जा०.

स्थागता,

दिख०.

;
घामनपंडित श्द्ध्द

चुल्बुछे निसंटे करे तांतडी | अमुर, तों हारे काइनि भंतिडी ॥
उदर फाइुनि घाढितसे गढ्ां। कारि सुन्‍मंगत्ठ देव अ-मंगढा ॥३९॥

चिरुनि वारण-गंड जसा हरी । अ-सुर मारुनि शोभतसे हरी ॥
दिति-ज तो गज केशव केसरी । इतर साम्य करूं न शके सरी ॥७०॥|

दिति-ज यूथ-प जो मृति पावछा। असुस्वारण-यूथहि धांवढा ||
मृतक तें ढकद्टनि धरा-तकीं | वधि तया हरि छात-चुक्या-तब्ठीं |॥७१॥

पद-तकें किति-एक नखें करें | तुडबिले दलुजेंद्र भयंकरें |]
अह्ुस्नाथ डपासन त्यावरी | हारे बसे परि कीप न सांबरी ॥ण्रा

स्तविति देव अजी कनकांबरा | अमर मारियढा म्हणती बरा ॥
परि न आबरि कोप रमा-पत्ती । स-भय छीक चतुर्देश कांपती ॥७१॥
प्रार्थती अमर सागरजा ते । सांबेद्दनि कनकांबर जाते ॥
जाय पाद किति-एक रमा ते। तो गमे मय चराचर माते ॥०५॥
परततां कबरांबर'ंं नाबरे | पदरही द्दयात्ररि बारे ॥
स्मरण-भात न शी। तिचा वक्े' | नयन चंचछ जीमहि चावले ॥७५॥

मंग॒ प्रन्हादातें म्हणति जअबबे भक्त-परमा।

रमा अक्षा खिन्न स्व-कृत-बिमु-कीपाम्युपरमा ॥

रमा-कांता येना तुजविण क्रुपा दैत्य-दमना।

मनाच्या चिश्रामा त्वरित करें गा कोप-शमना ॥ ७६ ॥
ज्याला भिती देव विरंचि पद्म | प्रन्द्दाद त्यात्या धारि पाद-प्मा ॥
गआाणी जया वंदिति सर्व भूतें। करती तया दंडबत अमूते ॥७ज]
बाल्ककें स्व-चरणाबुरुहातें | बंदितां प्रमु जगहुरु ह॒तें॥
ऊचडोनि अवडोकुनि ठेबी | मस्तकी अमय-हल्तक ठेवी ॥७८॥

कर-स्पर्श ज्ञार्दे परम सुख त्या दैत्य-तनया |

न या संस्तारावे स्मरण उरडें त्या सु-विनया ॥

नया नेत्रीं दोहीं स्लत्रति न निधि शब्द सगकछा |

गद्य दाटे प्रेम त्वरित हारे घे मोहनि गढ्लां [| ७० ॥

$ प्रेत, ३ येणीवरचा पदर, ३ ली ख्चर शुदीवर येदना,

पट नवनीत लो

ब० ति०. प्रह्हाद याउपरि होठने सावधान ।
प्रेम स्तवी ज्ि-मुबनेश दया-निधान |
ब्रह्मादि सातिविक तयां कब्ठसी न देवां !
मी तो म्हणे अमुर्राजस बासुदिवा॥ ८० |॥
मक्ती करूनि तुज गाय अधोक्षजाला |
झालासि तूं स््र-पद-दायक त्या गजाढा' ]|
मारूनि नकऋ गति दे द्वि-रदा तयाला | है
याठ्याग मी स्तवितसें वर-दातयाठा ॥ ८३ |
भु० प्र०. मुखांतूनि नक्राचिया कुंजराशी । जले सोडवीरछे कृपा-पुंज-राशी॥
मछा सोडवोर्ले तंसें वा सुदेवा । पित्याच्या करापाप्ुनी वामुदेवा ॥८२।
3० जा», प्रज्हाद इत्यादि फरी स्तुतीतें | अर्पी शुसिहास सरस्वती ते॥
कृपा तया ऊपरि &देव दादी | यानंतरें तेचि गमे बदावी ॥८१
इं० घ०. ऐड्ञा स्तुर्तानें हरे तुष्ट झाठा | बोड़े कृपेनें असुाामजाठा ॥'
की बर्णिता या निगमागमार्तें! | संतोपर्ों मी वर मांग मर्ते ॥(ै॥
शिख०. महणे श्रीप्रज्हाद प्रमुचचन हैं. छोम-कर जी ।
सजी" मातें घाडी दणि, ग्हणुनि हे शब्द बरजी ॥
सजी या पार्याच्या सुख फवण नाहीं मज हरी |
हरी दुःग्बें सारी तब गुण-कथा श्री-नरहरी ॥ ८५ ॥
$ गरेदाला :--छदधुम्न नांयाचा द्रविर देशाचा राजा होता; तो मठ्यायटावर शापम
कश्न तपथ्यैंसादी राहिडा असतां एक पेछ भगस्ति ऋषि त्यावे आपात पस्िध्यमंश्थ
सद्द भाला. त्था वेलेस इंदपुस्त ध्यानल्य होता, म्दथून स्याकट्ून ऊूपीया शम्युटपामाएि
शआदरसत्कार शाल्य नाहीं. तेब्दां ह्ानें आपला भाव्साने अनादर केछा, भें बाइल
कऋषीस फार राग झाला, आपि 'तूं इत्ती हो! म्दयूत त्यानें त्याग झार दिल; पहुँढे
ल्यार्ने आद्ेना केल्यावर ' विष्णु छुझ्ता उद्घार करिल ? में शाआसनदी दिखें. पुरे हो राशा
दृत्ती दोऊन बनाँत फिरत श्षस्ता पाणी प्यावयार एड संरोवराोत उतरला, हों त्यांदीत
नहाने ध्याजा पाव धरिया,. (तोडी देवछकषीज्या शापानें गंभर्वाया नड झाता होता. )
हेब्दी पुप्फठ वेडपरवेत गजेंदानें आपय मुदण्याकरितां यत्न केला, परेंतु नझायुरं श्याम .
कांदी खातेना.. वर्दी निश्पाय होउन त्था्ें ईसराबा पाँगा डेला भागि पक न
छमछ उपदन भक्तीनें स्थान उर्रेझन आमशात् फ्ेद्रज. तेब्दों विषय सेवुड होडन,
बढाने महाद मास्न गरेदास सोटबिे, शणी फपा भाहे. ३ वेदशाश्यंनी कैशेसशा

स्मुती्रमार्थे तू डेली स्तुति ऐयून, | १ रमेशुगाति--प्रपेयात,

रवागता.
हू० वृ०,
द्धु 0 वि ०५

ईं० पे०.

ब० ति०.

शा० वि०.

३० घ०,

दि वि 0
दे

स्वागता,

चामनर्पडित श्ज्र्‌

अंतरी धरुनि' पूर्ण-निरीक्षा' | पाहतोसि निज-मृत्य-परीक्षा' |
अन्यथा स्व-जन-भावच नाश्ी | कां वदे कहण या बचनाशी'॥८६॥
स्वामीस जो बेंचिछ-काम्य-बाणी | वाणिज्य तें भक्तिहि दीनबाणी ॥
बाणीच कीं सेवक वेतनाचा | निष्काम तो पंथ पुरातनांचा ॥८७॥
म्हणसि मागचि जी कमला-वरा। लगित दे तरि या अमछा बरा ॥
किमपिही उपजेच न कामना। कर्रि असें विधिच्या जनका मना ॥८८॥
प्रन्‍्हाद-शब्दा हारे तुष्टछा हो । ध्यात्रा म्हणे आजि यथेष्ट छाहो ||
छद्ष्मी-पतीचें मन मोहरीतो | चोटी भशा, त््यास बंदे हरी तो ॥८९॥
ऐसें तथापि जिस सिंधुच्ियाच पाछी' |
पारी स्त्र्भूमि फछ हैं तुझिया कपाद्ी ॥
पाछोी तुझी म्हणुनि सर्त्र बसुंधरा या।
राया तुझ्या इतर योग्य नसे घराया ॥ ९० ॥
एकाहत्तर चौकब्या कठि-हृतनता-युग-द्वापरी |
हूँ मन्बंतर' एक काव्य इतुका जो होय याऊपरी॥
प्रन्हादा इतुकीं युगें मधिकही कांही तुझ्या शासनीं |
पृथ्वी सर्व असो, म्हणे नर-हरी, से वेस्त सिंहासनी॥ ९.१॥
त्यामाजि माझी स्मर हे कृपा कीं | या पूर्तिल्या पातक-पुण्य-पाककी ॥
उद्दिम्न दुःखीं न सुर्खी स्पृद्ाही | ऐसे असाबे अति-निस्‍्पृहादी ॥९९॥
दे मुक्तिद्दी भुक्तिहे भक्तरया। दे भक्तिही अन्य जना तराया॥
प्रह्हाद माथां धरे शासनातें । बंगीकरी तात-न्ृपासनातें ॥९३॥
स्व-पितयास न हो अभमा गती | म्हणयुनी विनत्री शिशु मागतो ||
हारे म्हणे सुत ज्यांत्त अत्ता मसे | मु-्गति पाव्रति पातकिही असे ॥९४॥
एकबीस निज-पूर्वन सारे | उद्धरा मुत वितां तुमसा रे॥
सक्किया कर तथापि तयाची | म्यां तनू चिरिडि ज्या पितयाची ॥९५॥
ये सती निजन्‍कृपा अबठोका। दावुनी नस-हरी निजर-छोका॥
जाय, है चर्त ठोक तगया | ठेविें मब-नदी उत्तराया॥९६॥

किम अमर 5 पक: कल 2; पल आकलन कप कल कद पिदक राम
$ परी दोकशी करष्यास्या हेतूने. ३ शहों तर कदण ( क्णारुर ) णो परमेश्वर हो
झपल्या भक्ताद! भरे नाहींशी करपोरं हैं (यर मांग छामें) बदन था घोलेल १

३ मपदा,

पैर, बडा, ४ देबादी एकादत्तर युर्गे म्हणमे एक मन्धेतर हों

त्र्ज्र नवर्नीत

स्फुट छोक... -- ४
थे? अ०... करूँ ये समाधान जी मूर्ख त्याचें | धहू ये सुख दित्त पे जाणत्याचें ॥
दि न जाणे न नंगे बडा पामरठा | बुझाएूं शकेना त्रिधाता तयाठा ॥ १॥
शेख०. बढ़ाने काहूँ ये मणि मकरनार्ईँत दडछा। से
महा-सिंधू-छाटा-तरण कहे. येई भुजन्यक्रा॥
महासर्पीतेंही सुम-सम' धर ये निज शिररी |
ल्‍ परंतु क्षुद्रात्रें. हृदय घरेना क्षणभरी ॥ ३ ॥
शा० वि... सर्पी्तें विस-तंतुर्नें सु-दढ तो बांधावया इच्छितों ।
किंबा बज-मणी रिरीप-कुमूर्मेश भेदावया धांवतों ॥
किंवा तो मधुदिंदुर्ने मधुरता क्षारम्धिजा बाणितों |
जो मूर्खास सु-मायितें वश करूं ऐसे झणी बोठतो ॥ १ ॥
उ० जा०. विनिर्मिलं झांकण अज्ञतेचें।स्वाधीन हे पद्म-भर्वे फुकां ॥
मूर्खासि जें मौन फार साजे | समभेतति त्याच्या बहु जाणते जे ॥ ४ ॥
शिस०, जधी कांहीं कांहीं * हरि कबि”* असे शब्द शिकरढों।
तधी' मरी सर्वज्ञ द्विपसम मर्दे याच भरठों' ॥
जी कांही नेणे म्हणुनि बदले पंडित मा |
तंदा माझा गर्ज-ज्यर सकछहीं हा उत्तर ॥५॥
शा० बि०. चंद्राढा दित्रसा प्रकाश नसणें, ये कारमनाछा जरा |
पत्रमत्रीण तल्/ं", निरक्षर मुर्खी जो साजिय गोजिरा |
दात्याछा धन-ठोम, नित्य बसतें दारियध विद्वल्वनी |
दुष्टाचा पगडा मही-पति-यूद्धी, हीं सात झल्यें मनी ॥ ६ ॥
शिस्त० विपत्काद्ी पैर्य, प्रमुपर्णिट सहिस्णिल बर्ख।
समभे पांठित्याचा असर, सम शौर्य मिखे॥
स्वन्कीतीच्या ठायीं प्रचुर रति, विद्यान्यत्तन जें।
तयांचे हे स्वामात्रिक गुण सहा सुब्पष जे॥७॥
4 दोर्य बसा नोतिशतक द शैरस्यश्नतक धरे बामदाल्य संवायर मायझें प्रशशव
मार्पातर झहे; त्यातीद बेचे, ३ कुआमाररों, ३ मूसोंगों मगपरफी बयां देल माही,
४ शिरीप (म्टणून एड झाद आहे) त्याच्चा दुलानें. (६ कुस नादूइ भहों.) पे झायढन
अ्यास्या था भार्पातराना कर्ता वामनाहुन निराछा ( कदाय्ति रदाया झिन्द ) “हरि कि या
माँयाया अगवा, अनेंदी मत भादे-.. ६ सन्‍्वर-्तर्धी मो श्ंझ याव ये दिकाम भरकों-- रा
>' देझेस मसला सदे काँही समयतें झगा मदाने ६ स्यतें ) इत्ते)स रखा अस्न मेंढों,. क खिले?
हते परातर भाहे, ८ ऐसे आर्ते अप्रतां, ९ पिद्वेवा बाई

चामनपंडित श्ज्रे

उ०जा०, वानोत निंदोत सु-नीतिमंत | चत्छो असो वा कमछा गृहांत ॥
हो मृत्यु आजीच घडो युगांती | सन्मार्ग टाकूनि भछे न जाती | ८ ॥
शिख०, न चोराछा छापे, प्रगट न दिसे, दे सुख सदा ।
दुणावे कीं देतां किमपि न संरे लेशहि कदा॥
न कल्पांतीं पावे निधन, धन विद्याभिध अर्से |
असे ज्याचें त्याशीं प्रतिमटति* जे पामर पिसे || ९ ॥
शालिनी, जे कां ज्ञानें ठाधले सद्दिचारा । संपत्तीचा त्यांपुर्दें काय तोरा ॥
पद्माचा जो ततुं तो वारणाछा । वारायाडा पं महणे सिद्ध झालछा ॥ १० ॥
शा०वि०.._ झाला क्षीण बहू क्षुधेस्तव जरी, को व्यापिला वार्षकें ।
ग्राढी कपष्ट-दशा, घडो मरणही, कीं तेज गेलें निके ॥
ऐसाही मग-राज जीर्ण तृण तो खाई कीं काय हा |
शौये भेदुनि हस्ति-मस्तक शुभआर्सीच * ज्यादा स्पृह॥ १६ ॥-
पृथ्वी, सु-नीति-पथ सेत्रणं मलिन कर्म मानेच ना |
घडो मरण नाब्रडे खढ-जनांप्रति प्रार्थना |
विपात्ति-समर्यीहि जो प्रगटवीच ना दीनता।
भल्याविण असे असि-ब्रत* करूं शके कोणता ॥ १२ ॥
ज्ा० वि०. ज्यांचीं देह-मनें तशींच बचनें पुण्यामृर्तें! मोतिली' |
की ज्यांहीं स्व-कृतोपकार-बिभवें सर्वत्र विस्तारिढी ||
लोकांचे परमाणु-तुल्य गुण जे मेरूपरी वानितो ।
चित्ती तोपहि पावती सु-जन ते नेणों किती नांदती ॥ १३ ॥
शिख०, मही-पृष्टी केब्द्रां अबचट पढंगीं पहुडतो |
क्षुधेते शाकानें अवचट सदलें निबाटितो"॥
क्षी कंथा-घारी अबचट मुन्तत्नी मिखतो |
मनस्वी* कार्यार्थी किमपि सुखदुःखें नं गणितो ॥ १४ ॥
शा० वि०. दुर्भत्रें दरप, संगतीस्तव यती, कीं पुत्री छाठनें |
वेदानध्ययनें द्विं-जाति, कुछ दुष्पुत्रें, खाराधनें ॥

३ ( इत्तीआ्या मांसाने )
५ झुद झमृतरसभ, ६ आदत

॥ ( विद्या +क्षमिषा ) विदा हा नाॉवार्थ- २ स्पर्षा करितात,
मुप्रासायिपरी, ४ तरवारीच्या पांग्सारसा तीम नियम.
केशी धाहेत भर्णी, ७ दूर दबरितो, ८ निम्रद्दी-शदया,

श्ष्छ

य० ति०.

मालिनी,

नवनीत

नासे शाौछ, न पाहतां कृषि, मर्दें मा, छाज मर्थे फुफा |
शाठ्यें मित्रपण, अवास-यमनें स्नेह, अमादें रुका! ॥ १६॥
ठजेनें जड़, दांभिक अतिपणें, कापव्य शौ्ें गणी।
शौयें निर्देय, भार्जवें छुड्बुब्या, की दीन सद्भाषणी ॥
मानेच्छा तरि मूर्ख, की बडबड्या वक्ता, निकामी' मछा |
ऐसा ती गुण कोणता खल-जनीं, नाहींच जो निंदिण | !६ )॥
राद्ये जाति सतातर्ठी, सु-गुण दे राह्योत की खाठते |
शैटाग्राहुनि शींठ सत्यर पडो, सीजन्य अम्मीत तें ||
झूरत्वावरे आदल्ओो गशनि का, हैं सर्वही नावड़े।
मर्थ-प्राति अत्तों निरंतर मा, त्यात्रीण हें बापुदें ॥ (७॥ .
वेटीमार्जि निरोधिठा न सुटका ज्याठा मुकैठा फर्णी ।
तें केठें बिछ मूपकें अवचितां तो भांत गेढा झणी ॥
त्यातें मन्नुनि सर्प तत्कृव-पर्थें निश्चित ग्रेढा पह्ा | ।
ऐसे कर्म अ-्तर्क्य यास्तत तुम्हीं कीं स्वस्थ-चित्ते रहा ॥ १८॥

जो तोषबी स्व-जनकास सु-पुत्न तोच |

जें दे पतीस छुख फार कछत्र' तेंच ||

जो एफरूप सुख-दुःखपर्णी गडी तो |

हा छाम पूर्व सु-कृताविण काय होती ॥ १९ ॥
संपत्कालीं कॉय्ें सजनाचें | होते चित्त शाति* पंफेरद्ार्च' ॥ ,
आपत्कार्ी ईैडही भादत्यो फां | धाकेना जें गाजवी मैव-ठका ॥२ ९)

विद्या-समन्धितहि दुष्ट. परित्यमात्रा ।

त्याश्षी बरुर्घे न सहवास कर्धी करावा ॥

ज्याच्या असे दिमलही मणि उत्तमांगी |

ती सर्प काय न ढसे खछ अंतरंगी॥ २१ ॥

मंटिन रुषिर-मांसाविगछें हाद देंवें।

मवचूठ मिव्य्त[ तें श्वान संतोष पावे ॥

क्षुधितहि गज-हँता जंथुफार्ती न मारी !

बवसारें समजायी क्षुद्रता भाणि थोरी ॥ २२ ॥

4 पैरा, २ हिश्पकोगी, ३ गायदो, ' प्री. दा धब्द नेदर्की मपसइज्िगी अर.

ऊ [ पंफेश्ट्ाय

) फमटाये ( हाति ) ताठेबाईड होते, सदमे सुमकायारतें मृु दंगे, .

च्‌० ति०,

उ० जा०.

शा० वि०,

उ० जा०.

शा० बि०.

मदिरा,

शा० वि०.

चामनपंडित श्ज्षु

योजी हिताप्रति निवारुनि पाप-कर्मे |
धर्णी बरेच गुण झांकुनियां कु-कर्में ॥
दे आपणास, असतां व्यसनी त्यजीना |
सन्मित्र-छक्षण गे बदतात जाणा ॥ २३ ॥

तृर्णे भगाला, सलिकें झपाला' | संतोष 2 महा-जनाछा ||
तयांस निप्कारण तीन चैरी | किरात, कैत्र्तक, दुष्ट मारी ॥२४॥

तोयाचें परि नांवही न उरतें संतप्त-लोहांतरी |
तें भासे नलिनी-दछावरि पहा सन्मीक्तिकाचे परी ॥
ते स्वातीस्तव अब्धि-शुक्ति-पुठकी मोती घड़े नेटकें |
जाणा उत्तम-मध्यमाधम दशा संसर्गन्‍्योगें टिके ॥| २५॥

पुप्पापरी दों परिचीच साची । हे वृत्ति संभात्रित जे तयांची ॥
छोकांचिये एक शिरी सजाबें। वर्नीच कीं एक सुकोनि जाते ॥२६॥

मौनें मूक दिसे, बंदे तारे महा-व्राद्या, स्वन्पाश्वी फिरे।
तेब्हां धीट, तसा ब्रित्रेकेचि नसे जैं चाठ्तां अंतरें ॥
शांतीनें तारे म्याड, शांति न धरी तें गांवढ़ा यापरी |
सेवान्धम॑ असा अगाघ कथिठा हा जाण यागीश्वरी ॥२७॥

नम्रपणंच समेत महोन्नत, जे गुण वर्शुनियां परक्याचे |
सांगितल्याविण दाबिती कीशछ सर्व जनांप्रति जे स्त-गुणाचे ॥
स्वार्थ परार्थहि साधिति जिंकिति शांति-बन्ठें मुखर-त्य* खडे |

संत महाद्वुत-भाजन” यापरि सेवन कोण करी न तयाचे ॥२८॥
हैं का दुर्गुग, छोम जें, पिशुनता जे, का महा-पातकें)
काशाछा तप, सत्य जे; मन मुंरे मैं, का मु-तीर्यादिकें |
काशाठा जन, जैं भठेपण घसे; कां भूषणें, फोर्ति में |
सद्दिया जार, कां ध्नें; मरण कां, दुष्कीर्ति ठोकीच ऊँ ॥ २०॥

मायाठ़ा, ३ समुझंहील टिपल्याँतील पुरंत, ३ छो्ल॑त प्रतिटिने रदाईे हू सात्प्य
( शंनादित पक्षी ). ४ वादादता, ५ ध्त्यंत क्षाययंशारक गु्भानीं भरदेसे,

र्ज्द नवनीत

ब० ति०. खल्वाठ' चंड-किरणें अति तत झाठा |
छायार्थ ताढ-तरु-मूछ-समीप गेल ॥
तत्काछ थोर पढें फढ़, तो निमाठार |
ये जेय दैव-हत येइठ तेथ घाडा ॥ ३० ॥

शा० वि०.. भाग्याठा सु-जनतल् भूषण असे, को मौन झौर्यास तें |
ज्ञानाढा शम, त्या शुतात ग्रिनय, दब्यास दातूल तें |
ब-क्रोपत्य तपा, क्षमा प्रभुणणा, धर्मास निर्देमता ।
या सर्वासहि मुख्य भूषण पह्या सच्छीछ हैं तत्वतां॥ ३१

हे तो सत्पुरुष स्व-कार्य त्यजिती अन्यार्थही साधिती |

है तो मध्यम जे निजार्थ करनी अन्यार्थ संपादिती ॥

है ते राक्षस जे स्व-कार्यत्रिपयी अन्‍्यार्थ विध्व॑सिती।

जे कां व्यर्थ परार्थदाानि करिती ते कोण की दुर्मती ॥ ३३ |

ब्रांछा सजन-संगमी, गुरु-कुछी बेंदाइता), नम्नता।
निंदिचें भय, तुष्टता पर-गु्णी, स्त-श्ली-मु्खी ठुम्धता ॥
विद्याम्यात, महेश-भक्ति, ख़-संत्रगी अनासक्तता।
चित्तात्ा जय, या ग्रणोंस निधि जे त्यां बंदिजे तत्वतां ॥ ३१ |

3० णा०. होती अरण्येंच पुरें तयाठा । समस्तही होतिछ गरात्न त्याढा ॥
मही तया होइछ प्ूर्ण-रन । ज्याठा भसे संचित प्रूर्व पुण्य ॥

बंशस्य,* यर्नी (णीं शबरु-जठाप्रि-संकर्दी | मद्रार्णी पर्कतानयास-दुर्घटी ॥
निजो चसे थाणि फिरे अरण्यें | सया स्थली रक्षिति पूर्व-यण्यें ॥

उ० जा०, आउस्य जे कार्य-विधात-कारी | असूँ नये तो रिपु या शरीरी ॥
उद्योग सद्वंध तथा न टाऊी | त्या सेवितां पायत्ति सीरय छोड़ी ॥

हु० बि०, बन-चरांसह हीट्यनाँतें | मगिज सुर्खे पिरणें सर ते बेंर॥
जार घड़े सहयासचि पामरी । तर जक्यो असणें सुर्मद्री ॥ *

॥ टू पश्केश,.. २ मेझा... १ स्थुति अरू्याने झील, ४ झेगे दीन इसोव (
दौन रण ( यंशस्थ' मे दुसरे दोन 'उर्ेयया!) करे मिधथ भाें भा मे अगर
' अगावें, है मर 2

चामनपंडित २७७

ब्‌० लि०. द्रब्यास है गमन-मार्म यथावरकाश।
की दान, भोग अथवा तिसरा बिनाश ||
जो थे न भोग जरि, पात्र-करी न देहीं।
त्याच्या धनात मग केवत्ठ नाश पाहीं ॥ ३८ ॥
बंशस्थ,.. असे जयाला धन तोचि पंडित | कुछीन तो तोचि गुणी बहु-श्रुतत ॥
सु-पूज्य तो सुंदर तो विचक्षण । धनाश्रय्ें राहति सर्वही ग्रण ॥ ३९ ॥
उ० जा०, शुतेचि कीं श्रोत्र, न कुंडलानें । दानेंचि कीं पाणि, न कंकणानें ॥
साजे तसा देहहि हा न आनें | परीपकार्रेंचि, नम चंदनानें ॥४०॥
शा० बवि०.. ब्रह्पारनें छिहिलें छलाट-फलकीं जें द्वब्य ज्याठा असे |
तें छाधे मर-मंडत्दी' आधिकही मेरूस गेल्या नसे ॥
सेत्री धैर्य, धनांध त्यांप्रति शथा दावूं नको दीनता।
कूपी कीं जल्धींत कुंभ जछ घे जें मापिलें तत्ततां॥ ४१॥
च्‌० ति०. तें श्वान एक तुकब्पास्तव चार नाना |
दावी धन्यास जटठरार्थ कस पहाना |
दे आत्यवूनि जरि हस्ति-पर बाप भाई |
थे तोचि घांस गजनराज कशी बढ़ाई ॥ ४२ ॥
भु० प्र०. प्रजा हाच कीं वत्स भू-पेनुकेचा |
हपा तूं करी फार सांमाछ त्याचा |
स्व-बत्साचिया जाण वात्सल्य-योगें |
अभीष्टाथ देईंछ है भूमि बेगें॥ ४३ ॥
शालिनी. आरंभी जे फर, शेखीं न कांदी।
आधी थोड़ी, जे क्रमें फार पाहदी॥।
छाया प्रा" पराधों दिनाची।
तैशी मैत्री दुर्जाची भल्याची॥४४॥
घ० ति०, दे दान गुत, उपकार करी न बोले |
मानी प्रमोद जारे मान्य घग़स आछे ॥
दाबी न गर्य बिमतें गुण थे पराचे |]
खद्ढाप्र-चुस्प विपम-्तत हैं मत्यावं ॥ ४५ ॥

पफ 2२७ 88-7

श्छ्ट

नवनीत
को तोडिह्य तरु कुटे ,भाणखी भरानें। ,
तो क्षीणद्दी विधु महोन्नति थे ऋमानें ॥
जाणोनि हैं सुजन ज्या हुबछीक जाली |
त्याशी क्धी न करिती सहसा टवाली ॥ ४६ ॥

उ० जा०. जाडी जरी कप्ट-दशा अपार | न टाकिती घैर्य तथापि थोर॥

ब्‌० ति०,

'ब० ति०,

झ्वा० वि०-

केठा जरी पोत* बक्ेंचि खाल | ज्वाा तरीते बरती उफाछे |!

दास्यि ज्यांजबक्ति अग्रिय बोट्ण्याचें।
भांडार ज्यांजबक्कि वाग्रस-माप्ठरीचें) )
स्व-स्री-परायण अ-निंदक जेच त्यांहीं]
मू-भाग है ब्रिठ्सती अति-रम्य पाहीं॥ ४८ ॥

पत्नें प्रकु्ठ करितो सब्रिता स्वर्य हा |
रात्री ब्िकास कुमुदांप्राति चंद्र दे हा॥
नप्रार्थितंं जढ-द दे जछू या जनाला |
मुक्ताथ को पर-हितोत्सत सजनाछा || ४५॥|

बेरें तें या देहीं महिव्ारि कडेलोट करणें ।
महा-सर्पाच्या कीं वदनि तारे हा हात धरणें॥

उडी कीं बन्हींत त्वरित तरि घाढ्न मरणें।

जज तें तें छोकी त्यजुनि निज-सच्छोछ फ़िरणें ॥) १० ॥|

क्रो जले माणे अ-चेतन सूर्य-कांत |

ज्या छाग्रतांच दिन-नायक-पाद-बात' ||

संमावितांत गणना पहिछी जयाची |

साहेछ तो पण कशी शठता दुजाची॥ ५६ ॥

विद्या हैं पुरुपास रूप बर्खें, की झकिलें द्वव्यही |

विदा भोग-सुकीर्ति-दायक पहा ते मान्य मान्यासदी ॥

विद्या बंधु असे विदेश-ग्मनी विद्या महानदेवता।
विदया पूज्य उपास हा नर-पश्च तीवेगछा तलतां॥5%३॥

१ मशाल, ' २ (बाकु+रस ) गोड भाषणायें,. रे स्वासेडुद्धिरदित,.. ४ सुर्देकिर्णा

तडाखा. पाने पादताडन,

चामनपंडित श्छ९

झिख०. कर्री साजे त्याग, श्रत्रण-युगुर्ली सच्छूवण जें |
मु्खी सत्य, स्वच्छाचरण विलसे, शौर्यहि भुजे ॥
स्वन्शीप थोर्रछा नमन, विभवात्रांचनि पहा।
भल्याचा कीं स्वाभात्रिक जुम अलंकार-विधि' हा॥ ५३ ॥
5० बि*. उपजर्णे मरणें न चुके नरा | फिस्त नित्य असे भव-भेंवरा ॥
उपजला तरि तोच मछा गमे | कुछ समुन्नति ज्यास्तत्र घे, रमे' [[ ५४ ॥
स्वागता, वृक्ष फार छबती फछ-भारें | छोॉवती जलू-द घउठनि नीरें॥
थोर गर्व न धरी ग्रिभवाचा | हा स्वभात्र उपकार-पराचा ॥ ५५ ||
ब्‌० ति०, जें पात्र कां पुरुष-स्न महा-गुणांचें।
तें निर्मितो विधि विभूषण भृमिकेचें॥
की त्यासही त्वरित मृत्यु-मुखांत छोटी ]
त्याची गमे मज अ-पंडितता करंटी ॥ ५६१ ॥
सद्रत्न-हार मणि ताइत बाहु-दंडी।
की स्नान चंदन फुलें आणि छांव शेंडी ॥
यांनीं खरी घडतसे पुरुषा न शोभा।
बाणीच भूषण सु-शिक्षित-शब्द-गर्भा' || ५७ ॥
म्यां साहिठी खढ-जनोक्ति कठोर पाहीं |
पोठांत दुःख बरिचेत्रारें हांसछोंदी ॥|
की प्रार्थिें स्व-जठरार्थ मद्ंघ डोकां।
भाशे अणीक मज नाचविश्ञी किती का ॥ ५८ ॥
श्लिस०. दिसे ज्या प्राणांची स्थिति जठज-पतन्नोदक जसे।
तयांसार्ी केें विविध वहु म्यां पातक मरसे॥
पुरदें द्रव्यादनांच्या प्रचुर धन-छोमास्तव दया ।
जिजलजें म्यां केली बहुतर मृपात्म-स्तुति-कथा"॥ ५९ ॥
तोग्ड, पदना र्नावर्टिनें त्यजिद्ें | शिर सर्वहि झुश्रप्ं पिकटें ॥
उठता बसता अथु शक्ति नसे | परि आस निरंतर माजतसे ॥६०॥|

॥ भूरमप्रकार, २ आनंद पावर, ३ मसयदिये गोद झम्द जोत भाहत अशी.
* फमठाच्या पादावरीण उदकाप्रमा्गे मदणमे चंचल. ५ जींत घापटी सोटी स्तुति छसों
झादे भरी गोए,

१८9

3० जा०,

श्वा० वि०,

ब० ति०,

झा० वि०,

ब० ति०,

शा० बि०,

' नवनीत

न जाणतां टोछ पंडे हुताशी | नेणोनियां मीन ग्िछ्ली गछाशी || -
अभिज्ञ आम्ही विपयांसि जेब्हां,] सोडंच ना मोह बलि्ठ तैष्हां ॥६ |
मोढें मंदिर, पुत्र पंडित बरे, संपत्तिही कारशी।
भार्या हे गुण-शाहिनी, चय नें, मृढासि माया शी ॥|
मानी शाश्रत विश्व हैं, पडतसे संसार-कारा-गृहीं |
ज्ञानी नश्वर दृश्य मानुनि मनी संन्यास थे सत्वरीं ॥ ६१॥
पौरें सदैव रखती क्षुधितें कृशांगें |
ज्री बच्चन जर्जरित नेसुनि दीन वागे ॥
पाहोनि दुःख घरिंचें जठ्रार्थ कैसें |
देहीति' गद्गदद-खें वदिजे प्रयासें | ६१ ॥
होती बासर दीप जे घन-पति-द्वारी! तर्या प्रार्थितां
नाना-सौख्य-भरें. क्षणोपम्र मछा जे छोटे नेणतां॥
निःसंगत्वपर्णं धरोनि बसों है पर्वताची गुह्य |
गाता त्या दिवसांसि हांतत असे ध्यानावसानी पहा ॥ ६४॥
मृत्यनें जनमास, ब्रार्थकपर्ण कीं यौवना रोखिलें |
छोमें आक्रमिढी स्व-तुष्टि, बनिता-मेंहिं शामा ब्यापिलें ॥
मात्सयें छु-मुणा, वना फणि-छुछें, प्रथ्वी-पतीछा खर्ले |
अन्स्थैय_ वरिमवास, सांग कण कोणास न ग्रासिें ॥ ६९% | :
व्याप्रीपी भय करीत उमी जरा रे।
देहासि रेग करिती रिपुतुल्य भरें ॥
जायुप्य मिन्न-घट-नीर! सरे तसें हैं।
पाप तथापि जन आचस्तात पढें | ६६ ॥
येतों वासर सोच तेच रजनी व्यापार नाना-परी |
प्राणी हे करिताति आयु सरतें हैं नेणवे अंतरी॥
तुच्छे चर्वित-चर्बणोपम सुर्खें जीं तीच तीं भोगितां |
संसारी न तिसल्‍्कृती उपजते है कीण निर्ठजता ॥६७॥

५ (देहि+इति) दे अे. २ श्रीमंताच्या : दारांत: ३ ( स्‍्याननअवस्तानी )
ध्यान संपल्यानंतर. ४ फुटक्या भांब्यांतील पाणी. १

उ० जा०.

ब० ति०.

रथोद्धता,

शा० चि०,

मालिनी,

शा० वि०,

वामनपंडित श्टर्‌

झार्लों जयांपाप्ुनि ते निमाले | ते आमुचे तुल्य-बयस्क गेले ॥
आम्ही असों संप्रति जाण तैसे | नदी-तर्टीं जर्जर-इक्ष जैसे ॥६८॥

भायुष्य वर्ष-शत व्यांत निर्मे निजेले!।
त्याही निर्मतहि निमि दिन थाद झाछे॥
वाक्य शाशवपणें, उस्हें, ब्रियोंगें।
दुःखामयेंचि सरणें, सुख काय सगिं ॥ ६९॥

एकदां तरुण बाल एकदां | भाग्यवंतहि अ-माग्य एकदां॥
एकदां जरठ जाय सत्वरीं | धर्म-राज-सदना" नटापरी | ७० ||

तूं राजा जारि, मी श्रुति-स्मृति-महा-विद्याभिमानी असे |
भाग्यें विश्वत तूँ, मदीय फविता-सत्कीर्ति छोकीं वसे ॥
गाहे अंतर फार तूज मज रे तूं गर्ब जैं दाविशी |
मीही निस्पृह, भाग्यत्ं॑त-गणना नाहीं मछा फारशी ॥ ७१ ॥|

धन-पति जरि तूं रे, मी असे शात्त-वेत्ता |
भठ समारें जर्ी तूं, मी महा-ादि-जेता ॥
अनुचर जरि तूतें सेत्रिती, छात्र मारते ।
न गणिशि मज, जातों तुच्छ मानूनि तूतें॥ ७२ ॥

भेटावं तारि हा नसे समय तो, अंतःपुरी तो बसे ।
भ्राहे निद्रित, भश्व पाहत असे, स्थारीस गेठा असे |॥
गाता क्रद्ध म्दणूनि भृत्य ददती टाकी तया दुर्जना |
मुक्त-द्वार महेश-मंदिर मु्खें जाऊनि सेवी मना॥ ७१॥

ल्क्मीनें जरि तुष्ट तूं, बहुमुखी मी वल्कडटानें अर्से |
दीघांचा परिततोष तुल्य असत्तां आधिक्ष्य कांही नसे ॥
खाशा ज्यात दि तोचि समर्जे, नैग़शप पें बाणतां |
भाग्याचा नर कोणता मंग बरें निर्माग्य तो कोशता | ७४ ॥

॥ घोपेंत मेले... २ यमसदनास,

श्ट२

उ०्जा०,

घब० ति०.

झा० वि०,

नबनीत | ; हि
ज्यांचें पात्र पविन्न पाणि-युग हैं, मिक्षान्न जे भक्षित्री |
ज्यांचें वच्च दिशा, जयां मछ नसे, शय्या जयांची क्षिति ॥

ज्यांय देय नसे, विरक्तित्रनिता जे तीसवें नांदती।
ज्यांठा कर्मकछाप' बाधित' नसे, ते' धन्य येणें रिती || ७५॥

चांडाछ कीं, ब्राह्मण झूद्र की हा | योगीश कीं यापरि छोक पाहा ॥

यंदे, जया हर्पबिपाद नाहीं | निःसंग तो धन्य जनांत देही ॥७६॥
पुरे पुराणें, स्मृति, वेद, शाह्नें | आमुण्मिकें' वेदिककर्मतंत्रें |...
जेणें संरे हा भत्र तें विचारी | याव्रेगढ्ली सर्व दुकानदारी ॥७७॥

स्वेच्छा-बिहार गत-संग महा-तपस्त्री |
भिक्षात्र-भक्षक विरक्त असा मनस्वरी |
कंग्रैक बचल्च निरहंकृति जो सुखी तो ।
ठाकूनि भोग शम-सौरुय मर्नी वरीतो ॥ ७८ ॥|

जों हे स्वस्थ तनू , जरा बसतसे जों दूर, जो इंद्वियें ।
शक्ति की सरठें न आयु पुरतें जो, पंडितानें स्वयें ॥
आत्म-प्रापि-सुखार्थ यत्न करणें कीं तोंच हा फारसा |
होतां मंदिर दीत, कूप-खननीं उद्योग तो कायसा ॥ ७९ ॥

झाले जीर्ण मनी मनोरथ पहा मी बंचर्छों यौवना |
होते जे ग्रुण सर्मही ब्रिफछ ते ज्ञाले गुणज्ञात्रिना |
युक्तायुक्तत्रिचार काछ न करी निःशंक सर्वात्मना' |
आतां हें सुचलें दुजी गति नसे गौरीश-पायां-बरिना ॥ ८०॥

१ कर्मसमुदाय-देद्दाईमाव ज्यांचा गव्यल्यामुक्कें बर्री बाईट कसे दातून घटर्ली तरी त्वचा
बास्तविकद्ष्य्या ज्यांना मोग घडत नाई हा भाव, २ परछोक श्राप्त कल्न देपारी. ३ जया
मनाचा भय केत्य भाहे भसा,. ४ सर्वगार्वेकहन,

रामदास

गोदातारी राक्षसभुवनापासून ३० कोशांवर जांब म्हणून एक गांव
भाहै. तेथें सूर्योपत म्हणून एक कुछकरणी रहात असे. हा जातीचा
जामदग्न्यगोश्री ऋग्वेदी देशस्थ ब्राह्मण असून सूर्योपासक बसे. त्याचा पुत्र
रामदास- दाज्या आईर्चे नांब राणूबाई. श्ाें पहिर्ले नांत्र नारायण होतें;
परंतु पुर्दे तो रामाची भक्ति करंइ छागछा, म्हणून त्यायें नांव रामदास बरसे
पढलें. ह्याणच समर्थ भर्से म्हणतात. द्ाचा बडी भाऊ गंगाधर
महणून होता, त्यास रामीरमदास म्हणत, छाचा जन्म शके १५२७ त
शाछठा. द्यानें मक्तिरहस्य नामें प्रंथ केछा माहे;। शिवाय अध्यात्मपर पर्दे केलीं
अहित. हा शके १५९९ त फात्गुन वच्च १३ स निजधामास गेछा-

रामदास लहानपणापासून ब्रिरक्त होता. तो मारुतीचा अवतार अर्से
म्हणतात, त्याच्या आईयापांनों त्यारथें छम्त करण्याची सर्च तयारी केछी होती;
पण त्याच्या मनांत ठम्म करन घेण्पाचें नब्हंते, म्हणून तो पछून गेछा. तो
काँही दिवस नाशिकक्षेत्री पंचत्रटीत राहून पुदें सातान्याजबकछ चांफछ येर्थे
जाऊन राहिल्य.. तो बहुतकरून तीर्थयात्रा करीत किसरत असे. हा आजन्म
प्रह्मचारी होता. त्याच्या शिष्यमंडब्टींत शिवाजीराजा होता... शिवाजीने आपकें
सगे राज्य रामदासास दिलें, तेब्हां त्यानें त्याचा स्त्रीकार करन तें पुनः
शिवाजीच्या स्थाधीन कैठें, आाणि तो म्हणाठा की, मास्या स्थामित्ाची इतकीच
खूण असात्री की, तुस्‍्या फौजेचा झेंडा भगवा असावा, तेब्हांपासून शिवाजीनें
आपल्या फॉर्जेत भगव्या झेंब्याची चाउ पाइछी अर्से म्हणवात. श्द्र करे
खाडठ्च्या जातीच्या दिंदूँत जोहार म्हणण्याच्या ठिकाणी रामराम म्दृणण्याची
जी चाल पड़ी भाहे तीही रिवाजीनें द्याच्या सांगण्यात्ररन नयी पाडिछी-

रामदास निबांतपण्णं राह्मण्याकरितां सातान्याजवद्ध परक्ती नॉवाचा किछा
अद्दि तेंथे॑ जाऊन रहात बसे. तेथें श्िवाजीगजा साची बद्घास्त ठेवी.
फमदास तेथें पहिल्यामुले वा टिकार्णी संत्मंडली जाऊं थे छागडी, मदृणूम
सा किछ्रपास सजनगड बसे नांव पढलें, तथा वेब्च्या हा साधुत॑ंताकदून
ग़मदासाढा विशेष मान मिल्यत असे. येथेच रामदास हृद्ध द्ोऊन आपल्या
वयाच्या ७३ जया यर्षी समाविस्थ शाठा. ह्याचे संग्रदायों पृप्पत्ण भादेत,
स्यांस रामदासी णर्स म्दणतात-

१८४ नवनीत

रामदासाच्या गरोब्या, छोक व अमंग पुप्क गहेत. त्याची कविता
सुछुभ भक्तिस्सप्रधान जाहें. ह्याची भाषा साधी व जोरदार गाहे, -

रामदासाचा जन्मशक १५३० (चैत्र झुद्ध ९ ). समाविशकक १६०३
( माघ वच्च ८ ).
के हानें केठेले प्रसिद्ध ग्रंथ :--(१) स्फुट अभंग, (२) दासबोघ, (३) मनाचे
कक, (2) समासभात्माराम. दासबोध व इत्तर रामदासी वात्मय सनेकॉर्नी
प्रसिद्ध केलें आहे, परंतु श्री. शंकर श्रीकृष्ण देव ( सत्कार्योत्तेनकसभा ) यांनीं
संपादून प्रसिद्ध केलेलें जास्त गधिकृत भाहे.

विशेष माहितीकरितां पहा :--श्रीसमर्थचरित्र--स. खं. आह्तेकर;
श्रीसमर्थचरित्र ( तीन खेंड )--हा. श्री, देव ; श्रीरामदास---न. र. फाटक ;
उश्परावेहढ8 बएपे ऊेद्ासतेबडांध--9, 8. 0९णा98:

कब स्फुट अमंग.
) रामदासाच्या अभंगांतील-

(१) ४
सुखाचें सांगाती सर्बही मीछ्ती । दुःख होतां जाती निधोनीयां ॥ ! ॥-
निधोनीयां जाती संकटाचे वेल्ठे | सुख होतां मीके समुदाब ॥ ३ ॥ - ,
समुदाब सर्व देहाचे संबंधी | तुटडी उपाधी रामदासी ॥३॥ ,

(९)
मूर्ख तो संसारी माझें मां करी | मृत्यु बरेबरी हिंडतसे॥ ९ ॥,
हिंडतसे काछ सांगातीं सरीसा | धरी भरंवसा नेणोनीयां ॥ २ ॥
नेणीनीयां प्राणी संसाराशी आर्य ) भा वैसा गेला दैन्यवाणा ॥ ३ |
'दैन्यवाणा गेंछा सर्वहि सोंडोनी | ठेबीलें जोडोनी जनाछागीं ॥ ४ ॥
छागछेली मठी दोपाची सुटेना | आसक्ती तुठेना अंतरीची ॥ ५९ ॥

* _ अंतरीची मूर्ति गंतरकी दूरी कदाकाव्टी हरी आठवेना॥ ६ ॥
झाव्वेना अंतनकात्हीं रमाबीण । धन्य तें मरण दास म्दणे॥ ७॥|
. (३) |
सुख पाहों जातां कोठेचि न दिसे | संसार हा असे दुःख-मूछ्ठ ॥ | ॥
, दुःख-मूछ जन्म नर आणि नाएो। पाहतां संसारी सुख नाहीं ॥ रही
' ' सुख नाहीं कदा शाश्वतावांचूनी । जाणती सुझानी दास म्हणे॥ ३ ॥|

रशामदास

(४)
साधू-संगें साधू भोंदू-संगें भोंदू | वादा-संगें बादू होत असे ॥ १॥।
होत असे भछा भल्याच्या संगती | जाय अधोगती दुए-संगें ॥ २॥
दुएन्संगें दुष्ठ जाछा महा-पापी | होतसे निष्पापी साघू-संगें | ३ ||
संग जया जैसा छाम तया तैसा | होतसे आपैसा' अनायासें || ४ ॥
अनायासें गती चुके अधोगती । धरीतां संगतों सजनाची ॥ ५॥
सज्ननाची कृपा जयाछागीं होय | तयाछागीं सीय परत्राची ॥ ६ ॥
परञ्राची सोय भक्तीच्या उपायें | चुकती अपाय दास महणे || ७॥

(७)
तोंबरी तौंबरी डगमगीना कदा । देहाची गापदा झाडी नाहीं [| १॥
तोंबरी तोवरी परमार्थ स्वयंभ । जंब पोर्टी छोम भाला नाहीं || २॥
तोंबरी तोंबरी अत्यंत सद्भाव | विशेष वैभव भालें नाहीं॥ ३॥
तोंबरी तोंबरी सांगें निरभिमान । देहासी अभि-मान गाल नाहीं || ४ |
तोंबरी तबरी धीरत्वाची मात | प्रपंची आधात जात्य नाहीं॥ ५ ॥
“ रामदास म्हणे अवधेची गावाली' | ऐसा विरव्ठा बढ्ी पैर्यबंत || ६ ॥

(६)
कर्ता एक देव तेणें केले सत्र | तयापाशी गर्त कामा नये ॥ १॥
देह तें देवाचें वित्त कुब्रेराचें | तेथें द्ञा जीवाचें काय अहे ॥ ३ ॥
देता देवबीता नेता नेबत्रीता | कतों कर्रीता देव एक ॥३॥
निभित्ताचा धनी केछा असे प्राणी | पाहतां निबोणी देव एक) ४
ट्मी ही देवाची सर्च सत्ता त्याची | त्यावीणें जीवाची ऊर्मी नाहीं॥ ५ ॥
दास म्दणे मना साब्रथ असांतरे | दुश्चित नसायें कदाकाछ ॥ ६ ॥

(७)
ऐसा कोण भद्दे मुकीयाचा जाण' | कब्ठे वीवू्खण न सांगतां॥ १॥
ने सांगता जाणे अंतरीचा हँत | पुस्वी मनोसर्थ सर्व कांहीं॥ २॥
सत्र कांही जाणे चतुरांचा राणा | धन्य नारायणा छीला तुझी ॥ ३॥
चुशी ठीढा जाणे ऐसा कोण भाद्दे । विरिची तो पाहे चाकाटटा"॥ ४ ॥|
चाकाटछा! मनु देवासों पाहतां । दास म्दणे गाता सीमा जाडी ॥ ५ ॥

झाषोआप, | अशागढ-अप्रयोडझ, ३ जाथता. ४ चकित शाला,

१८६ नवनीत

(८)
शौच केछें तेणें झुचिर्भूत जाछा | जब्बस्नानें कैठा मलंज्याग || १ ॥
मल्य्यागें जालें शरीर निर्मल | अंतरीचा मत्ठ कैसा जातो|॥ ३॥
कैसा जातो काम ओघ छोम दंभ | नांदतों स्वयंभ अंतयोगी | ३ ॥
अंतर्यामी आधी होईजे निर्मछ | तेणें तुटे मूल संसारोचें॥-४ ॥
संसारीचें मूल सूक्ष्मी गुंतरें | मन विगुतले विश्वमा्ती || ५ ||
विश्वमासी बंरें शोधुनी पहानें | अंतरीं राहावें निष्टाबंत ॥ ६ |
निष्ठाबंत ज्ञान परर्ण समाधान | मग संध्या-स्नान सफूल्ठित ॥ ७ ॥
सफल्ठित संध्या संदेह नसतां | निःसंदेह होतां समाधान ॥ ८ ॥
समाधान नाहीं स्नान-संध्या काई | छौकिकाचे ठायीं छोक-छाज |) ९ ||
छोकछाजे सर्व लीकीकचि केला | देव दूराबठा वरपंगें ॥१०॥
बरपंगें देव कदा सांपडेना | निप्टचेचा घडेना भक्ति-भाव ॥११॥
भक्ति ते मात्रेची भाव तो जायाचा । कर्म ठौकिकाचा खटाटोप ॥१॥
खटाटोपें देव कदा पाविजेना | निश्चय घड़ेना शाश्वताचा ॥(१॥
शाश्वताचा शोध अंतर असतां । सर्वहिं पाहतां निरर्थक ॥११॥
निरर्थक तीर्थ निरथ्थक बरतें। दास म्हणे जेथें ज्ञान नाहीं॥(१५९॥

(९)
बाव्ठक् जाणेना मतिसी | तिर्चे मन बाव्ठापास़ी || ६ |
तैसा देव हा कृपाछ्ू | करी भक्ताचा सांमालू ॥ २ ॥
घेतु बत्साचेनि छारें। धांत्रे त्याच्या मार्गेमागें ॥ ३ ॥
पक्षी बैंघतसे गगन | पिछांपाशीं त्याचें मन ॥ ४ ॥
मत्त्य आठवितां पाव्ठी । कूर्म इछ्टीनें सांभाव्ी ॥ ५॥
रामीरामदास मरहणे | माया-जाछ्ाची छक्षणें ॥ ३ ॥

(०)
ऐसे कैसे रे सॉबलें | शित्रतां होतते भव ॥ १ ॥
स्नान संध्या टिल्ठे माव्ठा | पोर्टी क्रीयाचा उमाव्या। रे ॥
नित्य दंडौतोसी देह | परी फिटेना संदेह || ३॥
नित्य नेम खटाटोप । मर्नी त्रिययाचा जप ॥ ४ ॥
बाह्य केठी झत्ठफऋ | देह-चुद्धीचा विदाक् ॥ 5 ॥
रामदास इढ-्माब- तयाबीण सर्व वाव ॥ ६॥

रामदास

(११)
देह बिटाव्णचा गोत् | कैसा होतोसी सोंबत्ठा || १ ॥
तुज कल्ेमा विचारू | ऐसीयासी काय करूं | २ ||
इृढ केला अभिमान | तेणें जाहलें बंधन ॥ ३ ॥
रामदास स्वामीविण | केछा तितुकाही शीण ॥ ४ ॥
(१२)
काछ जातो क्षणक्षणा। मूत्ठ येइछ मरणा॥ १॥
कांहीं धांवाधांव करी | जंब तो आहे झृत्यु दुरी ॥ २ ॥
देह भहि जाईजणें' | भूछछासी कोण्या गुणें ॥ ३ ॥
माया-जाढीं गुंतलें मन । परे हैं दुःखासी कारण ॥ ४ ॥
सत्य बाठतें सकछ । परे हैं जाता नाहीं वेद || ५ ॥
रामीरामदास म्हणे | आतां सावधान होणें॥ ६॥
(१)
अंत-काछ येतो येतां। तेथें न ये चुकवीतां | १॥
अकस्मात छांगे जावबें। कांही पुण्य आचरवें ॥ २ ॥
पुण्येबिण जातां प्राणी | घडे यमाची जाचणी ॥ ३ ॥
रामदास म्हणे जना | कठिण यमाच्या यातना ॥ ४ ॥
(१४)
ज्याच्या उदरासी आटा | त्यासि फिरोनी पडछा | १॥
तोचि जाणावा चांडाल | देव-आकह्मणांचा काछू ॥ २ ॥
जाछा ल्लियेचा ठंपट | माय-बापांसी उद्धठ॥ ३॥
भय पापालें न धरी। सजनांची निंदा करी॥ 9 ॥
नेणे माय की मावसी । कोर्णे सांगावें तयासी ॥ ५ ॥
रामीगमदास म्हणे । यम केछा त्याकारणें [| ६ ॥
(१५)
कोणी पुत्र फामा न ये । मित्र करी तो उपाये ॥ १ ॥
कैचें आपूर्ठे परात्ें | अब ऋणाजुब॑धें ध्यायें || २ ॥]
जिवडग जीव घेती | त्यासी परावे रक्षिती॥ ३ ॥
जिवडगासिये परी | मतेहुनी छोम करो॥ ४॥
रामीरामदास रहणें | न कछे देवा्चें करणें॥ ५%॥

१८७

$ जागारा-नबर,

१८८

नवनीत

(६६)
धात करूनी भपुछा | काय रडबीसी पूढिां॥ १ ॥
बहुत मोढाचें आयुष्य | विपयन्‍्छोमें केछा नाश || २ |.
नाहीं वोब्खखिलें सत्या | तेणें केली आत्महत्या || ३ ॥|
नर-देहाची संगती | गेली गेली हातोहाती॥ ४ ॥
नाहीं देहाचा भरेबसा | गेठी गेली रे बयसा ॥ ५ ॥
रामीरामदास म्हणे | 8 नको मूर्खपणें ॥ ६ ॥

है (१ ५

कोण कोणासी रडावें | एकामा्ें एकीं जानें ॥ १ ॥
एक वे गेढी माता | एक बैछ गेढा पिता ॥ २॥
द्रष्य दारा जाती पुत्र | जिबकग आणि मित्र ॥ ३॥
प्राणी संसाराती आछ। | तितुका गृत्यु-पंथें गेछा || 9 ॥
पूर्वज गेके देवापासी | तेची वाठ आपणासी ॥ ५॥
रामदास म्हणे छोक | कारिती गेछीयाचा शीक | ६ ॥

(१८)
ज्याचें होते तेणें नेले | येथें तु्दों काय गरेढें ॥ १॥
वेगीं हो सावधान । करीं देवाचें भजन ॥ २॥
गति न कब्ठे होणाराची। द्वे तो इच्छा मगवंताची॥ ३ ॥
एवं संचितार्षे फ्ठ | होती दुःखाचे कछ्लीछ ॥ ४ ॥
पूर्वी केडें जें संचित | तें तें मोगात्रें निश्चित ॥ ५ ॥
द्वास म्हणे पूर्वरेखा। शत टब्ठे अह्मादिकां ॥ ६ ॥

गातां कोठें धर भाव | बहुसाठ जाले देव ॥ १ ॥
एकाहुनी एक थोर | मुख्य धजा पारंपर ॥ २॥
माझे कुब्हींचीं देवतें | सांगों जाता असंख्यातें | ३ ॥
रामदासा देव एक | येर सर्दी मासिक) १॥

आतां शरण कोणा जावे कि कोणातें मानातें॥ ! ॥
नाना-पंथ नाना-मतें | भू-मंडव्दीं असंख्यातें॥ २ ॥
एक मानिती सथुण | शक म्हणती ,वियण ॥ ३॥
एकी केठा सर्व-त्याग | एक महणती रज-योग ॥ ४ ॥
रामदास सांगे खूण | मक्तिवाण सर्च शीण ॥ ५ ||

3 अप कम मक सके शा ि
$ स्वापिता, २ नाझब्त,

रामदास

(२९)
शरण जावें संत-जनां | सत्य मानावें निर्गुणा॥ १॥
ताना मती काय चाड | करणें सत्याचा नीवाड ॥ २ |
ज्ञ्नें भक्तीस जाणावें | भक्ति तयेसी म्हणावे ॥ ३ ॥
रामीरामदास॒ सांगे । सर्व-काछ संत-संगें || ४ ॥|

(२२)
एक देव आंहे खरा। मायें नाथिला' पसारा ॥ १ ॥
हेँंचि ब्िचारें जाणावें | ज्ञाता तयासी म्हणावें ॥ २ |
रामदासाचें. बोलणें । स्व्रप्मापपी जाईजणें' ॥ ३॥

(२३)
गेछा प्रपंच हातीचा | छेश नाहीं परमार्थाचा | १॥
दोहीकंडे. भंत्तता । थोरप्णं भांवावछा ॥ २॥
गेली अबघी निस्पृहता | नाहीं स्वार्थही पूरता ॥ ३ ॥
क्रो गेछा संत-संग | छोरमें जाहछा विरंग' ॥ ४ ॥
पूर्ण जाली नाहीं आशा | इकडे बुडाछा अभ्यासा' ॥ ५ ॥
दास म्हणे करें के | अब छाजिराणें जालें || ६ ॥

(२४)
संग स्वाथीचा धरिछा। तेणें काम बछाबछा॥ १ ॥
थोरपण हैं मातलें | तेणें अब्हाटी घातढें ॥ २ ॥
कामामागें आठा क्रीध्र | क्रॉर्धे केछा बहु खेद ॥ ३॥
डोम दंमाचें कारण । मोहें केले ब्रिस्मरण ॥ ४ |]
कार्मी लांचावें मन | जाछे बुद्धीचें पतन ॥ ५ ॥
दास म्हणे हैँ सकत्) | अवध अनर्थावें मूछ ॥ ६ ॥

(२५)
काम क्रोष सबब्ठछा | तोचि सन्निपात जाछा॥ १ |
यासी बीपधथ कराने | पोर्टी वैसग्य घरावें]॥२॥
फुपध्य अबचे जें जाए | मग तें पुद्ें उफाब्र्ले ॥ ३॥
रामदास सांगे भें | लोक म्हणती पीसाचएे ॥ ४॥

१८९

३ रेजोहदीन, .अ धात्मानुसंपानाजा, ईखरविंदनाटा,

१९७ नवनीत

(२६) !
व्यर्थ माया-जाछीं मुंतोनि राहासी | हित गमावीसी आपुछें ते ॥ ! )
शृह दारा सुत नब्हेत अंतींची | मग इतरांची काय आशा॥ २ ॥|
सर्व हैं सांडोनी जाशीछ वा झणी | का तो बांबोनी नेई तुज ॥ ३ ॥*
ते सोडवीता नसे तूज कोणी | एका चक्रपाणीवांचोनियां॥ 9 ॥
नको मुंतुं गढ्ठीं' मायिकासि टा्ढीं ! स्वनह्वित सांभावों मिक्षु ग्हणे ॥ ५ ॥)
(२७) है
वाजे पाऊछ आपुललें | महणे मार्गे कोण भालें ॥ ! ॥
कोण धांवतसे आड़ | पाही जातां जाडें झाड ॥ २॥
भावीतसे अम्यंत्री | कोण चाछे बरोबरी ॥ ३ ॥,
शब्द-पडसाद ऊठला | म्दणे कोण रे बीलिला ॥ ४ ॥|
रामीरामदास म्हणें | संशयाचीं हीं छक्षणें ॥% |
(१८) ह
कांही दिसे अकस्मात | तैथें बादे जालें भूत ॥ १ ॥
वायां पडाबें संदेहीं | मुत्णीं तेयें कांहीं नाहीं॥ २ ॥
झाडशझुइ्टप देखिलें। जिबी वाटे कीणी भालें॥ ३॥
ग़मदास सांगें खूण | मित्रो भापणा आपण ॥ ४ ॥
(२०९)
छाया देखुनी आपछी। शंका अंतरी वाठली ॥ १॥
ऐसे श्रमार्च लक्षण | भुझछे आपणा आपण ॥ २३॥
मुखें बोढतां उत्तर । तैंें जाएें प्रत्युत्त || ३॥
डोव्ग घाठितां आंगोव्ठी | एका्ची तीं दोन जाडीं ॥| ४ ॥
पो्टी मापण कस्पि्े । तेंचि आर्ठरसे बाठकें | ५॥
दास महणे हा उपाधी | शंका धरितां आपिक बाभी ॥ ६ ॥
प (३०)
नाहीं एक उपासना | कैंची भक्तीची वासना ॥ ६ ॥|
नाहीं निश्चय अंतरी | मन फिरे दारदारी ॥ १॥
ज्यासी नाहीं एक देव | सातांपाचा ठायीं सात्र ॥ ३ ॥
नानाकार जाडें मन | कैंचें, निछिचें: भजन ॥ १ ॥
रामीरामदास महणे | निश्लीण सर्व सुर्णे ॥ ५॥
टू __7__7 ; भायापाशात-

रामदास १९१

(३१)
जया ज्ञान हैं नेणवे | पद्च तयासी म्हणावें ॥ १ ॥
कोर्णे केें चराचर | कोण ब्रिश्वाचा माधार || २॥
ब्रह्मादिकांचा निर्मिता | कोण आहे स्यापरता ॥ ३ ॥
अनंत ब््मांडाच्या माव्ठा | हे तों मगवबंताची ठीव्ठा ॥ ४ ॥
रामदासाचा विवेक । सर्व-कर्ता देव एक॥५॥
(३२)
ज्ञानागिणें जे जे कला । ते ते जाणाबी अब-क्ा ॥ १ ॥
ऐसे भगवंत बोलिछा । चित्त यात्रें त्याच्या बोछा ॥ २ ॥
एके ज्ञानेंची सार्थक | सर्व कम निर्थक ॥ ३ ॥
दास महणे ज्ञानाव्रिण | प्राणी जन्मछा पापाण ॥ ४ ॥
(३३)
अस्थीचा ब्रिटाछ होता स्नान केछें | चुडे दांतबर्लें' कासयासी ॥ १ ॥
आचमन कराये शूद्वाच्या ब्रिटाछें | हाठाचे चौढाछे' कोण जाणे ॥ २॥
नदीचे प्रवाहीं आंत पाहों नये | स्नान-संध्या होय अग्रोदर्की ॥ ३॥
भोले चर्मी शुद्ध होत बहि हिंग। स्वयंपाककी सांग सेव्रिताती ॥ ४ ॥
ग्रमदास महणे हें कोणी न पाहे | देह मूर्ठीं भाहे विठाब्याचा ॥ $ |
(३४)
चित्त गांहे कैसे मविण तें कैसे | शुद्ध होते कैसे व्रिचारावें ॥ १ ॥
वैद्य भोलखीतां रोगहि कछेना | औषध मिल्ेना प्रचीतीये ॥ रे ॥
अनुमानें देव अनुमानें भक्त | अनुमानें मुक्त अनुमानी ॥ ३ ॥
अनुमानें केंडे अनुमानें कल्पिें | निर्फ्ण जाह॒ सर्व कांही ॥ ४
सर्व कांही बरें प्रचोति आडिया | दास म्हणे वाया अ-प्रचीति॥ ५॥
(३५)
प्रत्ययाचें ज्ञान तेंचि तें प्रमाण । येर अ-प्रमाण सर्व कांही॥ १॥
सब कांही धर्म जाणि कर्मोडकर्म | चुकलिया बर्म व्यर्थ जाती ॥
च्यर्थ जाती जन्म ज्ञानावांचुनियां । केठे कष्ट बायां निर्धक ॥ ३॥
निर्येक जन्म पशुचिया परी । जंब तें अंतरी ज्ञान नप्दे॥४॥
शान नब्दे सोपे ते आधी पहांवे | शाश्वत झोधावें दास म्हणे ॥ 5%॥

१ इस्दिदृतावें भूषण, ३ जातिपमंविरद्िित आचरण,

श्ष्र

नवनीत

(३६) ५
प्रपंची तें भाग्य परमार्थी वैराग्य | दोन्‍्ही यथासांग दोहींकड़े ॥ ६ ॥
दोहीकडे सांग होतां ते समर्थ | नाहीं तरी ब्यर्थ तायांबब्दी' | २ ॥
तारांबन्गी होते विचार नसतां | दास म्हगे भातां सावधान ॥ ३॥

(३७) ह
पत्तित है जन कराबे पावन । तेथें अनुमान करूं नये ॥ १ ॥
करूं नये गुण-दोष-उठाठेवी | विवेकें छावावी बुद्धि जना॥ ३१॥
बुद्धि सांगे जनात्या नांतर सजन | पतित-पावन दास महणे ॥ ३॥

(३८)
माता पिता जन स्वजन कांचन । प्रिया-पुत्रीं मन गोबूं नको ॥ १ ॥
गोयूं नकी मन राधवाबांचूनि | ठोक-छाज जनीं छागछीसे॥ २॥
छागछीसे परी तूत्रां न घरावी | स्‍्व-हितें करावी राम-भक्ति॥ ३ ॥
राम-भक्तित्रिण होसीछ हिंपुटी । एके शेवर्टी जाणें छागे ॥४॥ '
जाएं छागे भातां बाव्य सु-छक्षणा । ध्याईं रामराणा दास महणे ॥ ५॥ '

(३९)
काया है काव्ठाची घेबोनि जाणार | तुझेनि होणार काय बापा ॥ ६ ॥
काय बापा ऐसे जाणोनि नेणसी | मी मी म्हणसी वायांत्रीण ॥| २ ॥
बायांबीण शीण केछा जन्मवरी | दंभ छोकाचारी नागवण ॥ ३॥
नागब्रण आढी पर-लोका जातां | स्व-हित्ताची चिंता केछी नाहीं || ४ ॥
केली नाहीं चिंता नामी कानकीडें* | अंती कोण्या तो जात असे ॥| ५ ||
जात असे सर्व सोडोनि करंटा | जन्मवरी ताठा धरूनियां॥ ६ ॥)
धरानियां ताठा कासया मराबें | मजन कराते दास महणे ॥ ७॥

(४०) *
राबगणासारखी कोणाची संपत्ति | तोंही गेला अंती एकछाची ॥ १ ॥
एकछाचि गेछा वाली तो वानर | कपि थोर योर तेही गेछे ॥ २ ॥
गेले चक्रतरती थोर वैमबाचे | फार बायुप्याचे ऋषीश्रर ॥ रे ||
ऋषीश्वर गेछे मार्कडासारिखे | इतरांचे टेखें कोण करी॥ #॥।
कोण की सर्व शाश्वत पुरे | सर्व राज्य गेडे कीसखांचें॥ *॥|
'कौरय निमाछे, पांडब गव्ठाड़े | यादवहि गेठे एकत्तरें ॥ ६ ॥

१ भ्रधा-ओडाताण, २ चोरटे, साझंक,

रामदास १९३

एकरसरें गेले राजे थोर थीर | आणिक श्रीत्र भाग्यबंत | ७॥
भाग्यव॑ंत गेले एकामागें एक । हसिश्ंद्रादिक पुण्य-शीछ ॥ ८॥
पुण्य-शीछ गेले कीर्ति ठेबुनीयां | पापी गेले वायां अधोगती ॥ ९ ॥
अधोगती गेले देवा न भजतां | संसारी म्हणतां माझे माझें || १० ॥
माझें माझें करी साचाचिये परी | अंती दुराचारी एकछाचि॥ ११॥
एकढाचि येतां एकछाचि जातां | मध्येंचि दुश्चिता माया-जाछ ॥ १९॥
माया-जाछीं पापी जन ग़ुंडाछले | पुण्प-शीछ गेछे सुटोनियां ॥ १३ ॥
सुटोनियां गेछे सायुज्य-पदासी | समीरामदास चिरंजीव ॥ १४ ॥
ः (8१)
वासनैचि क्षाडी कुन्बुद्धि वांकुडी | वाजे हुडहुडी ममतेची ॥ १ ॥
बैरग्याचा वन्हि विश्ञोनियां गेछा | संचित खायाछा पुण्य नाहीं ॥ २ ॥
भक्ति पांवरूण तें माझें सांडलें| मज बोसंडिें संत-जनीं || ३ ॥
नाम-संजीबनी मु्खी नाहीं पाणी | निदेचि पोहणी' प्रबत्शची ॥ ४ ॥
रामदास म्हणे ऐसीयाचें जिणें। सदा दैन्यवाणें रामेंबीण ॥ $ ॥
(४२)
देऊछाचे मिसें द्वव्य तें जोडावें ! गांठीचें मोडाबें पुण्य-धन ॥ १ ॥
एखीं तें काय न घडे प्राण्याछा | व्यय करण्याछा आग छागो ॥ २॥
राजाजैं हे वाचे कबन कराते । धन्य म्हणवार्थे छोकांहाती | ३ ॥
राजसा तामसा राघवाची भेटी | गेल्या जन्म-कोटी तरी नाहीं॥ ४ |
रामदास म्हणे करितों निवांड | सोडवितों खोड मान तुझा ॥ ५ ॥
रे (४३)
करोनी कीतैन योग्यता मिखणें । देशेंदिशी जाणें द्वव्यासादी ॥ १॥
देष्य येतां पुढ़ें प्रेमानें कीर्तन | सुचव्रितो मान-धन इच्छा ॥ २॥
330 देऊँ जातां देऊब्ठ बांवणें | एवढिया घनें काय होंतें॥ ३ ॥
दात्यर्नी ब्रासावे सर्वानी हांसावें | त्या मानवा पात्रे देव कैसा || ४ ॥
एमदास म्हणे देव तो समीप | गांठीं ऐसे पाप जोड़ा परी ॥ ६ ॥
हु (४४)
स्याचे पाय हो नमात्े । त्याचें कीतन हो ऐकार्े ॥ ! ॥
-..... इऔनीयासी सांगे कथा | आापण चत्तें त्याची पया ॥ २ ॥
३ धाण्याया खोल प्रवाद, ध

7: ४७ 0॥-.१8

र्य्छठ नवनीत

कीर्तनाचें न करी मोछ । जैसे अमृताचे बोल || ३॥ -
सन्मानितां नाहीं सुख | अपमानितां नाहीं दुःख || 9 ॥ «
फिंचित दिलें दातयानें | तेंही घेत आनंदानें | ५ || ,
ऐसा असे हरी-दास | छठकें न वंदे रामदास ॥ ६ ॥
(४५)
दीनाचा दयाढरु कीर्ति ऐकियेली | म्हणूनी पाहिछी वाद तुझी॥ ६ ॥|
अनाथाचा नाथ होशीछ कैवारी | म्हणोनियां हरी बोभाईलें' ॥ २ ॥
तुजविण कोण जाणे हें अंतर | कोणासि जौजार' घादूं माझा॥ ३ ॥|
दास म्णे आम्ही दीनाहुनि दीन । कराये पाठन दुर्वछा्ें॥ ४ ॥
(४६)
भाम्हा पतितांची सांड केली जरी | आमचा कैबारी कोण भाहे ॥ ! ॥
आम्ही भरंबसा कोणाचा घरात्रा | सांगावें केशवा दया-निधि ॥ २ ॥ *
तुजब्रिण आम्हां नाहीं त्रि-भुवर्नी । धांवें चक्र-यणी दीन-बंधु ॥ ३ ॥
पतित-पात्रन ब्रीद हैं. वांधिें | तारावें बहिलें' दासाछागी ॥ ४ ॥
(४७)
परद्ी तूं तर नाम कोठें नेशी | आम्ही भहनिशी नाम घोकूं॥ १ ॥ ,
आम्हांपासोनियां जाता न ये तुज | तें हें व्म बीज नाम जाएँ ॥ २॥
देवा आम्हां तुझें नाम हो पाहीजे | मग भेटी सहर्जे देणें छागे ॥ ३॥ '
मोछे भक्त आम्ही चुकलेंचि कर्म | सांपडलें वर्म रामदासा॥ ४ ॥
(४८) |)
तुजब्रिण देवा मज कोणी नाहीं । माझी चिंता कांहीं असों थात्री ॥ | ॥
बैराग्यें कनिप्ट अभात्रें वरिष्ट | माशे मर्नी नष्ट संदेहता॥ ३ ॥
पिवेकीं सांडिजें ज्ञानें ओसंडिलें। चित्त हें छागर्ले तुझे पायीं ॥ ३ ॥
तुझें नाम थाने उच्चारीत अर्से | अंतरी विश्वात धरियेटा॥ ४॥
रामदास म्हणे मो तुझे अज्ञान | मा समाधान करों देवा) ५%॥ो
(४०९)
जाणावा तो नर देवचि साचार | बाचे . निरंतर राम राम ॥ १ ॥ '
सगु्णी सद्भात नाहीं ज्ञान-गर्व | तयाठागीं सर्व सारीखेची | २॥
.............ल.ल€ल2_ल.ल.ल......>---नजन ली धन ना /ौ5+::/757:““““““““

१ द्वाक मारली,' मोलाविकें. ३२ भार, भें, ३ सत्वर, छोकर,

रमदास श्ण्५

निंदका बंदका संकर्टी सांभाछी | मन सर्वका्छी पाठ्ठेना ॥ ३ ॥
पुदिल्यात्ति' सदा सुख देत जाहदे | उपकारी देह छठाबीतसे ॥ ४ ॥
छाब्रीतसे देह राम-भजनास । रामीरामदास हरि-भेक्त ॥ ५ ॥

(९५०)
मी खरा पतित तूं खरा पात्रन | जातां अनमान करूं नको॥ १ ॥
जातां कांहीं मज चिंता तीही नसे । तुझें नाम कैसे वाचे येई ॥ २ ॥
समर्थ घेतछा नामासाठीं भार | मज उपकार कासयाचा || ३ ॥
रामदास म्हणे तुझें तुज ऊरणें | सोयंरे पिश्नन हांसतीछ ॥ ४ ॥

(७९१)
पतित-पावना जानकी-जीवना । बेगी मास्‍्या मना पाठटाबें॥ १ ॥
मिध्या रब्द-ज्ञानें तुज अंतरलों । संदेहीं पडलों मीपणाच्या || २॥
सदा खक्खल'* निर्गुणाची धडे | सगुण नातुडे ज्ञानी गये ॥ ३ ॥
रामदास म्हणे ऐसा मी पतित | मीपणें अनंत आतुडेना' ॥ ४ ॥

(5२)
राम-भक्तिवीण आन नाहीं सार। सागचे हैं सार रामनाम ॥ १॥
कल्पना-विस्तारू होत असे सर्द । आम्हां कल्पतरू चाड नाहीं ॥ २ |
फामनेठागोन विटलेंसे मन | तेथें चाड कीण काम-चेनू ॥ ३ ॥
चिंता नाहीं मनीं राम गातां गु्णी । तेथें चिंतामणी कोण पुसे ॥ ४ ॥
का नाहीं नाश स्वरूप मुंदरें । तेथें आम्हां हिरे चाड नाहीं ॥ ५ ॥
गमदास म्हणे रम-भक्तिमीणे । जाणावें तें उर्णें सर्व कांदी ॥ ६॥

(५३)
जीबन्मुक्त प्राणी होऊनियां गेछे | तेणें पंथ चाठे तोची धन्य )। | ॥
जाणावा ती ज्ञानी पूर्ण समाधानी । निःसंदेह मर्नी सर्व काल ॥ २ ॥
मिध्या देह-भान प्रारन्धा भाधीन | राखे पूर्णपण समाधानी || ३ ॥
आवडीने फरी कर्म उपासना | सर्व का ध्यानारूद मन॥ ४ ||
धम्य में ते दास संसार उदास | तयां रामदास नमस्फारी ॥ ५॥

नीणणणभ+3....३३.....न्‍...........नलह३२०२०0तहक्‍.क्‍ुक्‍ल०0€२08३लह३

$ दुसच्याडा, परक्पाठा, २ बाग्यद--जारु-कलह, ३ साँपदत मां,

नवर्नात

भक्तिपर अभंग
(3
भक्ति नछ्गे भाव नछगे।देव नछगे अम्हांशी॥ ! ॥
भाम्ही पोटाचे पाईक' | आम्हां नठगे आणीक | २ ॥
भाम्ही खाऊं ज्यांची रोटी | त्यांची कीर्ति करूं गोली ॥ ३ ॥
रामीरामदास म्हणे | ऐशी मु्खाची छक्षणें ॥ ४॥
(२) हे
अन्न व्हबें पोटमरी । मग ते ज्ञान-चर्चा करी ॥ ! ॥
ऐसें बोछती भज्ञान | ज्यांसि नाहीं समाधान ॥ २ ॥
आर्धी अन्न तीं पाहिजे | मग ध्यानस्थ राहिजे ॥ ३ ॥
अन्नावीण तत्ठमतठ | अन्न करी तें सककत॥ ४ ॥
कैंचा राम कैंचा दास | अवधे पोटाचे सायास |] ५ ॥

(३) *
देब एका भाग्य देतो | एका भीकेसि छात्रितो ॥ ( ॥
न कलछ्े भगवंताचें करणें | राव रंक ततक्षणें ॥ २ ॥
तयासि चुकी बापुडी | भनत्र मन्न करिती बैडी ॥ ३ ॥।
रामदास म्हणे पाददी | देबावीण कांहीं माही ॥ ४ ॥
(४)

: क्षुधा छागतांचि अन्न | तृपा ठागतां जीवन ॥ १॥ ,
निद्रा छागतां शयन | आस येतां चुके मन ॥ २ ॥|
मत्ठ-मृत्र संपाद्ण | शीच . आचमन करणें॥ ३ ॥
खार्णे छागे नानापरी | सर्त काव्ठ भरोत्ररी ॥ 2 |
अवधा धंदाची छागका | दिवसें-दिवस काल गेढा॥ 4 ॥
रामीरामदास म्हणे | देह सुस्वाडा करणें॥ ६ ॥

(%)
सीत-कार्व्यच हुताश । उप्ण-कार््दी बाय वास ॥ १ ॥_*
» “अछे पर्जन्याचे दिवस | केके घरात्रे सायास ॥ २ ॥
' माना व्याधीची झौपधें । पृथ्य कराते निरोधी ॥ ३ ॥.
« » » विषयी-जनासी आदर | करणें छागे निरंतर ॥ ४॥|

3 चाकर. ३ सुखाने भागर. 3 प्रतिवंपानें:

रामद्रास

अवधा धंदाची छागठछा। दिवसें-दिवस काठ गेला || ५ ॥
दास म्हणे सांगों किती । ऐसी देहाची संगती ॥ ६ ॥

६)
पोट-घंदा जन्मत्ररी । को जातां नाहीं पुरी ॥ १॥
करितां संसारी सायास । नाहीं क्षणाचा अवकाश | २॥
सल्न निर्मोण कराया | सर्तकाव्ठ पीडी काया ॥ ३॥
काम करितां दिवस थोडा | ऐशा कष्टा नाहीं जोडा ॥ ४ |
अबबा धंदाची छागठा। दिवसें-दिवत काबठ गेछा ॥ ५॥
दास म्हणे सावधान । जालणें सह बंबन ॥ ६ ॥

७)
शिंक जांभई खोकछा | किक काछ व्यर्थ गेछा ॥ ३ ॥
आती ऐसे न करात्रें | नाम जाींबीं तें धरात्रें ॥ २ ॥
श्वास उच्छास निघतो | तितुका काछ व्यर्थ जातो ॥ ३ ॥
पात्या' पारतें न छागत | तितुर्के बय ब्यर्थ जात ॥ १ ॥
छागे अत्रचित उचकी | तितुर्के वय कात्ठ छेखी ॥ ५ ॥
म्हणे रामीरामदास | होतो आयुष्याचा नाश ॥ ६ ॥

कलियुगपंचक

(१)
आछे भगवेताच्या मना । लेंश्वे कोणार्चें चालेता ॥ १॥
जैसा की राजा जाल़ा। धर्म अवधाची बूडाठा ॥ २ |
नीति मर्यादा उडाडी। भक्ति देबाची चुडाली ॥ ३॥
दास महणे पाप जाएें। पुण्य अवधेचि चुडाएें || ४ ॥

(२) >
विप्री सांडिछा आचार | क्षेत्री सांडिला विचार ॥ १ ॥
मेघनतृष्टी मंदायठी। पिंक भूमीनें सांडीली | २ ॥
बहुनटटी अनाइटी। दास रहणे गरेली सृष्टी | ३ ॥

0 (३)
छोक दीप आाचरती । ते दाधें भस्म होती ॥ १ ॥
अर्नी दोष जाहछे फार। तेणें हातसे संदार ॥ २॥

शमदास म्हणे बी | दिसे दिसे फार्षे कीं ॥ ३ ॥
(7272 असम २02 60445 व 4:76 805 के 62608: 7//

$ दोख्यास्या पात्यास,

र्ष्छ

श्थ्ट नव्नीत

(2)
नाहीं पापाचा कंठाव्ा | यैतो हब्यास आगक्ा || १. ॥
जना सुन्जुद्धि नावडे | मन धांवे प्रापाकड़े ॥ ३ ॥
रामीरामदास म्हणे | पुण्य उर्णें पाप दुर्णे ॥ ३॥ ,
(5)
पुष्यक्षेत्रें तीं मोडार्यी । भाणि ब्राह्मण्यें' पीडाबी ॥ १ ॥
पण्यबंत ते मरावे | पापी चिरंजीव व्हात्रे ॥ २ ॥
रामदास म्हणे बाड' | विप्तें येती धर्मामाड | ३ ॥

मूखेपणपंचक

(2
थर्थें काय रे बाजेतें | को्ठें काय गजबजितें ॥ १ ॥.
डगा करीती कोल्हाछ | मां ऊठ्ले कपाछ |) ३ ॥|
हांका भासूनि वरडती | टाछ अवधेचि कूटिती || ३ ॥
को कैचे भले छुटे | वायां जाे टालकुटे ॥ ४॥
बेर्डि संसार सांडिछा । व्यर्थ गढबंढा मांडिका || ५ ॥|
दास म्हणे या मूखोछा | हरि-कथेचा कंटात्या | ६ |
(३)
हरि-कथ्रेैचा आला राग | खेर होतां घाढी त्याग ॥ १॥|
ऐसे प्रकारधे जन | नाहीं देवाचें भजन ॥ २॥
कव्यवंतांचें जें गाणें । ऐकतांची जीव माने! ॥ ३॥
करिती छप्माचा उत्साव | नाहीं देव-महोत्साव” || ४ |
भूत-दया नाहीं पोर्टी । खाती छोमाची चीरटी ॥ ५ ॥
रामीरामदास मरहणे | देवधर्म कोण जाणे ॥ १ ॥
(३)
स्वार्थ केखा जन्मवरी । छोमें राहिला श्री-हरी ॥ | ॥
धन धान्य अहर्निशी | गाई महियी घोडे दासी॥ २ ॥
शेत्र बाडे घर ठागे | प्राणी जीवीं घरी हावी ॥ ३ ॥
माता पिता बहिणी भ्राता । कन्या पुत्र भाणि कांता ॥४॥
4 आह्णाने समुदाय, ३ सो्ठी, ३ उडी. ४६. ५ मदा+उत्साव-मोठा उत्ताद-

रामदास १००,

च्याही जांचई जापुले । इ मित्र सुखी केले ॥ ५॥
दास म्हणे वो शेवर्टी । प्रात जाडी मसणवी॥ ६ ॥
(४)
जन्मबरी शीण केछा । अंत-का्छी ब्यर्थ गेछा ॥ १॥
काया स्मशानीं घातली । कन्या-पुत्र मुर्‌डडी' || २ ॥
धर वाडा तो राहिआा | प्राणी जातति एकछा ॥ ३ ॥
धन धान्य तें राहिल | प्राणी चरफडित गेडे ॥ ४ ॥
इष्ट मित्र आणि सांगाती | आपुछाले घरा जाती ॥ ५ ॥
दास म्हणे प्राणी मेले । कांहीं पुण्य नाहीं केले ॥ ६ ॥
(५)
द्वैन्यवाणा जाला प्राणी । चंद्री छांगठी नयनीं ॥ १ ॥
म्हणती ऊचछा ऊचढछा | बातां भूमी-भार जाला॥ २ ॥
घोर छागछा अमूप | प्राणी जाद्य प्रेत-रूप ॥ ३ ॥।
दांतखिल्ठी बस॒ढी बदरनी | ताठा भरठा कर-चरणीं || ४ |
डोल्े विक्राठ दीसती | झांका झांका मुलें भीती ॥ ५ ॥
रामीशामदास म्हणे | अवघी सुखाची सुणें' ॥ ६ ॥

बेंचे, दासवोधांतील-*
ओब्या--कव्रिवर्णन ( दशक १, समास ७ )

आता बंदूं की | जे शब्द-सृष्टीचे ईखर॥ नातरी है परमेश्वर |

९ परतजी, २ कुध्ों, ३ हा प्रघ अति विस्तृत धमून समयोनी दांत फैलेजा उपदेश
रामा्नतील सर्द स्थितीतील छोकाँस उपयुक्त असा थाहे ; म्दगजे राजे, श्रीमत व गरीय था
सर्वोसद्ी तो उपदेश पेश्यासारसा क्ाहे.. अ्रपैच उत्तम श्रऊरें साधून परमार्असाधनद्वी कर्म
करायें, दाता हा प्रैपात चांगला उल्यडा केठा भादे. ४ येथें कवि-दब्दानें फेवछ कविता
करणारिय विपक्षित चाही. तनिरनिराब्या विपयांवरचे से प्रंथ लि6्ियारे भाहत नेहीं
विवक्षित भाद्ेत,. ५ सवशक्तिमान्‌. द्याच भोव॑त माय कर्यीस * शझन्दसह्रीच ईसर, ! असे
म्दय्ले भांह, पण हाँत प्रद्मदवाप्रमाणें कवीस नियमित सश्िसृत्य यतें, तमे न यात्रें बटदून
त्यांस परमेखर रहणने ईंखरापेशा ( मप्नदेयापेशां ) मोटे ईघर भरे मदद, हार्थ कारण पी,
अद्यरेयाच्या खड्टीत मुस ते सुसच; कम तें हमझय अगा नियम भाहे, परम रुपिसिरीत
गुणा केमऊ, कमाने मुख, अभे पराहिम तर्म होते, दावस्म इप्रेयादर्तांदो बयीने
सामप्ये भभिर भादे अर्ने मुनि

२०० नवनींत

बेदावतारी ॥ १ ॥ कीं हे सरस्वतीचें निजल्थान | की है. नाना-कांचे
जीवन ॥ नाना दाब्दांचें मुबन | यथार्थ होग ॥ २] कीं है युरुपार्थाचें*
वैमब* | की है जगदीश्वराचें महत्त्व ]] नाना-छाघवें सत्कीतीस्तव । निर्माण
क्री | ३ ॥ कीं हे झब्द-स्‍नांचे सागर | को हे मुक्तांचे मुक्तन्‍सदेवर ॥
नाना-बुद्भीचे” वैरागर' | निर्माण जाले || ४ ॥ कही मुमुक्ष्चें' अंजन' |
कबी साधकार्चे' साधन” ॥ कवी सिद्धाचें” समाधान" | निश्चयात्मक | १॥॥
कंबी स्वृधमोचा आश्रयों | कर्वी मनाचा“ मनोजयो: || कबी धार्मिकाचा :
विनयो | विनय-कर्ते || ६ | क्री वैशग्याचें संरक्षण | की भक्ताचें
भूषण ॥ नाना स्वधर्म-संरक्षण | ते हे कबी ॥ ७॥ क्री प्रेमछांची
ग्रेमठ्ठ स्थिति | कब्री भ्यानस्थांची ध्यानमूर्ती | कबी उपासकांची वाढ-कीर्ती |
ब्रिस्तारडी || ८ | नाना साधनांर्चे मूक | कर्मी नाना प्रयत्नाँचें फछ ॥
नाना कार्य-सिद्धि केवछ । कर्तरीचेनि प्रसादें ॥९॥ आधर्घी करवाना
वाग्विझास | तरी मग श्रत्रृणी तुंबठे रस ॥ कबीचेंनि मंति-प्रकाश !
कब्रित्नासि होय ॥१०॥ क्री व्युत्पन्नाची' योग्यता' | कंयी

१ कवि नानाक्ररच्या कलंवर प्रंथ सिद्वितात म्दणूत त्या कला राइतात ( जगतात ):.
मदृणून त्यांस कराये * जीवन! भस म्दृटलें, ३ मद्दत््व, चहुर्विष पुरुपाथोयें बेन
करून त्यार्चे वेभव महणजे महत्त्व अ्रसिद्वीस भाणतात, म्हथून त्यांस पुरपायोचे वभव
अरे म्हटकें, पुंडे जीं करींवर रूपके केली भआहेत तीं बहुतकरूत अशाच वर्णनाच्या
संबंधाने आादेत, असे समजावे, ३ मुक्त रदपजे मोत्य परोदरापासून द्वोतात, त्याप्रमाएँ
हांपासुन म्दृणणे छांचे मय वाचून मुक्त ( संसारतित सुदलेछे ) होतात, म्दपून दाम
* मुक्तसरोवर ” कर्से महरकें, ४ रत्नांची खाण, जर्शी रत्नांच्या साथीत इ्ी तीं रत्न
मिछतात, तथा बुद्धि द्यांच्याकड़े मिल्तात, ५ डोछ्याति भजन घातक #दृणमें
डोब्यांवला मठ जाऊन दिखूं लागतें, त्याप्रमा्े मुमुह्ंस कर्वोचि मय अंजवच दोतात ;
गइणजे ते थाचल्यानें मुमुक्ंस दिसूं लायत, म्दणगें झात्महान दो. ६ ज्ञानसंपादछ
हास शानप्राप्ति बहन ध्ेण्यास कर्वीचे म्रंथ साधनमृत द्ोतात, ७ शानरापन्न हास ययीचे

, प्रेथ मनतें सम्राधान करणारे द्वोतात, ह्यास ,ज्ञान तर झालेलेच अमृत स्दणून दाम
सुर्सोच मनाये. समाधान म्दगनें संतोष होगे. ४८ सनास जिंड़दारा, ऋर्वीगे
प्रयास असे म्दृष्ण्यानें कारण, ते मनोरंजड भयल्यामुद्ते त मनास इकद़े लिफदे साऊ देख

, नादीत, भापल्या भटकेंत टेवतात, 5 ब्युत्पम्नाची योग्यता म्दृषने योग्य उत्पन्न, हात्पय
वीं, मादितगार किया ज्ञानी म्दयून जें आदत ते दे भाददेत,

रशम्दास म्ण२

सामर्श्यबंताची' सत्ता' || कवी विचक्षणाची' कुशछता' । नाना प्रकारी ॥ ११॥
कवी कवित्वाचा प्रबंध'। करी नाना-घाटी-मुद्रा-छंद” ॥ कबी गद्य-पय-
भेदामेद। | पद-प्रकार कर्ते ॥ १२॥ की सृण्ीचा अल्ंकार। कत्री लक्ष्मीचा
शुगार || सककछ सिद्धीचा निधोर | ते हे कत्री | १३॥ की सभेचें मंडण |
की भाग्यावें भूषण ॥ नाना सुखांच्े संरक्षण । ते हे कबी ॥ १४। कमी
देवाचं खप-कर्ते | की ऋषीये महत्त्व-्यर्णिते ॥ नाना-शाद्षर्चि सामर्थ्य
ते। कबी वए्खाणिती || १६ ॥ नससा क्खींचा व्यापार | तरी केंचा असता
जगदो (दु) द्वार || म्हणोनि कबी है आधार | सकत सृष्टीसी | १६॥ नाना
विद्या-ज्ञातृत्र कांही। कवीख्वरांवीण तो नाहीं॥ कर्वीपासून सर्वही। सर्वज्ञता॥) जी
मा्गें वाल्मीकि-व्यासादिक । जाले कवीश्वर अमेक । तयांपासूनि विवेक ) सकत्७
जनासी | १८॥ पूर्वी कार्ब्ये होती के्ी | तरीच त्रित्पत्ति प्रात जाडी॥ तेणें
पंडिता अंगीं बाणठी | परम योग्यता || १९॥ ऐसे पूर्वी थीर घोर । जाछे
कबीश्वर अपार ॥ आता अहिति पुर्दें होणार | नमन त्यांसि | २०॥ नाना-
चातुर्याच्या मूर्ती | की है साक्षात्‌ युहस्पती || बेद-ध्रुति बोढों म्हणती। ज्यांच्या
मुखें ॥ २१ ॥ परोपकाराकारणें | नाना-निथय” भनुबादर्ण ॥ शेखी ब्ोडिछे
पूर्णप्ण । संशरयातीत ॥२१॥ की है अमृताचे मेघ बोब्ये | की है नच-रसांचि
बोध छोठले || नाना-छुखांचें उचंब्रलछें | सरोत्र हैं ॥ २२॥ की है विभेक-
निधीचों भांडारें | प्रकट जाली मनुप्याकारें ॥ नाना-वस्तूचेनि विचार | कोंदराट्छ
हे॥२४॥ कीं हे आदि-शक्तीचें ठेवणं | नाना-पद्रार्थाति आणी उर्णे* |
लापषर्ठे पूर्वे-संचिताच्या गुणें | विश्व-जनासी ॥ २५॥ की ही सुखाची ताएगें
छोटी । अक्षयीं आनंदें उतदरीं॥ विश्व-जनासी' उपेगा"" आी | नाना-
प्रयोगांकारणें | २६ ॥ कीं हा ईश्वराचा पत्राइ"॥ पाहतां गगनाहुनि बाड़ ॥
प्रह्मांडरचनिहूनि जाड । कवि-प्रस॑ंध-रचना ॥ २७॥ भातां बसो हा विस्तार |
जगासि आधार कवीश्वर || तयाप्ति माद्मा नमल्‍्कार | साष्टांग भाव [| २८॥

९ सामर्थ्थताबी सता म्दणजे सामथ्यदेत रदघून ज्यांस म्दणावें ते दे शादेत, दप्मरैया-
पेशां धांचे सानर्ध्य अपिक हैं बरतों दर्शविलेंच भाहे, ९ विदक्षणादी कु्चण्ता मदुणजे
मोद कुच्चठ शोषक जे ते है झाहत, ३ रचना म्दगने झविता, ४ थादी म्दणते रीति
(पध्दरचनेया प्रकार ), मुद्रा गदणने दिन्द म्दणओ ब्येजर इाब्द, 6३ ग्हृगते दूत,
५ गद्यययभेदामेद मस्दगजे गयरय्या8वरा भेद म्दघने गय कदिता आपि पथ यदिता दा भेद,
भेदामभेद दा झन्द प्राइतांत केयद भेद हा अथी देतो, . ६ निरनिराढी परे गदझगी पदस्य
कविता, हा ओोबीत सागीक प्रयंधादिर पर्दाया शेबरील करें दवा पदाशी शनन्‍्वय भादे,
यये वि निरनिराब्या प्रद्धयांयी कदिता झरनात से प्रद्धार सांग्तिदे, ७ नाना में,
< उद्ेणा, ९ सद छोझ्ना, १० उपदोगला, ११ स्ठप,

२०२ नवनीत
बेंचे, मनाचे छोकांतील-
भुजंगप्रयात बृत्त,

मना सजना भक्ति-पंधेंचि जायें | तरी श्री-हरी पाविजे तो स्वभा्वे ॥
जनीं निंद तें सर्वे सोट्टन बांवें | जनीं वंद्य तें सर्ई-भांवें करवें॥ १॥
मना वासना दुष्ट काम्ा नये रे। मना सर्वथा पाप-बुद्धी नको रे॥
मना सर्वथा नीति सोड़ूं नको हो | मना अंतरीं सार-बीचार राहो ॥२॥
मना पाप-संकल्प सोडोनि द्यावा | मना सत्य-संकल्प जीवीं धरावा॥
मना कल्पना ते नकी थीपयाची । बिकारें घडे हो जनीं सर्व छी छी॥३॥
नको रे मना क्रोध हा खेंद-कारी | नको रे मना काम नाना विकारी ॥
नको रे मना गर्व हा अगिकारूं | नकी रे मना मत्सरू दंभ-भारू॥8॥
मना श्रेष्ट घारिए! जीबी धरावें | मना थोढणें नीच सोसीत जाबें॥
स्त्रयें सर्वदा नम्न-बाचे बदावें | मना सर्ब-लोकांसि रे नीबबावें ॥५॥
तनू त्यागितां कीर्ति मार्गें उराबी | मना सज्ञना हेचि क्रीया धरावी ॥
मना चंदनाचेपरी त्यां ज्िजावें | परी अंतरी सज्ना नौवबांगे ॥९३॥
नको रे मना द्रव्य तें पूढिढांचें। अति स्व्रार्थ-बुद्धी नको पाप साँचे ॥
घड़े भोगणें पाप तें कर्म खोें । न होतां मनासारिखें दुःख मो ॥ ७॥)
जगीं सर्ब-सुखी असा कोण आाहे | विचारें मना तूंचि शोधोनि पाहें ॥
मना त्वांचि रे पूर्व-संचीत केडें | तयासारिखें भोगणें प्रात जाडें ॥ ८॥
जित्रा कर्मन्योगें जगीं जन्म जाठा | परी शेबटी काछ घेवोनि गेठा॥
महा-थोर ते मृत्यु-पंथेंचि गेे | किततीएकम ते जन्मछे भाणि मेडे ॥९॥
मना पाहतां सत्य हे मृत्यु-भूमी | जितां बोठती सर्वही जीत्र मी मी ॥
पिर-जीव है सर्वही मानिताती! भकस्मात सोडीनियां सर्ब जाती ॥॥०॥
मरे एक त्याचा दुजा शोक वाहे | जकस्मात तोही पुंढे जात भाई ॥| *
- पुरैना जनीं छोभ, रे क्षोम* होतो । म्हणोनी जनीं मागुती जन्म घेतो ॥॥॥१॥
मना मानसी ब्यर्थ चिंता बहाते | अकस्मात होणार होबोनि जातें ॥
घड़े भोगणें सर्वही कर्मयोगें | मती-मंद तो खेद मानी बियोगें ॥(२॥
मना सर्वथा सत्य सोहूं नको रे। मना सर्वया मिख्य मां नको रे॥ .
मना सत्य तें सत्य वाचे बदावें | मना मिथ्य ते मिथ्य सोडोनि थाये ॥३॥

$ मे, २ संताप, ऐद्विस विपक्रावर जो छोम साणमे भासकि शप्तत सीहुगी
,द्ोत नाहीं; त्याइफें चिताया संताप द्ोतो; प्र हा संतापामुर्े धट्िक विपयांदरचा
छोम निदिष्यासानें दढ होतो; तोच फिरन जन्म पेग्यास करण होतो ; झा भाव,

रामदास र०दे

समर्थाचिया सेबका वक्र पाहे | असा सर्ते-भूमंडलीं, कोण अहि ॥
जयाची छिल्ठां वार्गती छोक तीन्ही | नुपेक्षी कदा राम दासामिमानी ॥ १४ ॥
गहत्या-शित्ठा राघत्रें मुक्त केली | पदों छागतां दिव्य होवोनि गेली ॥
जया बार्णतां शीणछी वेद-बाणी | नुपेक्षी कंदा राम दासामिमानी || १५ ॥
असे हो जया अंतरीं भाव जैसा | बसे हो तया अंतरी देव तैसा॥
अनम्यास' रक्षीतसे चाप-पाणी | नुपेक्षी कदा राम दासाभिमानी ॥ १६ ॥
सदा चक्रवाकासि' मार्तेड जैसा । उडी घालितो संकर्ीं स्वरामि सैसा ॥|
हरी-भक्तिचा धात्र धाी निशार्णी' | नुपेक्षी कदा राम-दासाभिमानी ॥ १७ ||
जयाचेनि संगें समाधान भंगे | अहंता अकस्मात येऊनि छाग्रे |
तये संगतीची जनीं कोण गोडी | जिये संगतीनें मती राम सोडी ॥ १८ ॥
सद्रा बीलण्यासारिखें चाठताहे। अनेकी सदा एक देवासे पाहे॥
स-गूर्णी भजे छेश नाहीं प्माचा | जगीं धन्य तो दास स्रोत्तमाचा ॥ १९॥
मर्दें* मत्सरें” सांडिली स्वार्थ-चुद्धि | प्रपंचीक नाहीं जयातें उपाधी |
सदा बोछणें नम्न-बराचा सुबाचा | जगीं धन्य तो दास सर्वोत्तमाचा ॥ १० ॥
सदा आर्जवी प्रीय जो सर्वे छोकी । सदा सर्वदा सत्य-यादी विवेकी ॥
न बोले कदा मिथ्य वाचा त्रि-बाचा" ) जगीं धन्य तो दास सर्वोत्तमाचा ॥ २ ॥
मना कत्पना कल्पितां कल्प-कोर्टी । न हो रे न हो सर्वथा राम-मेटी ॥
मनी कामना, राम नाही जयाठा । अती आादेरें प्रम नादी तयाद्य ॥ २९ ॥
अती मूढ त्या दृढ़ बुद्धी असेना | अती-काम त्या राम चित्ती वसेना ॥
अती-छोभ त्या क्षोम होईछ जाणा। अती-बीपयी सर्वदा दैन्यवाणा ॥ २३ ॥
मुखानंद-कारी निवारी भयातें । जरनीं भक्ति-मार्त्रें भजाब्रें तयातें॥
पिवेकें ध्यजाबा अनाचार हेवा। प्रभाते मनी राम चिंतीत जाब्रा ॥२४॥
जयाचेनि नामें महादोप जाती | जयाचेनि नारे गती पाव्रिनेती ॥
जयाचेनि नाम घड़े पुण्य-ठेवा | प्रमाते मर्नी राम चिंतीत जाबा ॥२५॥

॥ झतन्य भावानें शरण शालेल्यास, ३ सक्रवाकपत्यांचा जो ( नरमादी ) रा
वियुक्त शगतों आपि मूर्योद्य स्ाल्यावर संयुछ दोतो; सेच्दां द्यां्या संस्टराठा जया
सूर्य तगा छोड्॑ंच्या संड्टाला राम क्षया दर्शात पेवटा भादे. ३ पद्िपृच्या मिश्वागावर,
४ मंदासद भाधि मत्सरामद, . ५ सत्य सत्य सत्य करे ग्रिवार सत्याये उशारण, स्टूणगे
सरोसरय कपीदी रहें बोलत नादों भा मार, ६ गस जमप्यागार्टी, *?* थें *€” धर्म
दौप अपर पाततें छ्ाह. ध

55 नवनीत

न वेंचे क॒दा ग्रंविंचा गर्थ कांही | मुर्खे नाम उच्चारितां कष्ट नाहीं॥
महा-बोर संसार-दन्न जिणावा | प्रभाते मनी राम /चिंतीत जाबा॥ २६॥
न हो का ना धर्म ना योग कांहीं। न हो भोग ना त्याग ना सांग! पाही॥

- म्हणे दास विश्वास नामीं घरावा । प्रभाते मर्गी राम चितीत जाता ॥ २७॥
भजा राम विश्राम योगेश्वरांचा | जपा' नेमिछा नेम गौरीहराचा॥ -
नित्राला* स्वयें तापसी चंद्र-्मौव्ठी | तुम्हां सोडवी राम हा अंत-कार्ठी ॥ २८ ॥
मुखखी नाम नाहीं तया मुक्ति कैंची | अहंता-गुर्णे यातना ते फकाची॥

पढें गंत येईल तो दैन्यब्राणा | महणोनी ग्हणा रे महणा देव-राणा ॥ २९ ॥
यथासांग रे कर्म तेंही घडेना । घंडे कर्म तें पुण्य गांठी पडेना॥|

दया पाहतां सर्व-भूततीं असेना | कुका्ें मु्खीं नाम तेंही यसेना॥३० ॥
अरतीठीनता सर्वमार्वे स्व-भारवें ।॥ सदा सज्जनाडार्गि संतोपवाँों [
तयांकारणीं सर्व छात्रीत जाबें | स-न्‍यूणा अती आदरेशी मजातें॥३२६-॥
फ्रियेबीण नानापरी बोछिजेतें | परी चित्त दुशथ्षित्त तें छाजब्रीतें |

गना कल्पना थीट सैराट' धांब्रे । तया मानवा देव फैसेनि पावे || ३२॥ *
बियरेकें क्रिया आपुछी पाछठात्री | भरती बाद झुद्ध-बुद्धी धरात्री ॥

जनीं बोठण्यासारखें चार बापां । मनों कल्पमा सोड़ संसार-तापा॥। रे३ ही
बरी स्नान-संघ्या, धरी एक-निष्टा | विवेकें मना भांवरी स्थान-भ्रष्टा'

दया सर्बे-भूतीं जया मानवाला | सदा प्रेमढू भक्ति-भार्वें निवाछा ॥|२४॥
सदा सर्वेदा सजनाचेनि योगें | क्रिया पाछठे भक्ति-भावार्थ छागे॥
क्रियेबीण बाचात्रता ते निवारी | तुटे वाद, संग्राद तो हीत-कार्दी ॥ २९॥
जनीं सांगतां ऐकतां जन्म गेला | परी वादन्तरीत्राद तैसाच ठेछा ॥

उठे संशयों बाद हा दंभ-धारी | तुटठे वाद, संत्राद तो हीत-कारी॥ ३६॥।
जनीं हीत पंडीत साँगूनि गेले । बहंता-गुणें राक्षस ब्रह्म जाडे ॥

. तयाहून व्युत्पन्ष तो कोण आहे। मना "सर्व, जाणीब सांडून राहें ॥ ३७॥ ५
7 बयातांग, पूरे, (म्दणओ स्योणतेच पूर्णपण होत नाही थे ब्रात्यद.).. ३ जो “छपरा
गौरीहराचा नेम नेमिला” अद्या छन्‍्वय, म्दणजे ज्याछा (रामादा) ग्रोरीहराने ( शिवाने)
जप्यावा नैम छेला, ३ शिवाने विष्राशन कल्यावर त्वाब्या भंगवा फार दाद होऊ
लापफडा, स्यावेणी त्यानें रामस्मरण केछे शाणि त्याच्या योगाने त्याया दाद शांत साला '
. झाशी बया आहे तिया संवंध येयें द्शचिसा भादे, ४ स्थानभ्रषट येयेंपुडीड 'भर' हैं जौदक्षर
/ शसस्यामुन्ले सागीठ नकाराय युस्ता येते, मुझे छद्ोमंग दोतो, पथ अरे छंदोगेंग प्राहल
कवितेंत बड़े छोड़े येतात... ५ ज्या संवादाते याद झुदे तो संवाद दितकारी अगा शर्ष:
ह गाम्यम र् म्हणजे पदराक्षस: ४

रामदास २०५

फुकाचें मु्खी बोढतां काय बचे | दिसं-दीस अमभ्यंतरी गर्ब सांचे ॥
क्रियेवीण बाचाकता व्यर्थ बहि | विचारें तुझा सूंचि शोघून पाहें || ३८ ॥
जनाकारणें देव छींठावतारी । बहूतापरी आदरें वेष-घारी ॥
तया नेणती ते जनीं पाप-रूपी | दुरात्मे मद्दानथ्ट चांडार पापी॥ ३९॥
मना वासना वासुदेवीं बसों दे | मना कामना काम-सेगीं नसों दे ||
मना कल्पना बाउगी ते न कीजे | मना सञ्ञना सजनीं वस्ति कीजे || ४० ॥
नसे गत्रे अंगी सदा वीत-रागी । क्षमा क्षांति भोगी दया-दक्ष योगी |
नसे छोम ना क्षोम ना दैन्यवाणा | भञ्ञा छक्षणी जाणिजे योगि-राणा ॥ ४१ ॥
धर रे मना संगती सज्ननाची | जिणें वृत्ति हे पालटे दुर्जनाची |
बछ्छे भाव हा बृत्ति सन्‍्मार्ग छागे | महा-कूर तो काब्ठ विक्राव्ठ भंग ॥ ४२॥
मित्रों श्रेष्ठ ते स्पष्ट सांगोनि गेले | परी जीब अज्ञान तैसेच ठेले ॥
देहे-बुद्विचा' निश्चयों त्या ठल्लेना | जुर्नें ठेवणें मीपर्ण आकब्दना ॥ ४३ ॥
जगी पाहता साच तें काय आहे | अती आदरें सर्व शोधोनि पाह़ें ॥
पुढ़ें पाहतां पाहतां देव जोडे | भ्रम श्रांति अन्न्नान हैं सर्वर मोड़े | ४४॥
दिसेना जनीं तेंचि शोधूनि पढें | बरें पाहता ग्रूज तेथंचि भाहि ॥
करें प्रेड॑ जातां कदा आइडटब्ठेना । जनीं सर्व कोंदाटलें तें कब्लेना ॥ ४५॥
म्हण जाणतों तो जनीं मूर्ख पाहे | अ-तर्याति तर्की भसा कोण अहे ॥
जनी मीपण पाहतां पाहवेना । तया छठक्षितां वेग राह्रेना ॥ ४६ |
जयें मक्षिका भाशिदी जाणितेची | तया भोजनाची' रुची प्राप्त कैंची ||
बहं-भाव ज्या मानसीचा बिरेना | तया ज्ञान हें अन्न पोरट्टी जिरेना || ४७ ॥
अ्ंता-गुणें सर्महा दुःख द्वोति | मुखें बोहिणें ज्ञान तें व्यर्थ जातें॥
मुखें राहतां सर्बही सूख भाहे | अहंता तुझी तूंचि शोधोनि पाद॥ २८॥
फुटेना तुंडेना कदा देव-राणा | चछ्लेना दल्ठेना कदा टदैन्‍्यबाणा ॥
कब्ठेना, बछेना कदा ठोचनासी | असैना' दिसेना। जना मीपणासी' ॥ ४९ |

लय शब्द 'देद' कसा अगनांदी गय जमग्यागाों कदीने 'द' हैं अभ्षर पु
मानिये शाहे, व 'ह ्यावर मात्रा देखनदें शुद्ध केढें आह. २ जेवझाईी, पक्ती दपर-
मुसादी. ३ कद छोचनागी बढेना, स्दघने दोव््यार्नी दिसयारा नप्हे, ४ अमुझ
प्रशरामें बह शर्मे सांगतों देन माही बड़, ५ जगा मीपणानी दिसना गदयमे छोशांत
अद्देपया सम्तस्पायुदे त्यांस जो दियत नाही, अदपदा नमेठ ता हानछीने दिसेल कसा माय,

ख्ण्द नवनीत े

ज़्या मानण देव तो पूजिताहे | परी देव झोधून कोर्णा न पाहे पं ;
जगी पाहतां देव कोव्यानुकीटी । जया मानी भक्ति जे तेचि मोदी ॥५०॥)
तिन्‍्ही छोक जेथूनि निर्माण जाडे | तया देव-रायासि कीणी न बोडे ॥

जगीं थोरछा देव ती चोरिछासे | गुरूवीण तो सर्वथाही न दीसे || ५१॥
भुरू पाहतां पाहतां छक्ष कोटी | बहूसाछ मंत्रावव्दी शाक्ति मोटी ॥'
सना कल्पना चेटके घात-पाता । जनीं ब्यर्थ रे तो नच्हे मुक्तिदाता॥५६॥
नब्हे चेटकू चाक्कू द्वव्य-मोंदू | नब्हे, निंदकू मत्सरू',मक्ति-मंदू*॥

नब्हे उन्मतू बेसनीं' संग-बाधू* | जनों) ज्ञानियार तोचि साधू अगापू ॥ ९१॥
नब्हें चाउगी चाबटी काम पोर्टी | क्रियेब्रीण धाचावतता तेचि मोठी |.
मुर्खें बोलिल्यासारिखें चालताहे | मना सहुरू तोचि शोघून पाहें ॥ ५४ ॥
न जार्ये जपास्ती न जाये तपासी | न जायेंचि काशी न जायें गयेसी ॥|
हरी-चितनेंवीण कोठें न जायें | त्रि-कार्ठी सदा प्राय तूँ तेचि पाहें ॥|%५ ॥
मना गज रे तूजछा प्राप्त जालें | परी पाहिजे बंतरीं यान केछे ॥

सदा ऐकता पाविजे निश्चयासी | धरी सजनीं संगती धन्य होसी ॥५६॥
मना संग हा सर्व सोडूनि द्यावा | अती बादरें सजनाचा थधरात्रा ॥
जयाचेनि संगें महा-दुःख भंगे | जनीं साधनेंत्रीण सन्‍्मार्ग छागे | १७॥
मना संग हा सर्ब-संगांसि तोड़ी ( मना संग हा मोक्ष तात्काछ जोडी ॥

मना संग हा साधना शीघ्र जीडी | मना संग हा दैत निःशेप मोडी ॥५%८॥
मनाची* शर्तें” ऐकतां दोष जाती | मती-मंद ते साधना योग्य हीती ॥ ः
चडे ज्ञान बैराग्य सामर्थ्य अंगीं ) म्हणे दास विश्वासतां मुक्ति भोगी ॥ ५९॥

१ मत्सरी, ३ मक्तिशन्य. 3 ज्या “ज्ञानियां जवी चेसनी सैधयाधू न" झा अन्य,
ज्या झ्ान्याला लोकांमध्यें संगतीच्या योगानें वेसन मदणने हुःख नाही म्हणमे मोपतीदि
संगति असली तरी ह्याठा यापत नादी, इतरांछा करंगति अम्ठ़ी तर ती घायदे, शी -
हाल याघत नाहीं भसा भाव, भरता असल तोच मोटा साधु. ४ मनाघे शैमर कहोक...।

रामदास हुडूछ
अभंग, चेंचे, सत्संगतिशतकांतील-

संतांचे संगती काय प्राप्त होतें । तें तुम्हां निरतें सांगईन | ३ ॥
संसारीचें सार जया नाश नाहीं | तेंची पड़े ठायीं संत-संगें ॥ २ ॥
संत-संगं कछे सत्र शाखत्र-साग | आणि ज्ञानन्योग अ-प्रयासें॥ हे ||
प्रयासें साधीतां कर्घी न ये हाता । तें छामे तत्वतां साधृ-संगें ॥ ४ ॥
झालीयानें कृपा संत-सजनांची | मंग विवेकाची वाट फूठे ॥ ५॥
पराबीजेना देव संत-संगावीण | मार्म हा कठीण वित्रेकाचा ॥ ६ ॥

बिवेकाचा मार्ग विवेकें चाढावा | मनाचा त्यागावा संग सर्रे॥ ७॥

सबे-त्याग करीं पावसी श्री-हरी । परी एक घरीं संत-संग | ८ ॥

संत-संगाबीण त्याग हा घडेना । श्री-हरी पड़ेना कदा ठायीं॥ ९॥

ठाव सजनाचा सज्जन जाणती। तेथें नाहीं गती मीपणाची ॥ १० ॥

संत जन परी कोण ओब्ठखाबे | कैसे ते जाणावे साथू जन ॥ ११॥

सांगीतर्लें आह मार्गें थोरथोरी | तेंची अबधारी भाठीया रे ॥ ११॥

आीया रे साधू जाणावा कवर्णे | तयाचि लक्षणें अ-संख्यात ॥ १३ ॥

अ-संख्यात परी वोछूखीकारणें | साधू पूर्णपणं सारीखाची ॥ १४ ॥

सारीखाची दरसे जनाचीया परी | परी तो अंतरी वैगव्याची ॥ १५ ॥

बेगव्चि क्षानें पूर्ण समाधानें | स्व-स्थरूपी' में वल्ती केी ॥ १६ ॥

बस्ती केठी मनें निर्गुणी सदा | मीपणं आपदा तया नाहीं॥ १७॥

तया नाहीं काम तया नाहीं क्रोध | तया नाहीं खेद स्वार्थ-बुद्धी || १८ ॥

दंभ हा छीकीक विव्रेके सांडीछा। दुरी बोसंडीशा अहंकार ॥ १९॥

अहँफार नाहीं दुराशा" अँंतरीं | ममता ही दोरी मोकब्यली॥ र२े० ॥

डोटंगता) नसे ज्ञा्ें धालेपणें"। ऐसी हों। झक्षणें सजनाचीं ॥ २१ ॥

जयाचिनी जानें तरती अज्ञाें । साथू-संगतीनें समाधान ॥ २२॥

हरी-भक्ति करी जन ताराबया | स्वन्धर्म विडया जाऊं नेदो॥ २३॥

मय मा ने बल। धकताय शत: विलर॥8)॥

१) आस्मास्यरुपी, २२ुष इच्छा, ३ बक्तय, ४ समर.

र्ण्८ , नचेनीत

निरंतर भात्र सत्युणी ,भजन | येणें' बहु जने' उद्धस्ती ॥ २५ ॥|
उद्धतती जन करीतां साधन | क्रियेचें बेशन आचरतां॥ २६ ॥
आचरता साधू जना होय बोधू | छागतसे- बेधू भक्ती-मावें | १७॥
भक्ती-भार्वें देव-प्रतिष्ठा जन | कथा-निरूपण मगहोत्साव॥ २८॥
महोत्साव साधू भक्ती्चे क्षण | करी तोर्थीटन भादरेंसी ॥ २९ ॥
आदरेंसी विधी करणें उपाधी । छीकातें सदुद्धी छागाबया ॥ ३० ॥|
लोकाचार करी तो जना उद्धरी | ज्ञाता बनाचारी कामा नये ॥ ३१॥
क्रियाबंत साधू विरक्त बिवेकी | तोचि तो छौकिकी मान्य भहे ॥ ३९॥
उपेगासी येणें जना परर्णपणें | तयाचीं छक्षणें निरूपीढीं | ३३ ॥
निरूपीर्ली थेणें रक्षणें जाणावा | साधू य्ोल्खाबा मुमुक्षू्ें ॥ २४ ॥

ट

अभंग, बेचे, बेराग्यशतकांतील-
थोर जाछे कष्ट मातेच्या उदरीं। शीणलों श्री-हरी दास तूजा ॥ ३ ॥

फोडियछा टठाहो पढतां भूमीबरी | दिवसें-दिवस हरी बिसरलों ॥ २ ॥'

दुःख होय देहीं माता नेणें कांहीं | मज़ वाचा नाहीं काय करूं ॥ ३ ॥,
काय करूं दुःखें पीछे अम्यंतर । मानेसी अंतर जाणबैना ॥ ४ ॥
जाणवेना मां दुःख मी अज्ञान | मगर भी रुदन करी देवा॥ ६ ॥
माया-जा्ीं जालें दृढ़ मां भन | रामा तुझें नाम आाठवेना ॥ ६ ॥
आठवेना चित्ती स्व-हिताचयें ज्ञान | मायन्बापें लग्म केले छोमें॥ ७॥
टोमें ठम्म केंठे मामिठी आबडी | पार्यी ओविडी वेडी बंधनाची ॥ ८ ॥
बंधनाची वेडी प्रबछुछा काम | मंग कैंचा राम आठवेठ ॥ ९॥
खआराटयना राम स्वार्मी भैछेक्याचा | जादों कुट्टंबाचा भारतयाही॥ ३०॥
उगदेना मन आठवे काँचन । सर्व काछ ध्यान प्रघचा्चें॥ (॥

प्रपंचार्चे ध्यान टाग्ले मानसी | चिंता बहनिंझी दुर्धवक्ू ॥ (१ ॥ |

चैचत्य मानस संसास-उद्बेंगें । क्षणक्षणी भेंगे चित्तन्कत्ति॥ हे ॥
वृत्ति कांता 'धन पादे जन-मान | इब्छेयें बंधन इदावढ़ें ॥ !४॥ *

ते

रामदास २०९,

माबरेना क्रोध तेणें होय खेद | वुत्तीचा उच्छेद करूं पाहे॥ १५ ॥
अंतरलों भक्ति ठकिना विरक्ति | देवा तुझी प्राप्ति केवीं घड़े । १६ ॥
केबीं घड़े प्रातति मम पतितासी | जास्या पाप-राशि सांगूं किती ॥ १७ ॥
सांगूं किती दोष जाछे लक्ष कोटी | पुण्य माझे गांठी आइव्ठेना ॥ १८ ॥
आढलेना पुण्य पापाचे डॉगर | करितां संसार माझ़ें माझें॥ १९॥
माझी माता पिता माझे वंधु-जन | कन्या पुत्र घन सर्वे माझें ॥ २० ॥
सर्व माझें ऐसा मानिठा भरंवसा। तुज जगदीशा विसरलों॥ २१॥
विसरलों तुज वैभवाकरितां | शेखीं माता पिता राम जाडीं॥ २२॥
राम जाली माता देखत देखता | तरी म्हणे कांता पुत्र माझे ॥ २३॥
माझे पुत्र माशे स्व-जन सोर्यरे । दृढ़ देहीं भरें अहं-भाव॥ २४ ॥
महँ-माव मनी दुःख आच्छादुनी । वर्ततर्से जनीं अभिमानें || २५ ॥
अभिमान माथां वाहे दुद्धुबाचा | अंतरीं सुखाचा लेश नाहीं ॥ २६ ॥
नाहीं नाहीं सुख संसारीं पहातां । पुरे देवा आता जन्म नकी ॥ २७ ॥|
नकीो नको भातां घाद्ध या संसारी | पोछलों अंतरीं काय करूं ॥ २८॥
काय करूं: माझें नेणती स्व-हित | भआपुछालें हित पाहाताती ॥ २९ ॥
पाहताती सुख वैभवार्ची सखीं | कोणी मज शेखीं कामा नये ॥ ३०॥
कामा नये कोणी तुजबीण रामा । नेई निज-धामा माहियेरा ॥ ३१ |]
जिवछगीं मज मोकछीछें देवा | काय करूं हेंवा प्रारन्धाचा ॥ ३२ ॥
प्रारू्घाचा ठेवों प्रपंचीं रंगठा | देहही खंगढा बवृद्धप्णी ॥ ३३॥
वृद्धपर्णी मां चत्णें शरीर ] श्रवण बधीर नेत्र भेले॥३४॥
नेत्र गेठे मज पाहतां दिसेना | स्वयें उठयेना पाय ग्रेडे ॥ ३५ ॥
पाय गेले तेणें दुःख होय भारी । तेथेंचि बाहरी जाबबैना ॥ ३६ ॥
जावबेना तेणें जाठें अ-मंगठ । जत्पंत्त कुर्थाव्ठ बांती पित्त ॥ ३७॥!
यांती पित्त जन देखानि पव्ठती । दुर्गीधी गब्ठती नव नाव्यो'॥ ३८ ॥
सब साढ़ं बाहे दुर्गधी न साद्दि । वांती होऊं पहे देखतांची ॥ ३९ ||

4 दरीराब्या नऊ द्वारा्नी.
85 श्र €...॥

२१० नवनीत

देखती सककछ सुठले पार । मत्य्मृत्न धीर . घरवेना॥ शवयाँ
नेदी कोणी कांहीं क्षीण जाडों देहीं । जीवलगीं तेंही बोसंडीलें ॥ ११॥
बोसंडीलें मज वैमत्र गेलिया । देह खंगलिया दुःख जाडें॥ ४२ ॥
दुःख जालें थोर क्षुघा आउरेना | अन्नही जिरेना वांती होय ॥ ४३ ॥
चांती होय तेणें निरवुजे' वासना | स्वादिष्ठ चाववेना दांत गेले | ४४ ॥
दांत गेले तेणें जिन्हेसी वोबडी | कंठ गडगडी बोल्येना ॥| ४५ ॥
बोठवेना अंत-कार्व्दीज्या विपत्ती | सर्वही म्हणती मंरेना का।॥ ४६ ॥
आलछा थोर न्नास जिवलग बोठती । देवा याची माती उचठछाबी ॥ ४७ || :
उचलात्री माती स्वाचि अंतरीं। सुखाची सोयरीं दुरी ठेढीं॥ ४८ ॥
दुरी ठेलीं सर्व दुःखाचीं चोरटीं। कोणीच शेवर्टी सोडबीना || ४९ ॥
सोडबीना कोणी श्रीरामाबांचुनी | संकर्टी धांवणी राम करी ॥ %० ॥
राम करीतसे दासांचा सेभाठ । भक्तांचा स्नेहातद्थ राम माज्ञा ॥ ५१ ॥

करुणाएके

अष्टक पहिलें

मालिनोशृत्त
अनुदिर्नि अनुतापँँ तापडों रामराया |
परम दिन-दयाव्य नीरसीं मोह-माया॥
अचपवठे मन माझें नाते गावरीतां)
तुजविण शिण होतो धांव रे धांव आारता॥ १ ॥

भजन-रदहित रामा सर्वह्दी जन्म ग्रेछा।
स्वजन-जनधनाचा व्यर्थ म्यो स्वार्य केणा ॥
रघुपति मति माझ्ी जआपुलीशी कराती |
सकल त्यञ्ञनि भावें कांस तूझी धरावी ॥ २ ॥
से ७ रे -फलनन---्लिलन नल नन नितिन तन भतालनत

$ कंटाके.

रामदास नर

त्रिपय-जनित-सूखें सौर्य होणार नाहीं।
तुजविण रघुनाथा भोखदें सर्व कांही॥
रघु-कुछ-टिव्कका रे हीत मारे कराये ।
दुरित दुरि रहें म्यां स्त्॑-रूपी भरात्रें ॥ ३॥

तन-मन-धन माझें राघवा रूप तूझें।
तुजविण मज वाटे सर्व संसार बोझों॥
प्रचव्ठधित न कराबी सर्वथा बुद्धि माद्यी।
मचल भजन डीला छागढी आस तृझ्नी ॥ ४॥॥

चपठपण मनाचें मोडितां मोडबेना |
सकत्ः स्वजन-माया तोडितां तोडबेना ॥
घडि धड़ि ग्रिघड़े हा निश्चयों अंतरीचा ।
म्हणयुनि करुणा हे बोठतों दीन बाचा ॥ ५ ॥

जव्यत हृदय मार्शे जन्म कोय्यानुकोंटी |
मजबरि करुणेचा राघवा पूर छोठीं ॥
तब्यमकछ निवर्बी रे राम कारुण्य-सिंधू।
पडररिपु-कुछ मां तोडिं यांचा विशेधू || ६ ॥

तुजबिण करुणा है कीण जाणेठ माश्ञी |
शिणत शिणत पोर्टी पाहिली वाट तूझी ॥
इडकार झड़ धालीं धांव पंचानना रे |
तुजब्रिण मज नेती जंबुकी बासना रे॥ ७॥

स्वजन-जन-धनाचा कोण संतोप जाहे।
रघुपतिविण भआातां चित कोर्दे न राहे॥
जिवलग जिव थघेती प्रेत सांढोनि देती।
विपय सकल नेती मागुता जन्म देतों॥ ८॥

र्श२ नवनीत
अष्टक दुसरें
मुजंगप्रयात
समाधान साथधू-जनाचेनि थोगें | परी मायुतें दुःख होतें बियोगें ॥
घडीनें घड़ी शीण अत्यंत वाटे | उदासीन हा काठ कोठे न ऊंठे || १'॥

घरें सुंदरें सौझय नामा-परोचें | परी कोण जाणेछ हैं बंतरीयें॥
मनी भाठवीतांचि तो कंठ दाठे | उदासीन हा का कोठें न कंठे || २ ॥|

बढ छात्रितां चित्त कोढें जडेना | समाधान ते कांहिं फेल्या पडेना ॥
नये धीर, नेत्नीं सदा नीर छोटे | उदासीन हा काछ कोठें न कंठे ॥ ३ ॥
अवस्था मर्नी छागछी काय सांगों। गुर्णी गुंतछा हेत, कोणासि सांगों ॥
बहूसाल भेटावया प्राण फूट | उदासीन हा काछ कोर्ठे न कंठे ॥ 8 ॥

क्ृपाव्ूपर्णे भेटि दे राम-राया | वियोगें तुझ्या सर्वे ध्याकूछ काया |
जनामाजि छौकीक हाही न सूटे ! उदासीन हा का कोठें न कंठे ॥ ५ ॥

अहा रे विधी त्वां अर्से काय केले | पराधीनता पाप मारझें उदेरें |॥
घडेना तुझा योग हा प्राप्त खोटें | उदासीन हा काछ् फोरठे न कंठे ॥ ६ ॥

अखंडीत है सांग सेवा घडावी । न होतां तुक्ची भेठि काया पढाबी ॥
दिसंदीस आयुष्य हैँ व्यर्थ मांठे | उदासीन हा कात्ठ कोर्द न बेंठे ॥ ७॥

म्हणे दास मी वाट पाहें दयाव्ठ! | सदा सर्चदा भक्त-पाक्ा भुन्‍्पाठा ॥
पहावें तुछा हैं मित्र भारत मो | उदासीन हा काल कीठें न कंठे ॥ ८॥

मुक्तेयर

एकनाथास गोदावर्री नांबाची मुछगी होती. तिचा मुक्तेघर हा मुछा-
त्याच्या बापावें नांव चिंतामणि. गोजन्न अत्रि. पात्ण्यांतरें नांव मुद्रठ ; पण
पुर्दें महाभारत लिहिण्यास सुरुवात करतेवेव्हीं त्यानें आापल्या आराध्यदेवतेच्या
आदेशाबरून ति्ें मुक्तेखर ' हैं नवें नांव धारण केलें, भर्से आदिपर्वाततीझ
गारंभीच्या निर्देशावरून दिसतें. (“ मुक्तेश्र जो मी अवधूत | माशझेनि
नामें मुद्रांकित | कथा विस्तारी भारत | महाराष्ट्रपर्बंधी ॥| ” ) मुक्तिश्वर किया
डीलाबिश्व॑भर म्हणजैच दत्तात्रेय.. मूछ “समुद्र चिंतामणि ' या नांबाखाडीलही
मुक्तेश्राची कब्रिता उपलब्ध झाछी भाहे. त्याचें छोकरामायण ब आदि,
सभा, घन व विराट हीं भारतीय पर्व 'सर्वसंग्रह” (बन बगढून) व “काव्यसंप्रह'
यामध्यें प्रसिद् झालीं आहित. अछीकडे त्याच्या नांवाबर सीसिक पर्रही सांपडलें
जाहे. : काव्यसंप्रहांत ! त्याची जीं स्कुट काच्यें प्रसिद्ध जारी अदित, तीं सर्मच
महामारतकार मुक्तेश्वराचीं असतीछ असे वाठत नाहीं-

मुक्तेघर हा जन्मतः मुका होता; परंतु एकनाथाच्या इपेनें त्याछ्ा वाचा
फुटली, अशी कथा आहे. मुक्तेधराच्या अंगी कवरिताशक्ति चांगडी होती.
त्याची वर्णनाची शैली प्रौद्ध असून त्याच्या वा्णीत माधुर्य हा गुण विशेष
अहि. “ महारा्ट्र्कीत कवि ही संज्ञा एका मुक्तेखराढय मात्र बरोबर रीतीनें
छांगेल, ” असें कृप्णशात्रवी चिपरद्रणकर महणत, याचा जन्म श० १५३६
सार्टी जाला, भर्से नवनीताच्या जुन्या आइत्तीत नंमूद गाहे. नरसोबरावाढी
जबब्डीछ तेस्ाड गांवी त्यानें देह ठेवला-

विशेष माहितीकरितां मपठी तंशोधन-मंडछानें (मुंबई) प्रसिद्ध केडेल्या
मुक्तेधवरी गादिपब्रीच्या खंडांना जोडलेली प्रस्तावना व मुक्ेश्वती वास्मयात्री

यादी पहा.
नारदनीति'
ओच्या
धर्मपन मयासुरानें निर्मिढिल्या समेत बसझा अततां मारदानें प्रश्रूपानें जी
त्यास राजनाति सुचविठी ती येथें बर्णिटी आंदे :--
है| दी +इिलित्पश्न ' भमेद्दी म्टपतात, पथ मूठ घान्द 'कित्रश्न ' क्षमा आदे, मारतांत
( समापव भ. ५ ) नारदाने प्रत्येक श्रस * कदिए्‌ ' हा प्रशायद् संस्झत क्ययानें कुठा

कप. त्यावध्म छक्ित्मरश्न ससें नोय पहन पुटें त्याया डिविव्यप्न #वया आत्रदा
झा शाह.

र््छ नवनीत

नारद म्हणे महाराजा | धमे-स्वरूप धर्मात्मजा' | नामासारणी सुन्‍तैजा
करणी निर्मछ बसे की ॥ १॥ रेश्वर्य छापल्‍या संरर्ण । पर्मी वर्तत थे
कीं मन | राज्य-मंदें दुरमिमान | तुज संचरला नाहीं की॥२॥) नया
आर्जिला जो अर्थ | व्यय करिसी कीं धममोर्थ | विपय-काम-ठोमानें तुझे चित्त
बिटाछलें नाहीं कीं | ३॥ वर्ड आचरछे जो धम्म | तोच' चाठविस
की नेम | त्रिहितर्ंगाचा कर्दम | तुज छेपछा नाहीं कीं॥ ४॥ धर्म भर
बर्थ धममे । धर्ममात्री युरुपोत्तम | चढता चाढता सुखोद्यम | नित्यानित्य के
की॥ ५॥ नित्यनमित्तिकी कर्मी | वर्तत भहैति कीं निप्कामी। क्राम्य
निपिद्धांची ऊर्मी | छोटिसी कीं आठिया ॥ ६॥ अनायासी हो की सायासी |
भाग्यें जोडिल्या संपत्तीसि | व्िभागूनि समस्तांसी | सेविसी की सुजाणा ॥ ७॥
अनुकू अथवा प्रतिकूल | अदृष्ट जालियाही विकत्' | धमोपासूनि बुद्ध
अचत् | भ्रेश कांही न प्र कीं ॥ ८॥ अहोरात्री साठ घड़ी | छोटिता पाप-
पुण्याची जोडी। किती जाछी हैं घडी घढी | विचारीव भसत्ती की॥ ९॥
अखंडैक-नाम-स्मरणीं | देव केछा असे कीं ऋणी | जो पराग्रोनि देह-मरणी।
दास्य कप निजांगें ॥ १०॥ मोक्ष-द्धारीच्या द्वार-पाक्ां | भाईवें मजसी
की नपाद्य | जे कां हात धरूनि डोढ्ं | सायुज्य-धाम दाविती ॥ १६ ॥
समता सतोप सब्रिबिक | चौथा साधु-संग देख । यांती करूनियां सहय।
मित्रभाषं असती की ॥ १२॥ काम-कोप-लोम-त्रया । मोह मंद मत्तर यथा)
वर्जिल्या नियीजिल्या ठाया | जाणसी कीं जाणत्या ॥ १३६॥ फाम असावा
ईश्वर-मजर्नी । क्रोध असावा इंद्रिय-दमनी | तीर्थ-प्रसाद-शेषमह्णी | ठोम
अपार असावा ॥ १४ ॥| मोह असात्रा सजना्सी | मद असाया दुर्जनासी | मेजर
सदा संसारासी | असावा तो असे की ॥ १५॥ राज-चिन्हीं वद्निध* गुण । से
उपाय परम गहन | बवब्णबत्ाचें* लक्षण | जाणती की चौदाही ॥ |$ ॥ काश
कीर्ती दिज-पाठन | दान भोग मित्रन्संरक्षण | साही गुर्णी तब प्रधान | सा्ंकार
असती कीं॥ १७ ॥ जाणती नाना ब्यूह-रचना ! थोडेनि जिकिती बहुत सेना |,
ऐसे तुझे विचक्षणा | सेनापति असती की॥ ह८॥ निर्दामिये विधातिक।

मजा

३ धमेरामा (यम्रधर्माच्या पुत्रा; धरम म्दु० यम्रपमै,) ३ भन्‍्वप--भटृट अदाछ
अथवा अतिकूद झालियादी (तू) विकद (न होगी दीं ); अदृष्ट म्द० देव; पिस्क सह
अमिट, ३ पूज्य, + दे पुरे ३८ व्या ओोवीत सोगिव्त झदेत. ५ हे पे १५क्‍ा
करोरीव स|गिवर्क आदेत, ६ दें परी ४« व्या भोरींत सांमिति3ं माह, |

सुक्तेश्वर श्ष्ष

वंशज असती की सेवक । स्वामिकार्जी देख | देह देती सोइन ॥ १० ॥
चेतन भक्षिती पवित्र | राज-दद्रव्य ज्यां अपवित्र | ऐसेनि योगें स्वतंत्र ।
स्व-ब्यापारीं असती कीं॥ २० | उत्तम-मध्यम-कनिष्ट प्दी | योग्यायोग्य-
विचार-निधि । परीक्षूनि विश्यात््-बुद्धी । योजिशी की नरेंद्रा ॥२१॥
अमात्य-पर्दी दासी-पुत्र | अधम-स्थव्ठीं परमपवित्र | णप्ृज्या पूजोनि सत्पात्र ।
अवमानीत नाहींस की ॥ २२ ॥ जचाट कार्य साधी भृत्य | वेतनाहूनि
कोदि-गुणित । द्रव्य देऊने त्यार्चे चित्त | तोपवीत अहिस की॥ २३॥
आपुछे कार्जी पावले मरण । त्यांचीं कुटुंबें आश्वासून | आपल्या कुदुुंबासमान |
पाछिसी की दयाद्ा ॥ २४ ॥ दरिद्व-कार्छींचीं बात्य-मित्रें | भेटों आलिया
स्नेहपाओं | वोठखी देऊनि दर्शनमात्रें | श्रियाबंत करिसी की || २५॥ पर-
गुण-परीक्षा जाणणें । चित्त कव्यबब्ठे पर-चेदनें | हीं मुख्य प्रमूची छक्षणें |
तुझ्या ठायीं असती कीं ॥ २६ ॥ मंत्रियांच्या राहटी कैशा | देती यशा कीं
श्पेशा | चारमु्खें नित्य नरेशा | विचारीत अससी कीं॥ २७॥ नेमाहूनि
आगे धन | घेऊन प्रजांतें पीडण | करिती जे अयोग्य प्रधान | ते पदातीत
करिसी कीं॥ २८॥ राज-द्वव्य देकनि भाग । भूमी-सेवा करिती सांग |
न करती राजाज्षेचा भंग । प्रजा नेमें असती की ॥ २९, ॥ वन-चर-दूतांविया
गोष्टी । राष्ट्र अवछोकिशी की दृश्छी । नष्टीं तस्करांचिया राहुटी। भंगिसी
की ऐकतां ॥ ३०॥ तीथ्थयात्रे जाती जन ।| त्पांतें फोड्टेनि घेती धन।
त्यांचें फरूनियां हनन | मार्ग मुक्त करेसी की ३१॥ सांगावया छेश-
गोष्टी । दुर्वव् येऊं इच्छिति भेटी | तया येतयां आढकाठी । तुश्या द्वार
नाही की (| १२॥ पर्राष्ट्र ध्यावया धाडिसी सैन्य | जुँझती त्याचें फरूनि
कंदन | त्यांतांचून प्रगति नागबण | तुझेनें होते नाही की ॥३३॥

पिपीडिका छागे जेथें | ताकाछ द्वात पावे लेयें। द्वीनें पावता दुःखातें।

क्लेशातीत फरिसी की ॥ ३४ ॥ अंगीर्चे एक रोम उपड़े | तें जैसे हृदयांत

ठाडरे पड़े। तेयी प्रजा पादतां पोड़े | जाणसी की तान्काछ ॥ ३५ ॥

तुद्दिया राज्यामाजी प्राज्ञा | पृत्र॒ पत्ती पितृन्माज् | न फरितों

पुरपांची अबश। स्लिया स्वर्धम असती की॥ २६॥ दारास-रंपत्ती

२१६ मधनीत..

मनोमातरा | अईन करिती सहुरु-सेवा | ऐसे शिष्य नर-पार्षिवा | शिष्य-धर्ं .

असती कीं ॥ ३७ ॥ संधी' विग्रहं! यान आसन'* | दवधीभावः आश्रय
जाण | हेचि साही राज-गुण | विचक्षण बोठती ॥ ३८ ॥ साम दान दंड भेद)
इंद्र-जाक मंत्रीपध" | सप्तोपाय ऐसे सुबुद्ध | पंडितबर्य बोढती ॥.३९॥
आप-पराचें बव्धाव5“। इहींसीं चौदा* भेद कुशल । बोलती हें गृढ़ प्रांजल |

कर्नि तूतें दाविलें || १० || अथवा आणिक एक प्रकार | चौदा भेद -अँथ- '

प्रकार। बोढती ते सबिस्तर | मागुंतेनी परियेसी ॥ ४१ ॥ अंग-बू सेना-बक् |
कीश-बछ दुर्ग-बक | शन्त्न-बत् मंत्र-प्रधान-वक्त | सुहद्रठ आठवें ॥ ४२॥
वेद-त्रय*बुद्धि-बक् | ब्राह्मण-शेप-सुकृत-बब्य | अन्य-रायाचें साधन्यछ।
ऐसी चौदा जाणाबी ॥ ४३ ॥ भूगु विश्ञात्त अंगिरा मुनी । ऐसे प्रगट बदले
बाणी | यावेगढे काय ते शुणी | दैपायन स्वयं जाणे | ४४ ॥ वर्षक्रार्म एफ
मास । मासाचें तें एक दिवस | दिवस-कार्य एक निमिप । संपादीत अस्सी
की || ४५ || ध्यास बोढिछा गुढार्थू । म्यांही न बोल्तां प्रगठार्थ | चतुर
श्रोतियार्चे चित्तु | संतोपेछ कैसेनी || ४६ ॥ श्रोत्रिय'' कुटुबी निर्धन | साथ
सात्विक-इृत्ति क्षीण | त्यांचें परिहरूनि दैन्‍न्य । सदा पाव्ण करिसी की ॥ ४७॥
दरिद्ृत्राह्मणाची जाया । तारण्य-कार्न्दी मंतरे राया | ऐकोनि त्याचिया विवाह"
कार्या | साहा संपूर्ण करिसी कीं ॥ ४८॥ रोगें प्रवासी पडिछे । कारा-गृही
जे का अटकछे | ते ते सांमाढूनि भले | क्ेशा्तात करिसी कीं॥ ४९५॥

गृह पायढिया क्षुथानयीडिते'१ | ते तृत्र द्वौाऊनि पंचामृ्तें | माशीर्चचनी «

स्व-स्थछ्छातें | तूजपासूनि जाती की ॥ ५० || छोक-छाजे त्यमिती प्राण |
क्ना धन-हुम्धा्चें ऋण । त्या उत्तमांचें ऋण-मोचन । अतिसाझ्षेपें
१ तह, २ मैर. ३ झमूवर सवारी करणें, ४ भतुदूल काल येईतॉप्दत शिल्ठा
यमरे धुरक्षित ठिकार्णी रादणें, ५ डितूर, ६ बहिशाया धाभ्रय,.. ७ मंत्रोधाय भाषि
सऔषधोषाय, . < शा्रूची क्षाणि जापठी यरोवरी आह पिता राई न्यूनावि७ हे ड्
मद्यपक्त पहाएे, ५ बछायद पाद्ाण्याये चौदा विषय म्दपजे स्थानें भादेत, ती हीं:--
(5) देश, (२) किमा, (३) रप, (४) ही, (५) पड़े, (६) योदे, (७) शपित्रारी,
(८) भंतःपुर, (९) अप्ताया पुरवठा, (१०) शवरपादिश्वदी संख्या, (११) मीछ्ि,
(६२) जगासर्चावा दिशेव, (१३) दमष्याया पुरपठ भाषि (१४) यप्त धातु,
३० आयुर्वेद, धुर्वेर आणि गांधवीद, ११ मैदिक, १३ क्षपारीडित. “पीडिते ! दे
वीदित हा ध्यी पुरीत ब्रासानादी पातने शादे... प्राइ कवितेत आयायादी पुश्म्ण धम्द

फिविलेडे आइबवात, हे

मुक्तेश्वर २१७

करिसी कीं॥ ५१ ॥ आबडीचे निज जाप्तु | गुणी जामात्त श्रियावंतु |
तयां ऐसे परम आर्तु | याचकातें करिसी कीं॥ ५२१ तुझे ऋत्िज
श्रुति-पारग | सांग संपादिती थाग् | तूतें नेणतां कर्म व्यंग | कदां होत
नाहीं की ॥| ५३ ॥ वाजपेयादि' पुंडरक' | अनेक ऋतु क्रिया याज्षिक।
घृताबदानीं यज्ञ-पुरुष | सदा-तृत्त करिती की ॥ ५४ ॥ ब्राह्मण स्थापिले
वृत्ति-क्षेत्री | ते ते अक्षर्यी राज-पत्रीं । भातें भक्षूनि पुत्र-पौच्रीं | विहित-घर्मं
असती कीं॥ ५५॥ दुष-प्रहीं उघढितां मुख । शांतिक करिती कीं
तत्काझिक। बत्रिकाल-ज्ञानी ज्योतिषी गणक | झुभ-सूचक गसती की ॥ ९६॥
विपम देशाचिया संधी । अविचार झूर ठेविले युद्धीं । दुगे पत्ती स्थिर बुद्धी |
धैयेतंत असती कीं॥ ५७॥ बोलों जाणती समयोचित | चतुर जे कां
शात्न-पंडित | ते ते इष्ट-साधनार्थ | योजिसी की नरेंद्रा || ५८॥ जिरतेंद्रिय
ज्ञानबंत । पसम-पत्रित्र साधुसंत । समा-चारी समे आंत । निकट-र्ती
असती की॥ ९९ ॥ दुष्ट दुजन क्षुद्र कोपी | वाकू-निप्ठुर परम-संतापी |
पैशुन्य-बादी महा-पापी | समा-स्थानी त्याजिलें की॥ ६०॥ अपमानिती
संत साधू | द्विजा देवा दोप-शब्दु | बोढती त्यांचा जिव्हा-छेदु | तात्काबश्िक
करिसी की॥ ६१॥ नरक-मीक्ष-पाप-चिन्ह । जितांचि जाणशी सन्ज्ञान
जनाचे सुखी निंदा स्तबन | हैं तंव जाणत अससी की॥ ६३॥ जागा
होवोनि अपर-राती | साएसारतरिचार नीति । मोक्ष-डपार्ये भव-निदृत्ति |
विचारेत अससी कीं॥ ६३॥ अर्जिक्य-झनूतें जिंकावें | जिकिस्यातें
प्रतिपाद्यें । शरणागतातें रक्षावें | ऐसे करीत अससी की || ६४॥ वर्ष
पाल्टूनियां जीण | दुर्ग-पर्वती नूतन धान्य । यंत्रों औषधी अक्षयी जीवन ।
संग्रहीत अससी की ॥ ६५॥ पड़े खचर्लें जेर्थे जेथें। तात्काद् सरसे
करिती तेथें | ऐसे शिए्पकार भुृत्य ) चेतन-भोक्ते असती की॥ ६६॥
पश्च॒ पीदती पर्जन्यें। गव्यती गाईचीं गोठणें | वोढाछ चरतो शाठी-ब्नें |
ऐसे होत नाहीं की॥ ६७ ॥ मण्चापिफा देवागार | भंगल्या करोनि
जीणेद्वार । दीप नैवेय निरंतर | चाटबीत अससी की ॥ ६८॥ क्षुप्रित-
गृद्-दरिद-मेढी । पीडोनि रोड दीन दुर्वठीं | बर्द्रमर्पणें ब्षोकान्टी। मार्ग
चाठत नाहीं फी "॥ ६९॥ आपले महत्त होईल धन्य । म्हणोनि पुरेद्धित

का अल अत हज 220 शेप प:5 22 प दि 47 पक + के
% दाजपेय आधएि पुंध्रीर है यहाये भेद भादेत, २ सनदांहमा्नें. ३ छद्ध्यान्या
प्रमंगी उपधोगी पहचारी यंत्र,

२१८ नवनीत

प्रधान । श्रेष्ठ पातडिया दर्शना व्रिश्न | करती ऐसे नाही कीं ॥७०॥. '
बत-सुददां देती त्रास | संत्र साधू पावती छेश | ऐसिया दुर्गृणीयांचा तरास |
तुज तंब जाछा नाहीं कीं || ७१ ॥ चहूंवर्णी आपुछे पुत्र | विहित-विधें अति-
पत्रित्र | अनठस बहोरात्र | अम्यालबीत असती को || ७२॥ याचक त्यागिती
पतितातें | कुछें चाव्िती' जाति-भ्रष्टातें | तेब्री सर्य छीकीं तूंतें | उपेक्षित
नाहीं कीं॥ ७३ | सहस्त मूर्खातें दबइन । एक पंडित ज्ञान-संपन संप्रहुनि
त्याचें मन | स्वस्थ ऐसें करिसी की ॥ ७४ ॥ एका दुष्टाची संगती | यश-छाभ
सुख-संपत्ती | नासूनि भोगवी अपन-कीर्ती । ऐसें जाणत जससी की ॥ ७% ॥
आद्य व्यसनी अनुरक्त | मित्र उदासीन शचबु-अमात्य | या साताचें चित्ता-
कार्पेत* | जाणसी कीं सुजाणा ॥ ७६ ॥ तुत्रां अथवा तब प्रधानीं । रहस्य,
बोढिजे एकांत-स्थानीं | तें बाहेंर छोकांचे कर्णी | प्रगट होत नाहीं की ॥४७॥
दु्ट बलिष्ट आज्ञारहित | तदर्थी अपाय-बिचार गुत्त | प्रगठल्या नाश फारिती
बहुत । हैं तंत्र जागत अससी कीं ॥ ७८ | एक उघढ बोलिले जनीं | एक
प्रेरिजे महंत-कर्णी | एक ठेविजें मनीचे मनी | हैं जाणत अद्िस की ॥ ७४५ ॥|
मैरितर्गा्े बर्तन । क्षणक्षणा व्हयावया ज्ञान | भुप्त ठेवून चारनाण | विभारीत
असर्सी की || ८०॥ तुजसी दाऊनि आता | शाहुसी पावविती बार्ता |
ऐसे फीण ते तल्तां | बोबखोनि अससी कीं॥ ८१॥ बाती आंगिती
वार्तिक | ते नेणती एका एक | नित्यनित्य अनोद्नख । प्ररिसी की
सुजाणा ॥ ८९॥ बहुत छाथे स्वस्पन्यली । तैंथें आालल्य नसे पी मनी
स्त्ल्प छाभ बहुत हानी | तेथें उद्योग ने की ॥ ८३॥ राज्य रक्षिती
जुझार बकी | संपूर्ण अथवा नियमकार्बी । वेतन पावाति तुश्या दी | एक
चिर्से असती कीं ॥ ८४ ॥ ज्याचेनि कार्य-साथन पुरे ते पाया बैन
पीडे । समयीं महा-अनर्थ घड़े | हैं जाणसी की नरेंद्रा ॥ <5 ॥ सर्ष-संपह
पाहोनि-जोडी चतुर्थाश बेतनें दवडी | सके बंचूनि हस्त झाडी | है तुज
खोडी नाहीं फी ॥ ८६ ॥ आयब्ययाचे अधिकारी | गणक छेखक प्रथम"
प्रहरी | सिद्ध-पर्ने धक्ूनि फरी | उसे सन्‍्मुख असती की ॥८जा! आारुदलीया
भद्वासनी | राजदशना येईजे जनीं । दिव्या-माव्ययतामरणी | देससी की

सार्जिर॥ ८८॥ रफ़ांबरी सहन्धार। किरीटकुंडटी सा्बकार । ग॒ष्र-
प्रेट-सापात्ती शोमिता

खत्ियांचे भार | उमपन्‍्मागी असत्री की ५ पाप असर भार | उमय-भागी असती की॥ ८५ ॥
प्‌ कस शशमीदर्तत

... ॥ बात डाब्वात- हे हितात भझागकेज (शुस विचार ).
समुदाय.

मुक्तेश्वर २१९,

दान | योगियां विशेष अर्पितां धन | दुष्ट पुरोहित प्रधान | विन्न-कर्ते नसती
की [,९० || नगर रक्षाबयाकारणें। कीजेत आमाची पट्ें । घोष घोष
ग्राम-तुल्य करणें | ऐसें करीत अससी कीं ॥ ९१ ॥ पर्बत-संधी घाट बेटा ।
बोस रानें पाहोनि चोखठा । तेथें वसबूनियां पेटा। मार्ग मुक्त करिसी
कीं॥ ९२॥ नपेक्षितां मेघ-जब्ें | सबदा पिके पिकती सकते | अभंग
तडागें पाट-स्थें [पैं निर्मछ असती कीं [| ९३ ॥ कछपीबलें खंग्ीं भर्णगें |
धन-धान्य गोपूनि अंगें | शेताचेनि राज-भागें। पाव्यिसी की नरेंद्रा ॥ ९४ |
ठुब्ध तस्कर लेखन-कारी | राज-ख्रिया राज-कुमरी | प्रजांछागीं बत्णात्कारी |*
पीडित नाहींत कीं ॥ ९५ ॥ हिंसक आततायी' सिद्ध* | त्यांचा श्रवर्णी
पडता शब्द | आधी करूनियां वध | मग ब्रिचार करिसी को॥ ९६ ॥
उदर-पीडेचिया महा-मारी | उत्तमेंही कारितां चोरी | धरूनि आपणितां राज-
हेरी। मानें मुक्त कारेसी की ॥ ९७ || डगाणितां) पर-राजातें । जे जे वस्तु
टाधी ज्यातें । ते ते मुक्त* करोनि त्यातें। तोपबीत अससी की ॥ ९८ ॥
आऔपध-नेम शरीरातें | वृद्ध-सेबन मानसातें | दों-प्रकारें आपणातें | रक्षिसी की
सुजाणा ॥ ९९० ॥ पराच्या पक्षी अष्टादश"। आपुछे पक्षी पंच-दश' | गुण
बोढिले ते विशेष | जाणसी की नरंद्रा ॥ (००॥ अष्टांग* चतुर्पिष" बर्टे |

१ छविदारान दुसच्याचा प्राण घेण्यास तयार होणारा किवा आ्राण घेणारा. * घेटकी,
३ गिक्ितां, ४ बक्षीस, माफ, ५ शपूकडील शठरा अधिकारी आणि आपणा+ढील पंपरा
अधिऊारी श्ांच्या बर्तनाची बातमी राजाने नेदर्मी टेवादी, भें राजनीतीमध्यें सागितर्से
भाद्दे. पास येथें गुण म्दटले भाहे, परंतु नीतिशास्रांत ह्यांस तीये भरे म्दृणतात, के

म्दणण्यावें कारण हे शाज्यांत सर्वे अधिकान्यांमध्यें मोठे मान्य क्षपवा उपयुक्त असतात,
त्यांती नांचें:--
(१) मंत्री, (२) पुरोदित, (३) युवराज, (४) सेनापति, (9 द्वारपाल,
(६) भंतर्वेशिक ( राजाबी भेट कशन देणारे), (७) कारागराराधिआरी (हुग्रया-
बरचा अधिकारी ),. (४) द्ब्यसंचयरत्‌ ( जामदार ), (९) योग्यायग्य पाहून द्रस्प
सरचणारा, (३०) प्रदेश ( मसठत देणारा), (११) मगराध्यक्ष (कोतवाल ),
की कार्यनिर्माणशत्‌ (परें, रस्ते बगैरे बांधभोर), (१३) धर्मान्यक्ष, (१४) समाध्यक्ष,
१५) दंडपाल (न्यायाधीश ), (१६) दुर्पपाल्ल ( विश्वार ), (१७) राष्रतपालय
(दर्रीवरचा संरक्षक) आधि (१ ८) अटवीपाऊ5 (अरण्यमंरक्षक), हया अटठरामध्ये क्षापणा-
कर्दीड मंत्री, युवराज भाणि पुरोदित है तीन कमी झस्न लापशाकड़ १५ सांगितरे काटेत,
६ रथ, हती, पोड़े, योद़े, पायदद्ध, कर्मझार (रघ्ता साफ फरपें दमरे काम बरणोरे ),
चार भाषि ईैशिपमुस्य ( राज्यांतील डिसदिक्ापपे मुण्य मुख्य छोझ )्ी हैन्यादी शःट
अंगे. ७ भौल ( मुछापासूनये म्दृघजे पिरीजादे शिपराई ), मैत्र (स्नहामुझें शिपाईरिररी
3300 ) भृत्य ( दरमद्दा देठल नवे टेपह़ेले ), आाणि घाटविर (रानटी ) है मैस्याने
र्‌.

२२० नवनीत

दात्रु जिंकिजे बुद्धि-कुशाें | व्यसनी क्षीणे आगछे | आदरें वश्य किसी
कीं ॥ १०१ ॥ परूहितार्थ संत साध । जे सांगती बुद्धिन्यादु | ते भानूनि :
परम बँधु | वर्तती की तदाज्ञा॥ १०२ || अंतःकरण ग्राणि झरीर | नियम
न पाये विकार | शब्द तो सजीब्र गिस्विर। न चछे न ढल्े नुखके
की | (०३ | ज्ञाता गुरु देवअतिमा | यज्ञ-मंड्प चैत्य-दुमा' । देखतांक्षणी
राजोत्तमा | नमस्कार करिसी कीं॥ १०४ ॥ दृद्ध तापस बआह्मण-पंक्ती।
अश्व मांडार मद्रजाती' | ध्वजा प्रासाद पतरित्रक्षिती। देखता वंदन करिसी '
कीं | १०५ ॥ दंडियातें प्रत्यक्ष यमु | पृज्याप्रती परम सौम्यु । परीक्षोनि
अधमोत्तमु | वर्तसी कीं शाहाणिया || १०६ ॥ कार्यसाधनीं अति नेटकें |
त्याचें सतथन करिसी मुझे । सभा-मंडर्पी नानापिक्यें। गौरबीत अससी
की ॥ (०७) भप्मि सर्प चीरेब्याप्र | रेग राक्षस कां परचक्र । योपासार
भापुरें राष्ट्र ) रक्षिसी कीं बक्िष्टा ॥| १०८॥ अंध मुक्के एंग स्यंग | भातुर
संन्यात्ती अध्वां(ध्वं )ग' । पितयाऐसे सांगोफ्ंग | प्राव्णण #्याचें करती
की | १०९ ॥ नास्तिक्य अनृत स-क्रोधता ) प्रभाद* आाणि दीर्व-मून्नता!।
कार्यी आठस्य क्षिप्रत्तत्ता' | निश्चिताचा मारंगभु ॥ ११० ॥ हानींयार्थे
सन्दर्शन | अज्ञानाें इद चितन। अनर्थी एकनिए्" मन | अरक्षण*
मंत्राचेंट || १११ ॥ मंगढ्ाचा* अ-्प्रयोग | विषयाचा अतिप्रयोग । चीदा"१
दोषी तुझें अंग | सांग स्पर्शलें नाहीं की ॥ १११॥ निद्रा आठस्य भय॑
करता | अमार्दव आाणि दीर्व-सूत्ता । साही अनर्थाचियां मायां | पाय
देऊनि अससी कीं ॥ ११३॥ सफ़ब्ल दाए सफर् पित्त | सफल बेंद सफद्
श्रुत [ तु असे की निश्चित | हैं प्रगठार्य परिसें पा॥ १६४ ॥ श्ुस्पर्ष
योधठा जो अर्थ । व्या नांब श्रुत-शान मदणव ! याचें फ शीस्मतव। त्या बाचोरें
अससी की ॥ ११५ ॥ परद्ीपीच्या अमोल्य बस्तु | वाणिक झाणितों इच्छूनि
अर्थ । त्यांचा पुरवूनि मनोस्थु | छाम चौगुणी देसी की ॥ ११६॥ देशारग
पाते थर्यी | द्वव्य देऊनि त्यांचे आती'१ | नगी जोडाबी रुत्कीति | है तुज
इच्छा बसे की॥ (१७)॥ विपम-काछास्तत्र पातडे। कछनर-पुत्न बेशज
भछे | ते ते मादानि भापुे | आपणा ऐसे फारिसी की ॥ (१८॥ निरोतियाँ
+ पम्तित्र स्पर्ण उगवलिला किया पार दधिलेशा उपर, ३ दर्तीमध्यें ही एक आग
अहे. 3 मार्रस्प,. अदुेस. ५ सेग्टपणा, ६ भाई, स्वरा, ४ हडाप अर
हड्टीन, * ८ हु मंत्र सदमे युक्ति रांगितिती स्थाप्रमामें ने ऋरणें, ९ देगाया उत्तव
यौरे संस हा से झरणे, १० ददास्या ओदीस्या शाइभापायून गेषपर्ेत शॉगिलेसेक-

३१ इच्छेप्रमार्भे,

मुकेश्वर २२१

दोपारोपु । निर्धनियां धन-संकल्पु | दुगुणीयांचा दुर्गुण-छोपू | तुझ्या नगरीं
नाहीं को ॥ ११९ |॥ आचार दावूने छोक-दृष्टी | अंतरी अनाचार राहटी ।
ऐसे दांभिक तुझ्या निकरटीं | वर्तणारे नसती कीं || १२०॥ तोंडें बोलोनियां
ब्रह्म | भंगिती सदाचार धर्म | प्रशंसिती अविचारकम | ते संसर्गी त्यजिले
कीं॥ १९१ ॥ दावूतनि योगियाचें चिन्ह | पोसिती उदर भाणि तन |
त्यांच्या ठार्यीं तुदं मन | तिश्रामत नाहीं की ॥| ११२॥ पघानिक वेंची धनातें |
दरिद्री नाचरे तपातें | शासत्रज्ञ चाठतां कुनपंथें | दंडिसी की निजाजे॥ १२३॥
माता पिता दबडुनि दुरी | श्वशयुस्-तर्ग सांठवी घरी। ऐसा कुश्चिताचार परी |
तुझे देशीं नाहीं कीं॥ १२४ | सुना छब्टिती सासुबांतें | पुत्र अच्हेरिती
पित्यांतें । सेबक अवगणिती स्थामीतें | ऐसें होत नाहीं कीं॥ ११९५ ॥ एवं
सर्वाॉपरी जाण | राजा असावा सावधान | हेंचि त्रिस्तारें निरीपण । प॒ण्यछोकी
बोधिलें ॥ १२६ ॥| जो कां राजा ऐसियापरी | चहूं बणचिं पालन करी |
पृथ्वी भोगूनि छोकांतरी । शक्र-सायुज्य स्त्रयें पावे ॥ १२७ ॥ ऐसे परीचे
उत्तम गुण | तुझे ठायीं असाबे पूर्ण | ऐसे आमचें इच्छी मन । किंचित्‌:प्रश्न या
नर ॥ ११८ ॥ किंचित्‌* काम-पर-बेदने | ऐसे ब्रोढती पंडित शहाणे | तेंचि
विस्तारूनि मनें | तुज कारणें वोढिलों || १२९ ॥ ऐकोनि नादा्चें वचन।
गाथ्चर्य करी कुरुनंदन । म्णे केबदा विठक्षण। होय सर्वज्ञ देव-
ऋषी ॥ १६३०॥ पुदती पार्थिबाचेनि प्रस्नें । होय छोक-पाव्य-सभा-सदनें |
व्यासगुरु वर्णीढ बदनें | तें सज्नीं परिसावें ॥ १३१॥ सभा-पर्त्री नारद-
नीती | उद्योग-पर्वी व्िदुस्नीती | भीष्म-पर्वी कृष्ण-नीती । भगवद्गीता ज्या
नांव॥ १३२॥ मारत-कथा-संक्रमणी' | निरोपण-ूपें तीव्यमणी' । बाठितां
म्हणतसे अवदानी । लहाणें बसे श्रोतयां ॥ १३३॥ डीक्ागिश्वंभर-पादास्जी ।
मुक्तेधर पदपद सहर्जी | गुंजारब करता रुंझी | भारतकथा प्रगटछठी ॥ १३१४ ॥
इति श्री-समापर्य भारती | पुंढें अवधान याते श्रोतों | किंचितू-प्रश्नाची समामी |
तृतीयाध्यायी बाडिलों ॥ १३५ ॥ है

कक --समापर्द, अ. ३

॥ हूँ वाक्य मूछज्या सस्वृत * कशित्‌ कामप्रवेदने ? हवा याययाया क्र दोऊन शा
आह. हारा भर्य ४ अमुक गोट शष्ा प्रदारची अभगावी अश्ी भापरी इन्ठा अयून सी ही
आइना क्षमा दुस॒न्यास प्रश्न करावयाया असत्ता ' दड्ित्‌ ' शा प्ररनापे् धम्पवादी बोजरा
यरादी ” क्या आह. छदीनेदी दवा अये मागन्या ओवीत सांयून त्थास सापार

अमररिदाने वाक्य दिखे शाह, भसे दिये. . २ संझातीच्या पर्वान्या बेटों, ॥ सौझगृर, पर,
* छात हाता.

मी नवनीत

हरिश्वंद्राख्यान' पु
पूर्वी अयोध्या नांबाच्या नगरींत त्रिशेकु राजाचा मुठ्गा हरियंद्र हा राज्य
करीत होता. त्याच्या घरी एकदां ना येऊन पूजाबिबीनें संतुष्ट होऊन
स्वर्गास गेछा. तेथें ईंद्राच्या समेंत वसिष्ठ, विश्वामित्र आदिकरून तपोनिष्ट"
लोक वसढेंले असतां नादानें हरिश्नद्राच्या महिम्पानें यर्णन केटें. .हरियंद्र हा
बसिष्ठाचा शिप्य होता त्यास तें ब्णन ऐकून फार आनंद झाडा व तो सहणाटा
को सूृष्टीत ( भूछोकों ) त्याची उपमा त्यासच आहे. विश्वामित्रास हैँ भाषण
ऐकून राग आछा व तो नारदास म्हणाछा, “या देवसमेंत तुम्हीं हरियंद्राचें
वर्णन केले परंतु हूँ अयोग्य झाठें,” त्यावरून वसिष्ट व विश्यामित्र यांची .'
हशश्नंद्राच्या थोरपणाबिपयीं चुरस छागून विश्वामित्र त्याचा छक करण्यास तयार
झाला. त्यानें हरिक्द्वाच्या स्त्रप्ती येऊन त्याजकट्टन सर्वराज्यदानायें उदक ,
सोडबिलें व त्याची बायको तारामती व पुत्र रोहिदास यांसहवर्तमान (यासत
राज्यांतून घालवून दिखें. पुढेंही विश्वामित्रानें त्यांचा अनेक ऐतीनी छव्ठ फैडा,
शेबटीं काशीक्षित्रीं हरिरश॑द्र हा वीरबाहु नांवाच्या डोंबाकडे चाकरीस राहिल वे'
तारामती काव्ठकौशिक नांवाच्या आह्षणाकडे चाऊरीस राहिछी. तैथें असतावा
व्याचा पुत्र रोहिदास सर्पदंश होऊन मरण पावछा. खााच्या प्रेता्चे दहनदी
विश्वामित्रानें करूं दिलें नाहीं. इकडे तारामती आपल्या पुत्रार्चे शव भरापणापुर्दे
घेऊन शोक करीत असतां ही ठांत्र म्हणजे प्रेतें मक्षण करणारी थाहे, भरते
दूतांकडूम तेथल्या राजास सांगबून तिचा शिरच्छेद कराबयास छाग्रितें, इतका
छछ केछा तथापि उभयतांनीं आपके सत्याचरण सोढिलें नाहीं. हैं. पाहन
विश्वामित्र संतुष्ट झाछा व स्यानें आपरया तपथरणायें पुण्य त्यांस दिखें भशी
कथा या आखएयानांत बाहे-

जऔीब्या *
मोक्ष-सिंहासनाची पायरी । प्रथम-माम अयोध्यापुरी' | झानसस्वर्प
१ दें आस्यान श्रीपरान झापत्या परष्य्रतापांत ( अ० ३० ) अंतर्भूत केल्यामुडे हें
महाभारतात्तीलय एड उपाय्यान अयावें, लशी लोशादी चुडीची सममूत देश्यास जाग
झाली आह... ऐनरेय धाद्मंण, देवी भागवत, माददिय पुरा या प्रेयौसि ते काटी फरराने
सांपडतें,.. विष्णुद्रात नामा यानें ते प्रथम मरादीत लापलें व स्याच्या झाषारें मफेधराने
थे पुद्ें थीषरानें आपली रचना केलेली दिसते. डिप्थदास नामाक््या मदागारतात ते
आठछत माही, स्व॒तेत्र शाहे... स्वम्देतिदाससंप्रदा ' ध्या मुझेषती बनायतीस्टी हैं
आक्यान मागाहूम घुरइठेले दिसतें.. २ अषोष्या मधुरा माया (सपा) दाशी दॉर्फिः
शर्वतिशा | पुरी दाराबदी दे मपैता मोशदराविद्ा: 8९0 झा मेक देखाच्या सात हुए
शांमितस्या झाहेत स्वाँत द्वियरे नॉय पहिले आह. ४ ह

व

मुक्तेश्वर श्र्रे

जीमाझारी | राज्य करी हरिश्वंद्र | १ ॥ शबरु-करीछागी' हरी। साधु सजना
सुधाकारी' | वल्छी त्रासी' यालागी हरि-] श्वंद्र नाम तयाचें |] २ || सत्य-
स�